Sacris Erudiri - Volume 01 - 1948 PDF

IMPRIMI POTEST NIHIL OBSTAT IMPRIMATUR
Steenbrugis, Gandae, Gandae,

1 Ianuari 1948 13 Februarii 1948P. 16 Februarii 1948
t Isidorus LAMBRECHT CELE8TINU8 AS. J08. O. JOLIET
Abbas. O. C.d. cens.libr. Vito Capit.
ILLUSTRISSIMI. VIRI
CAMILLI'CALLEWAERT
SVAE'SANCTITATIS'PRAELATI'DOMESTICI
QVI-INDEFESSO-LABORE
INNVMERISQVE'SCRIPTIS
DE .FASTIS .SACRAE .ANTIQVITATIS
INNVMERIORES'ERVDIVIT.SEQVACES.AMICOS
AETERN ITAT IS .INDEFICIENTI .REQVIE
NVNC .PERENNITER .FRVENTIS
MEMORIAE
SACRVM
.Ad Lectorem
.Nihil enim nobis prode est
omnium rerum eruditio, nisi
Dei scientia coronemur.o
S. HIERONYMUS, Epist. 64,21.
Jaren zijn heengegaan over bet plan dat hiermede zijn

verwezenlijking tegemoetgaat. Zij die bet beraamden zijn
reeds lang bij den Heer: Mgr. Callewaert, de fijne geleerde,
Hoogeerwaarde Vader Abt D. Modestus Van Assche, de be-
zieler, Zeereerwaarde Heer Raphael Van Eeckhoutte, de
noeste werker. In September 1940, ter gelegenheid van de
1500everjaring van de pauskeuze van Sint Leo den Grote.
wenste Mgr. Callewaert van wal te steken met een nieuwe
wetenschappelijke reeks, Leonianum, gewijd aan de patris-
tiek en de geschiedenis der liturgie.
De tijdsomstandigheden echter hebben zelfs elke poging
tot verwezenlijking verhinderd en bet is gebleven bij ...een
stichtingsvergadering en een schonen droom.
Doch scholler nog dan de droom zou de werkelijkheid
worden voor de betrokkenen. die door den scientiarum Do
minus >}tot de kennis sine speculo vel aenigmate >}geroe-
pen werden.
Ons. de j ongeren, restte de taak bet plan ten uitvoer te
brengen. zodra de omstandigheden bet toelieten. Intussen
echter zou bet groeien en rijpen.
De reeks kreeg den vasteren vorm van bet jaarboek en
tevens verbreeddezich bet onderwerp.
Een jaarboek biedt de voordelen en van de reeks en van
bet tijdschrift, terwijl bet beider nadelen weert. De vaste.
8 AD LECTOREM
doch breed gemeten periodiciteit vermijdt zowel de stagnatie,

waaraan de meeste reeksen na enkele jaren ten offer vallen,
als bet noodgedwongengejaagd tempo van bet drie- of vier-
maandelijks tijdschrift. Anderzijds kan een jaarboek ook
meer uitgebreide bijdragen opnemen zonder ze te moeten
verdelen over twee of meer afleveringen, terwijl ook de
kleinste miscellanea, die in een reeks geen onderkomen zou-
den vinden, er tehuis zijn.
Sacris Erudiri zal dan eenmaal 's jaars, en wel telkens in
bet voorjaar verschijnen; de inhoud echter van elk deel zal
begin November de belanghebbendenmeegedeeldworden.
Doch vooral is bet nodig gebleken bet onderwerp te ver-
breden.
Specialisatie kan zeer vruchtbaar zijn, en feitelijk is zij
bet ook ; toch is zij een hoedanigheid, die haar grenzen moet
kennell, en bet roekeloos specialiserenin deze laatste tien-
tallen jaren heeft den wetenschapsmens,zoniet de weten-
schap zelf, meer geschaad dan gebaat. Thans belooft een
opnieuw coordineren der krachten de schoonste vruchten.
Iedere specialiteit heeft thans, na jaren schoonmaak in
eigenhuis, haar grondstoffen vergaard en geschift, haar werk-
methodes volmaakt. En meermalen heeft zij op eigen gebied
kleine maar niet onbeduidende resultaten bereikt, die met
hoge waarschijnlijkheid, ja met zekerheid vaststaan.
Maar dan is bet ogenblik daar, niet om de bermen, die de
speciale vakken indijken, door te steken, maar om ze te ver-
lagen en om sluizen aan te brengen, om contact en samen-
werking en wederzijdse bevruchting te zoeken.
Wij willen bier geenszins een pleidooi voeren voor een
oppervlakkig synthetiseren, dat de meest disparate weten-
schappelijke resultaten weet te schaven tot een litterair
gaaf geheel, hetwelk misschien kan boeien door zijn grootse
vi&ies,maa,rd;a,tw~nkel op zijn ~rond;vesteqst~at. ~nkel 'Vil-
AD LECTOREM 9
len wij betogen, dat men wetenschappelijke terrein~n niet

meer te eng en te scherp mag afbakenen. Theologie zonder
geschiedenisneigt naar verstarring; moraal, die niet onder-
bouwd is door sociologie en zielkunde, vergroeit licht tot
casuistiek, terwijl een strenge scheiding van de dogmatiek
haar even heilloos is. De studie van den veelvoudigen samen-
hang tussen dogma en recht is een nauwelijks betreden pad
en reeds ontsluiten zich de vruchtbaarste terreinen, terwijI
de historische philologie met haar haast mechanische tref-
zekerheid den dogmaticus en den exegeet reeds de uitne-
mendste diensten heeft bewezen.
Anderzijds hebben ook de meer technische wetenschappen
van de meer geestelijke heel wat te leren; zonder een aan-
voelen van bet religieuze in zijn verschillende stadia, waar-
voor de godsdienstpsychologieonze vermogens scherpt, ware
godsdienstgeschiedenis een onding, louter een sprokkelen
van dorre feiten 'en teksten, die eerder afkeer dan eerbied
verwekken voor bet heilige dat zij vertolken; kerkelijke
rechtswetenschapzonder bezinning op de eigen normen van
bet Ius canonicum en van de sac r i canones kan tot de
ergste caricatuur leiden, evengoedals een rubricistiek zonder
inzicht in de theologie van den cultus en in de vereisten van
de zielzorg. Geen wetenschap kan straffeloos een der vele
dimensies van de werkelijkheid negeren.
Even symptomatisch als leerzaam lijken OilSin dit opzicht
bijdragen als die van Prof. Werner Goossens, Historische
critiek en geschiedenis bij de studie van de theologie1, van
Dr. J. Klein, Modernes RechtsdehkenundkanonischesRecht 2,
van Prof. G. Thils, Tendancesactuelles en theologiemorale 3,
1. Miscellaneahistoricainho- Kardinal Schulte, RenIen, 1935~

noremAlberti DeMeyer, Leuven, bIz. 328-370.
1946, d. I, bIz. 55-67. 3. Gembloers,1910,
2. $cie~tiq$..acrq.
fest,qave
t~r
10 AD l.ECTOREM
van Plot. Etienne Gilson, Theologie et histoire de la Spiri-

tualite 1, enz.
En ook in den" tijd en in de ruimte hebben wij Diet ge-
meend bet terrein te mogenbeperken.. Analoge vragen dagen
periodiek weer op en verklaren elkaar. Wie ziet Diet in, hoe
nuttig bet ware b.v. de studie van de bekeringsgeschiedenis
onzer gewestente beoefenen met een grondige kennis of al-
thans met een klaar inzicht in de missioneringsproblemen
van bet Azie der XVe-XVIeeeuw; en deden zich weer geeD
analoge toestanden voor bij de bekering van Afrika in de
xIxe1
Dergelijke overwegingen hebben geleid tot een uitbreiden
van bet gebied van ODSJaarboek tot heel bet domein van
bet religieuze. Het is ODSwenselijk voorgekomen de contact-
punteD van de verschillende wetenschapsgebiedente ver-
menigvuldigen, ten einde, zonder oak maar bet minste af te
dingen op de hoge en gelukkigerwijze steedstoenemendeeisen,
die 'de gespecialiseerdewetenschappelijke navorsing stelt,
toch een wederzijdse bevruchting in de hand te werken.
Hiermede bedoelen wij echter allerminst dat in elke bij-
drage, die in dit Jaarboek zal verschijnen, deze overtuiging
tot uiting zal komen ; bet is ODS
voldoende een kader te schep-
pen, waarin voor dit streven levensruimte en mogelijkheden
geboden worden, door aan de verschillende specialiteiten
een gemeenschappelijk terrein aan te bieden, dat geschikt is
wederzijdse contactname te bevorderen.
Daarom zal Sacris Erudiri, naast de eigenlijke bijdragen,
oak overzichten bieden -onder den titel Speculum Erudi-
tionis -van de wetenschappelijkebedrijvigheid : overzichten
van den ontwikkelingsgang van de studieD of van den tegen-
woordigen stand van zaken omtrent een of aDder veel be-
Parijs~1943.
1
AD LECTOREM 11
studeerd of fel omstreden onderwerp, zoals b.v. nog onlangs
met zoveel meesterschap gedaan werd door P. J. de Ghel-
linck S.J. over bet Symbolum der Apostelen ; critische over-
zichten oak van de wetenschappelijke loopbaan van dezenof
genen geleerde,ove,r bet wetenschappelijk wert van een be-
paald centrum, enz.; oak besprekingen zullen bier onder-
gebracht worden, doch slechts in zeer gering aantal en dan
enkel in den vorm van uitgebreide en critische recensies; on-
gevraagd toegezonden boeken zullen zich dan oak moeten
vergenoegen met een vermelding vergezeld van eeninhouds-
opgave.
Er zij ten slotte op gewezendat oak in bet Frans of in een
andere wereldtaal gestelde bijdragen zullen opgenomenwor-
den; oak bier hebben wij geen grenzen willen afbakenen.
Ten einde den naam van deze publicatie aan te passenaan
haar breder geworden opzet, werd de oorspronkelijke titel
verlaten en vervangen door Sacris Erudiri, de wapenspreuk
van hem,- die van ons J aarboek de geestelijke vader is.
Het blijft ons thans nag over ons vertrouwen in de toekomst
nit te spreken. AIleen r~eds door de geestdriftige wijze, waar-
mede geleerden nit de verschillende takken der wetenschap
een eerste aankondiging van ons plan begroetten, wordt de
toekomst van SacrisErudiri gewaarborgd en ons vertrouwen
gerechtvaardigd, -vertrouwen dat echter meer nag steunt
op de overtuiging dat wij met Sacris Erudiri werken aan iets
schoons en iets goeds:
Proficiat, Domine, plebs tibi dicata piae devotionis af-
fectu, ut sarris erudita disciplinis, quanto maiestati tuae
I) fit gratior~ tanto donis potioribus augeatur, I)
Divinae vacare lectioni
De c ratio studiorum van Sint Benedictus
door
Dom MODESTUSVAN ASSCHEt

(Steenbrugge)
Haast aIle geschiedschrijvers huldigen de mening dat de

middeleeuwse Benedictijnerabdijen een belangrijke rol heb-
bell gespeeld in de ontwikkeling van de Europese cultuur.
En de wiize, waarop een critiek van deze traditionele opvat-ting,
zoals b.v. die van G. G. Coulton 1,van R. E. Swartout 2,
kon onthaald worden, toont dat deze opvatting niet alleen
een traditionele, maar tevens een critisch verantwoorde is.
Toch wachte men zich voor overdrijvingen en onbewezen
veralgemeningen, waara an de romantische school OilSzozeer
heeft gewend.
Immers, niet alles wat de middeleeuwse beschaving tot
stand heeft gebracht is bet werk geweestvan monniken ; niet
aIle abdijen zijn centra geweestvan geestelijkenof stoffelijken
bloei. Moderne onderzoekingenhebbenwel enigszinsden luis-
ter doen verbleken van den monnik als den cultuurdrager
van de middeleeuwsewereld ; en diegenenonder de monniken,
die wel bet eerst sommige hunner tropeeen in rook zagen
opgaan, waren wel Sint Benedictus' oudste zonen zeit. In
menig geval is bet gebleken, dat niet de Benedictijnen, maar
wel de Cisterciensers en de Kartuizers de vlijtigsten waren
en bet meest hebben gepresteerd en voor den stoffelijken
1. Five Centuries of Religion, 2. The monastic Craftsman,

Cambridge,1-111,1923-1936,voor- Londen, 1932 (vooral over den
al deel I. monnik als kunstenaar).
14 D. MOD~STUS VAN ASSCHE (2)
en voor den culturelen vooruitgang van bet avondland; en
zodra de bedelorden en de universiteiten opkwamen, had den
alleszins de zwarte monniken niet meer de lei ding van bet
geestesleven,terwijl zij op agrarisch gebied reeds haast een
eeuw vroeger op menige plaats, en in bet bijzonder in de
Nederlanden, werden voorbijgestreefd door de Cisterciensers
met bun overtalrijke Ira.tres conversi. In bet herfsttij der
Middeleeuwen en in de beginnende XVIe eeuw zullen dan
onder Sint Benedictus' volgelingen vooral de Kartuizers den
handen meer nog den geestesarbeidin ere houden.
Indien men niet vreesde de geleerde monniken der Middel-
eeuwen-Beda, Alkwin, Hraban, Paulus Warnefried en Wa-
lafried Strabo vooral, den jeugdigen, veelbelovenden en jam-
merlijk verongelukten abt van Reichenau -onrecht aan te
doell, zou men wel geneigd zijn te beweren dat de Benedic-
tijnen bun naam van geleerden) danken aan de Congrega-
tie van St. Maurus -enige niet-Mauristen als. Gerbert, de
gebroedersPez, Benedictus van Haeften, Calmet, Ceillier e. a.
niet te na gesproken -en aan de Benedictijnen de la troi-
sieme race I), indien: men aldus de volgelingen van Dom Gue-
range~ren van de beide Wolters mag betitelen. Aan hen in
de eerste plaats dankt de uitdrukking benedictijnerwerk I)
zijn nevenbetekenis van zuivere eruditie 1. En dan nog I
Men vergelijke maar eens objectief den wetenschappelijken
arbeid door de Benedictijnen sedert de Hervorming verricht,
met dien der Soci~teit van Jezus b.v., en men zal zich geneigd
voelen voor de monniken den klemtoon te leggen op bet
lectioni vacaTeI), zoals trouwens bij bun roeping past.
Men mag zich ten slotte oak geenillusies maken over de
wetenschappelijke kennissen van den middeleeuwsenmonnik.
Alles is betrekkelijk en niet in de laatste plaats bet weten-
schappelijk peil in de middeleeuwseBenedictijnerabdijen. Het
wetenschappelijk werk in de benedictijnereeuwenl) was hoofd-
zakelijk school- en compilatiewerk ; slechts weinigen leken tot
persoonlijk denken in staat: buiten Ratram van Corbie en
1. ZoaIstrouwens eenaDderge- ruggaat, zie G. SCHNUERER, Ka-

vleugeld woord: Onder denkromstaftholische Kirche und Kultur im
is bet goed te Ieven , XVIII. Jahrh.,Paderborn, 1941,
ook sIechts tot de xvn8 eeuwte- bIz. 217.
(3) ( DIVINAE VA CARE LECTION.I ~ 15
de beide zorgenkinderen Gottschalk van Orbais en Abelar-
dug kan men bier slechts een werkelijk groten naam noemen:
dien van d~n Italiaan Anselm.
En zelfs als compilators kunnen zij moeilijk de vergelijking
doorstaan met Grieken en Araben: naast Photius' Myriobi-
blon of Ibnu '1 Nadim's BibCiothecauniversaCiskunnen onze
middeleeuwersweinig of niets opstellen ; zelfs konden zij bun
onmiddellijke voorgangers als Cassiodorus1 en Isidoor niet
meer evenaren.
Hun wetenschap was werkelijk middel-eeuws: de weten-
schap van een overgangstijdperk. Zelfs wat men de Karo-
lingische Renaissancepleegt te noemen,is veel meer re-crea-
tier (en lang niet alleen in den etymologischenzin I) dan crea-
tier.
Wij willen onze vroegmiddeleeuwsemonniken geen onrecht
aandoen: tegenover bun landen tijdgenoten, zo geestelijken
als leken, halen zij bet wel. Ten overstaan van den geleerde
aan bet hot van Lodewijk den Vrome, den ietwat vaniteuzen
Joannes Scottus Eriugena, doet zich als wetenschapsmensde
abt Lupus van Fe,rrieres heel wat sympathieker en ernstiger
voor: volmaakte bibliophiel met een verfijnde humanisten-
ziel, wiens heldere en ordelijke geest zich alleen reeds in zijn
klein en klaar, doch duidelijk en vinnig geschrift onmisken-
baar weerspiegelt.
Wij willen enkel wijzen op de grenzen, de betrekkelijk enge
grenzen van bun weten, hierbij reagerendtegende geestdrif-
tige, doch weinig gefundeerde beschijvingen en imponerende
opsommigen van de historiographie ener vorige generatie.
Ongetwijfeld waren devroegmiddeleeuwseabdijen de vlucht-
heuvels voor de antieke cultuur; doch die cultuur heeft bet
dan ook moeten stellen met de zeer beperkte levensmogelijk-
bedell, die een vluchtheuvel nu eenmaal biedt. Slechts een
deel van bet geesteserfder classieke en der Christelijke Oud-
heid hebben de midgeleeuwse abdijen gered en bet heeft er
zich slechts matig ontwikkeld. Tertullianus b.v. geeft alleen
in zijn De puCCio,een zijner kleinste tractaatjes, blijk van een
1. Wij classerenbier Cassiodo- toch zijn wetenschapDiet in bet

rus Diet bij de monniken : indien klooster opgedaan.
hij bet ooit geweestis, heeft hij
1(3 MOD~STUS VAN ASSCH~ (4)
veel uitgebreider eruditie dan de praeceptor Germaniae.
Hrabanus Maurus in zijn verscheiden in folio's omvattend
geschrijf.
Toch onderschatte men niet de betekenis van deze intel-
lectuele bedrijvigheid. In een tijd van groeiend barbarisme
was all~en het blote feit van lezen en schrijven in ere te hou-
den een cultuurdaad van verreikende betekenis.
Heeft hierin de midde:leeuwsemonnik nooit alleen gestaan
-de j oligste opzoekingenover het vroegmiddeleeuwsschool-
wezen, over de scriptoria en de bibliotheken doen dit klaar
uitschijnen -, toch heeft hij er een belangrijk aandeelin ge-
had. En dat wel uit hoofde zeit van zijn roeping en van zijn
levensstaat. Sint Benedictus zeit heeft immers zijn monniken
schrijvende en lezende gewild.
Dit laatste zouden wij hier beknopt willen aantonen, op
gevaar af in tegenspraak te komen met wat men bij de meest
gezaghebbendeschrijvers kan lezen, dat het nl. aan den in-
vloed van Cassiodoruste danken is, dat het monnikendom
de baan der intellectuele bedrijvigheid is opgegaan1.
* **
In het acht en veertigste hoofdstuk van zijn Regel, Over
den dagelijksen handenarbeid I), schrijft Benedictus voor, dat
de broeders op bepaalde uren handenarbeid moeten ver-
richten; op andere uren daarentegen moeten zij zich met de
lectio divina bezighouden 2I).
Nu is het echter vrij moeilijk een beknopt overzicht te
geven van de dagorde van Sint Benedictus en uit te rekenen
hoeveel tij d aan lezing en handenarbeid , aan gebed en
rust werd besteed, daar de uren toentertij de niet van ge-
lijke lengte waren, maar verschilden volgens den tij d van
het jaar. In den Winter b.v. waren de twaalf daguren heel
wat korter dan de twaalf uren van een langen J unidag. Het
1. Als een getuigenis uit velen dore. (Le monachismebenedic-

moge bier Abt C. BUTLER aan~ tin, trad. par Ch. GroIIeau, Pa-
gehaald worden: (I Pour la tra- rijs, 1924, bIz. 245).
dition des etudes et du savoir 2. Cap.48,1-2 (Wij citeren teI-
qui fit, dans la suite, son appari- kens volgens de uitgave van B.
tion dans les monasteres, no us LINDERBAUER, Bonn, 1928).
devons remonter jusqu'a Cassio-
D.
(5) btVINAE VACARE LECTIONi 17
maximaal verschil kon wel 30 minuteD bedragen; men kon
dUB tireD hebben van 45 tot 75 minuteD. Een blik op bet
Horologium monasticum universale in van Haeften's Dis-
quisitiones monasticae1 of op de zeervernuftige schema'svan
Dom Buddenborg 2 zal aanstonds doen inzien hoe ongelooflijk
ingewikkeld de dagorde der oude monniken was.
Practisch kwam bet echter Deer op ongeveervijf uur lectio
of meditatio en zes uur handenarbeid daags; bet middenstuk
van den dag wordt telkens aan handenarbeid besteed, doch
in den Zomer op de warmste tireD onderbroken door een le-
zing en een middagrust, die Bornswel twee uur kon duren 3.
Bij bet begin van den vastentijd kwam er DOg een uur
lezing bij ; elke monnik ontving van den abt een hoek uit de
bibliotheek, dat hij per ordinem ex integro moest lezen '.
1. Antwerpen, 1643,tegenover- misleidend wat D. Ph. SCHMITZ,

bIz. 783. a. w., bIz. 24, schrijft: Saint
2. P. BUDDENBORG, Zur Ta- Benoit accordait enmoyenneplus
gesordnungin der Benediktiner- de huit heures de sommeil inin-
Regel, in Benedikt. Monatschr, terrompu. Goed, maar dan in
XVIII, 1936,bIz. 88-100. -Oak Juni korte zomernachtuurtjesvan
Dom BUTLER,a. w., bIz. 287- drie kwartier; en verder: Six
303 geeft een uitvoerige en vrij heures etaient reservees au tra-
nauwkeurige berekening volgens vail; en juin, plus de huit heu-
onze moderne dagverdeling. D. res. Misschien, maar dan ten
Pb. SCHMITZ, Histoire de l'ordre hoogste onze uren van 60 minu-
de Saint Benoft, Maredsous, I, ten en niet delange zomerdaguren
1942,bIz. 24, voetnota 1,verwijst van 75minuten; en dan lijkt ons
oak nag naar D. D. KNOWLES, de berekening nag overdreven.
The monastic Horarium, in The 4. Qui codices in caput qua-
Downside Review,LI, 1933, bIz. dragesimaedandi sunt, Regula,
706-725. Men vindt bier echter cap. 48, 25-26. Caput quadrage-
alleen een studie over de kloos- simae betekent bier den eer-
terIijke dagorde in de jaren 970- sten Zondag van de Vasten (en
1120 ; de dagordevan Sint Bene- niet Aswoensdag),zie M. VANAs-
dictus woldt er slechts terioops SCHE, Caput Quadragesimae en
behandeid. Caput leiunii, in Tijdschr. v.
3. De mening, die men meer- Liturgie, VIII, 1926, bIz. 1-12;
malen aantreft, dat Sint Benedic- C. CALLEWAERT, De ratione com-
tUg in den Winter veel meer tij d putandi dominicus Quadragesi-
voor de Iezing voorschrijft dan mae,in Sacris Er udiri -Fragmen-
in den Zomer, Iijkt ons onge- ta liturgica, Steenbrugge, 1940,
grond: meer uren weI, maar bIz. 601-603.
niet meer tijd . -Oak is bet
Sacris Erudiri. -2.
18 n. MODSTUSVAN ASSCHE (6)
Ten slotte moest ook op de Zondagen geestelijke lezing
gedaan worden 1.
Abt Chapman heeft uitgerekend hoeveel een monnik vol-
gens Sint Benedictus kon (en moest) lezen:
Sint Benedictus schrijft lezing voor gedurende 2 uren
daags; in de Vasten gedurende3 uren 2; dat maakt 730+36=
766 uren per jaar. 's Zondags echter werd meer gelezen, laat
ons zeggen twee uren = 104 uren. Dan werd nog gelezen
onder de maaltijden, en wel een half uur per eetmaal, dus
365+305 eetmalen (op 60 vastendagenwerd slechts eenmaal-
tijd gebruikt) of 335 uren lezing. Vervolgens de avondlezing,
ten minste 10 minuten ; dat maakt nogmaals 60 uren. Alles
samen1265 uren per jaar, de lessenvan bet nachtofficie gedu-
rende de helft van bet jaar niet meegerekend. Om veertig
bladzijden per uur te lezen [de goedjonstige lezer gelieve ons
te volgen tot bet einde I], moet men, naar mijn melling,
haastig lezen; maar slechts vier bladzij den lezen, zou van
een abnormale traagheid getuigen. Welnu, bij vier bladzij-
den per uur zou de traagste monnik nog5060 bladzijden lezen
per jaar, zegge 20 boeken of 400 boeken in 20 jaar, 800 in
40 jaar [ ! I]. Een vlugge lezer, bij dertig bladzijden per uur,
zou gaan tot 37.950 bladzijden per jaar of 150 a 180 boek-
delen, zegge 8.000 a 9.000 boekdelen in 50 jaar [!! t]. De
kloosterbibliotheken moesten dug wel voorzien zijn, zo de
communiteit talrijk was. Ik veronderstel dat honderd vijf-
tig monniken niet minder dan 4.000 a 5.000 boeken moesten
bezitten I).
Ja, zo staat bet geschreven in Abt Chapman's hoek St.
Benedict and the sixth Century, uitgegeven te Londen in bet
jaar OnzesHeren 1929, op bladzijde 92. Een onovertrefbaar
voorbeeld van professoraleonwerkelijkheidszin... of van En-
gelsen humor 3!
Dat Sint Benedictus 1265 uren lezing per jaar voor-
1. Cap. 48, 33-34. befaamd geleerde te noemen, die

2. De berekening is Diet zeer heel deze berekening ernstig op-
approximatief, maar passons. neemt, doch dertig bladzijde per
3. Een ogenblik hebben wij er uur (I manifestement exagere ~
aan gedacht toe te geven aan de vindt en tien bladzijden voor-
bekoring bier nag een aDder goed stelt I (sic).
(7) DIVINAE VACARE LECTI0NI
schrijft, is echter een onomstootbaar bewijs, dat hij haar een

grote waarde toekent. Blijkt trouwens niet nit den Regel
zelf, dat zijn samensteller door deze urenlange lezing was ge-
vormd? Hoe anders die talrijke, spontane en ongedwongen
zinspelingen op en aanhalingen nit de H. Schrift en de kerk-
vaders verklaard?
Benedictus' belezenheidin deze geschriften moet.zeer groot
geweestzijn. Zelfs wanneer wij OilSbepalen tot (Ie boeken,
die Sint Benedictus in zijn Regel aanhaalt, aldus Abt Ilde-
foils Herwegen 1, kan, men er reeds een hele bibliotheek van
kerkvaders mee samenstellen. De reeks begint met Clemens
Romanus, dan volgen Cyprianus, Hilarius, Ambrosius, Au-
gustinus, Hieronymus, Leo de Grote, Palladius, Cassianus.Cas-
siodorus 2, Sulpicius Severns, de Vitae Patrum, de Verba
Seniorum en bijna aIle monnikenregels die in bet Westen
bekend waren, zoals die van Macarius, de eerste en de tweede
Regula Patrum, de regel van Pachomius, de Regula Patrum
Orientalium, de bewerking van de regels van Sint Basilius
door Rufinus, de regels van Sint Caesarius; vervolgens de
Handelingen der m:artelaren en de Acten der concilies,... de
classieke aanhalingen nit Sextus Pytagoreus, Terentius en
Virgilius... 3
Tevens blijkt nit de wijze zelf, waarop Benedictus zijn
bronnen citeert -korte, passendepassages,die natuurlijk en
ongedwongen aangebracht worden en bovendien aan bet on-
middeIlijk context en aan geheel den gedachtengangvan bet
hoofdstuk werden aangepast-, dat hij geen haastige veel-
lezer was, maar zich eerder enige werken, zoals de H. Schrift
en de Collationes van Cassianus,geheel had eigen gemaakt,
zodat de reminiscenties hem spontaan en ongedwongennit de
pen vloeiden, terwijl hij er tevens meestal zijn eigen stempel
1. Sinn und Geist der Benedik- 3. Op een verrassende wijze,

tinerregel, Einsiedeln, 1944, bIz.289.
maar wellicht niet zonder enige
overdrijving heeft H. GRUENE-
2. Hier is de geleerdeschrijver WAL];I, Die piidagogischen Grund-
ongetwijfeld verstrooid geweest. ziitze der Benediktinerregel, Miin-
Men ziet niet goed welk werk chen, 1939, den invloed van de
van CassiodorusSint Benedictus classieke literatuur op den Regel
in zijn rond 540 geschrevenRe- van Sint Benedictus in bet licht
gel zou hebbenkunnen aanhalen. gesteld.
19
20 D. MOD~STtJSVAN ASSCHE (8)
op drukte door enige kleine wijzigingen en verbeteringen 1.

Ook vermijdt hij zorgvuldig bet aan-elkaar-rijgen van cita-
ten, van testimonia, dat zoveel patristische werken ontsiert ;
ook laat hij zich nooit van de wijs brengen door den aange-
haalden schriftuurtekst, wat bij andere kerkvaders zo vaak
voorkomt, wien dikwijls een woordje nit een eerste citaat
een tweeden en een derden schriftuurtekst te binnen brengt,
die bier echter helemaal niets meer komen doen.
Aan de wijze, waarop Benedictus zijn bronnen aanwendt,
nit de vrijheid, waarmede hij teksten van de meest gezag-
hebbende schrijvers als Augustinus en Cassianusverwerkt 2,
erkent men dadelijk den waren sapiens-, zoals Sint Grego-
rius hem noemt. Al zijn de aanhalingen in de Regula over-
talrijk en zeer gevarieerd, toch zal men moeilijk een bock
kunnen vinden dat minder livresque is.
Het nagaan van de wijze van citeren, waarbij men Sint
Benedictus als bet ware aan het werk ziet bij bet samenstellen
van zijn Regel, is uiterst leerzaam. Tevens is bet een
indirecte belichting van bet begrip occupare in lectione
divina I), hetwelk ons bier bezighoudt. De Regel immers is
een der vruchten van Sint Benedictus' vacare lectioni divi-
nae en aan de vruchten erkent men den boom.
Lectio betekende dan voor Sint Benedictus niet zozeerlezing
dan wel studie, in de eerste plaats studie van de H. Schrift,
lectio diuina -studie, die trouwens moest leiden tot en
haar bekroning yond in bet gebed en de overweging : Lectio
diuina is tegelijk als lezing, overweging en gebed te ver-
staan 3.
Doch dit godsdienstig,ja vroom karakter der lectio diuina,
die de om zichzelf beoefendeprofane vakken uitsluit - des-
1. Sint Benedictus citeert trou- casion du XIve centenaire du

wens uit bet geheugen,vgl. P. Mont-Cassin, Maredsous, 1929:
YOLK, Die Schriftzitate der Re- Les oeuvresde Jean Cassienet la
gula S. BenedicJi, Beuron, 1930 regie bene'dictine(bIz. 21-39) en
= Texte una Arbeiten, I, 15-18, L'influence de S. Augustin sur
Anhang, passim. la regie deS. Benoit (bIz. 40-50).
2. 'Zie de uitmuntende bijdra- 3. I. HERWEGEN, a. w., bIz.
gen van Abt B. CAPELLEen Dom 293, nota 31.
C. LAMBOTin Melanges a l'oc-
(9) DIVINAE VACARE LECTIONI 21
pectis Iitterarum studiis I), zegt Sint Gregorius 1 -, dit vroom
karakter mag ons niet doen vergeten dat zij werkelijk studie
is: La lectio divina se resout done pour Ie moine en line
etude approfondie du texte sacre, etude appuyee d'ailleurs
sur Ia penseecatholique Ia plus authentique qui soit: celIe
des saints Peres. Qu'il s'agisse d'etude: il n'en peut ~tre
autrement, Ie mot lectio n'ayant point, dans Ie Haut Moyen
Age, Ia signification restreinte que nous pr~tons aujourd'hui
au mot lecture. Ce serait, de m~me, Iui donner un gens trop
vague et Ie seculariser a I'exces, que d'en faire uniquement
Ie synonymed'activite scientifique... La lectio divina est plus
que cela. (Euvre d'intelligence, elle I'est sans doute, mais
d'intelligence s'appliquant a percevoir Ies mysteres divins, a
scruter Ia doctrine de vie contenue dans Ies Livres Saints 2.
* **
Si quis vera ita neglegens et desidiosus fuerit, ut non

veIl it aut non possit meditare aut legere , leest men in bet
acht en veertigste hoofdstuk van den H. Regel3. Aut bete-
kent bier of; bet heeft bij de laat-latijnse schrijvers gewoon-
lijk niet meer de disjunctieve betekenis, zoals bij de clas-
sieke auteurs '.
En meditare betekent bier geenszinsmediteren, overwegen.
Immers, zou Sint Benedictus wel ooit fen monnik in zijn
klooster gedoogd hebben, die niet wil of niet kan) over-
wegen, dat tach een essentieelbestanddeel is van bet reve-
ra Deum quaerere 5I). Neen, bier heeft meditare zijn oude
betekenis: oefenen, exercere,bewaard.
Men vergelijke b.v. bet achtste hoofdstuk: door de broe-
ders die de psalmen nag niet van buiten kennen of de lessen
(van bet officie) nag moeten aanleren of voorbereiden, zal de
tijd, die na bet nachtofficie overblijft, aan de meditatio.
besteed worden, dit wil dug zeggen: aan bet van buiten leren
1. Dialogorum L II, proleg.- 4. Zie B. LINDERBAUER, S. Be-

P. L., 66, 126 A. nedicti Regula monachorwnher,.
2. D. GORCE,La lectio divi- ausgegebenuna philologisch er~
na &, I, Parijs, 1~25, bIz. III v. kliirt, Metten,
.=;:.Cap. 1922, bIz. 156.
58, 10'" ,
~. Cap. 48, 34-36~
22 MODESTUS VAN ASSCHE (10)
der psalmen en bet oefenenin bet lezen1. Meditatio = over-
weging zou bier geen zin hebben.
Dezelfde betekenis van oefenen, aanleren, vinden wij nog-
maals terug in bet acht en vijftigste hoofdstuk: De disciplina
suscipiendorumfratrum : Sit in cella noviciorum, ubi medi-
tent et manducent et dormiant 2. Meditare betekent hier:
bet zich oefenen in, bet aanleren van (cheel bet monastieke
beroepsleven3I).
ZO zegt.:ookSint Augustinus, dat zij, die maagdelijk leven,
reeds op aarde bet engelachtig leven der hemelingen beoefe-
nen: caelestem et angelicam vitam in terrena mortalitate
meditantes 4I).
Doch de passendsteparallelteksten voor ons meditare aut
legere vinden wij in de Regula Magistri: (cInfantuli in
decada sua in tabulis suis ab uno litterato litteras mediten-
tar , d.w.z. zij oefenen zich in bet schrijven 5. Of oak nag
bij Cassiodorus: ...codicem subito legisse quasi in schola
fuerit longis meditationibus eruditus ; en een weinig hoger:
Quapropter Domino supplicantes, a quo venit affine quod
expedit, legite (precor) assidue, recurrite diligenter. Mater
enim intelligentiae frequens et intenta meditatio 6 .
1. B. LINDEBAUER, a. w., bIz. en Obtinere non possunt [vi-

228: Unter meditatio ist das tam quam accepturi sumus],quia
Auswendiglernen der Psa}men, noluerunt meditari, antequamve-
die Einubung des Lesens der niret : zij wilden er zich niet in
L ektionen und des Gesangeszu oefenen (ibid., c. 1938). Een wei-
verstehen. Diese Erklarung ist nig hoger (c. 1937) treffen wij
auch mil der sonstigen Bedeu- dezelfde gedachte aan, maar bier
tung des Wortes, sowohl in der gebruikt Augustinus excercerein
klassischen als auch in der spa- plaats van meditare: qui non
teren Zeit ill Einklang. se ad illam [vitam] modo excer-
2. Cap. 58, 7-8. cuerit .
3. I. HERWEGEN, a. w., bIz. 5. Cap.50.- P.L., 88,1010D.
329, waar enige parallelteksten 6. Instit., praef. -P. L., 70,
uit de classieke schrijvers wor- 1108D (De uitgave van R. A. B.
denaangehaald. MYNORS hadden wij niet tot on-
4. De sancta virginitate, 24. - ze beschikking). Men merke wel
P. L., .40, 409; vgl. Enarr. in op, dat Cassiodorus bier fre-
ps. 148, 1 -P. L., 37, 1937: quens et intenta meditatio stell
Meditatio praesentis vitae nos- tegenover een plotselinge div~-
trae ( = onze handel en wandel op na inspira~jo &!
~~rQe)in ~ude D~, ess~qeQ~~t
D.
(11) DIVINAE VACARE LECTIONI. 23
(cDen Heer biddend, naarstig lezend en alles zorgvuldig
overdenkend I), dat is voor Cassiodoruseen (Cintenta medita-
tio I). Is bet ook niet gelijk aan bet (Cmeditare aut legere &
van Sint Benedictus, aan zijn (Coccupare in lectione divina I),
dat wij dan liefst louden vertalen door (Cvrome studie van
de H. Schrift (en van de geestelijke schrijvers) &?
En wat toentertijde onder de studie van de H. Schrift
werd verstaan, weten wij nogmaals met grote nauwkeurigheid
uit de (CInstitutiones quemadmodum divinae et humanae de-
beant intelligi lectiones& van Cassiodorus, waarin de oud-
minister van Theodorik de boeken der H. Schrift overloopt
en de geschriften der (Cnominati et orthodoxi catholici Pa-
tres opsomt die ter verklaring kunnen dienen. Daarin zal
de monnik, ook hij die geen aanleg heeft voor de (Cseptem
titulis saecularium lectionum 1 I), bet nodige vinden, (Cunde
desiderium suum plenissima possit ubertate satiare 2I).
De (Csaecularium litterarum compendiosa notitia 3, die
bet tweede hoek van Cassiodorus Institutiones uitmaakt, is
immers ook voor den stichter van Vivarium maar een hulp-
mid del voor een dieper doordringen in de arcanen van de
H. Schrift 4, juist zoals ten andere voor een Origenes of een
Hi~ronymus, die zich nochtans, evenals Sint Benedictus,
(Cdespectis litterarum studiis & op de lectio divina had den
toegelegd. Doch dit dieper doordringen in de H. Schriftuur
is verplichtend voor een abt, die, zoals Sint Benedictus
vraagt, (Cdoctus in lege divina moest zijn 5. En zou dan
Sint Gregorius van den Wetgever van Monte-Cassino nog
hebben kunnen herhalen wat hij van den twintigjarigen klui-
zenaar schreef: (CRecessit... sapienter i n doctus 6 &?
Het zal misschien enige verwondering baren dat wij bier
Cassiodorus oproepen ter verklaring van den Regel van Sint
Benedictus. Doch een (Clectio assidua &van zijn Institutiones
heeft ons doen inzien, dat men precies op bet gebied van de
70,1.1149
A. w.,
D.I. II, praef.
' -P. L., 4. A. w., praef. -P. L., 70,
1108 B-C.
2. A. w., I. I, 28-P.L.,70, 5. Cap.64,12.
1141 C. 6. Dialog. lib. II, proleg.-
3. A. w., praef.-P. L., 70, r~ t., 66, 126{J.
1106v:
24 MODESTUSVAN ASSCHE (12)
monastieke studi~n de tegenstelling tussen den patriarch der
monniken en den stichter der academia) van Vivarium al
te zeer heeft opgeschroefd1.
Men vindt ten andere voldoende gegevensin den Regel zeIt
van Sint Benedictus, die aantonen dat oak in zijn kloosters
de wetenschap) beoefend werd. Men hoeft dug niet de
wetenschappelijke tradities ) van de vroegmiddeleeuwseab-
dijen, die men evenwel- wij hebben er reeds op gewezen-
niet mag overschatten, te herleiden tot Cassiodorus en Vi-
varium 2, maar tot Sint Benedictus en Monte-Cassino. Zij
waren de normale ontplooiing van den zaadkorrel, dien de
stichter in bet acht en veertigste hoofdstuk van zijn Regel
heeft neergelegd3.
De teksten van de Regula die op intellectueel werk wijzen
zijn bekend.
1. Het was ODSeen Diet ge- Nachwirken im Mittelalter, in
riDge vreugde bij een der jong- Studien u. Mitteilungen, L, 1932,
ste biographen van Sint Benedic- bIz. 378-419; P. COURCELLES,
tus, Dom Justin MCCANN,de- Histoire d'un brouillon cassido-
zelfde opvatting te mogen terug- rien, in Revue des etudes ancien-
vinden: His (Cassiodorus)work nes, XLIV, 1942, 65-86; id., Les
is sometimes put into too sharp lettres grecques en Occident, Pa-
opposition with that of St. Be- rijs, 1943, bIz. 342 VV., waarmen
nedict. It is scarcely true to ook de bijzonderheden vindt over
imply... that St. Benedict's mode Iotgevallen van de bibIiotheek
nastery was a place only of van Vivarium.
'pious meditation', whereasCas- 3. Men zou bier ook aan Ier-
siodorus provided for seriousand sell invIoed kunnen denken en die
solid study. That does not do is zeker Diet uitgesIoten. Toch is
justice to St. Benedict's ordi- ook bun faam van geIeerde mon-
nances for' sacred reading '... niken door de nieuwste opzoe-
(St. Benedict,London, 1930,bIz. kingen zeer verminderd, ten eer-
202). Hiermede willen wij ech- ste omdat bun wetenschap filet
ter DOggeeDstelling nemen in het meer zo hoog wordt geschat, en
dispuut tussen Morin, Van de vervoIgens doordat menig geIeerd
Vij'Ver, ChapmanenThiele of Cas- Scottus ten onrechte aIs monnik
siodorus zelf ooit monnik of IIBe- werd beschouwd, zoaIs b.v. Joan-
nedictijn is geweest. nes Scottus Eriugena, die nooit
2. Noch Cassiodorus' Institu- monnik is geweest en tevens bet
tiones, noch zijn stichting te Vi- beste van zijn wetenschap op bet
varium hebbengroteninvloed uit- vasteIand heeft verworven, zie
geoefendop de Middeleeuwen,zieH.M. CAPPUYNS, Jean Scott Erigene~
THIELE,Cassiodor.SeineKios- Leuven, 1933, bI~. 3-~Q.
tergrilndung Vivo/ium U[1d sein
D.
(13) DIVINAE V ACARE LECTIONI 25
In de eerste plaats blijkt hieruit, dat Benedictus veronder-

stelt, dat er in zijn kloosters geeDanalphabeten waren. Ieder
monnik kreeg immers bij bet begin van de Vasten eenhoek,
dat hij per ordinem ex integro moest lezen 1.
Men kan echter Diet veronderstellen dat in bet Italie der
VIe eeuw aIle nieuwelingen, die in het klooster binnentraden,
konden lezen. Sint Benedictus laat zich in ieder geval Diet
afschrikken door novicen die de letters Diet kenden 2I). Le-
zen en schrijven werd dus in het klooster aangeleerd3 en
bet zijn enkel de neglegenteset desidiosi die Diet kunnen
studeren of lezen 4I).
1. Cap. 48, 25. Sint Benedic- ven tijdens zijn proefjaar en voor
ius zegt niet uitdrukkelijk dat novicen die na bet einde van hUll
bet een hoek van geestelijke le- noviciaat bun professieformule
zing moest zijn, maar bet moest DOg Diet kunnen schrijven heeft
loch dienen voor de lectio di- Sint Benedictus geeD woord van
vina ; een studieboek over de afkeuring : Quam petitionem
H. Schrift was dus niet uitgeslo- manu sua scribat, aut certe, si
ten. To.chkan men bet betwijfe- non scit litteras, alter. ab eo
len of hij bet zou goedgekeurd rogatus scribat ~ (cap. 58,29-31).
hebben, dat zijn monniken fen Waarschijnlijk werd de voor de
Flavius Josephus, ~en Titus Li- lectio of studie bestemde tijd on-
vius of de Cosmographia van der bet noviciaat besteed aan bet
Ethicus als vastenlezing kregen, driemaal boreD lezen en uitleg-
zoals Sint Odilo van Cluny in gen van den regel, en Diet aan
1042 of 1043 aan zijn monniken litteras discere ~.
gaf (De breve librorum quod lit 3. De tabulae, waarover Sint
in capud quadragesimae,edidit Benedictus spreekt in zijn 55ste
A. WILMART,in RevueMabillon, hoofdstuk, zijn ook eerder gerief
XI, 1921, bIz. 92-94, nrs. 17,34 voor de schola daD voor bet
en 54. scriptorium, vgl. den reeds aange-
2. Cap. 58, 30. Ook zegt S. haalden tekst uit de Regula Ma-
Benedictus tot driemaal toe dat gistri. Zie hierover DOg de dubi-
aan de novicen de H. Regel tatiuncula ~ van Haeftenus, a.w.,
werd voorgelezen(legatur ei, re- bIz. 851 vv. en W. WATTENBACH,
legatur ei, cap. 58, 13, 17 en. nas Schriftwesen im Mittelalter,
19); wijst dit ook niet op nieu- Leipzig, 1896, 3de uitg., bIz. 91 vv.
welingen, (i qui nesciunt litte- 4. Cap. 48, 35. Sint Benedic-
ras ? Zo men niet terugschrikt tus spreekt bier enkel van stu-
voor enige subtiliteit, kan men deren of lezen ~ (meditare aut le-
hieruit besluiten dat de eigen- gere) en Diet van schrijven, om-
lijke studie, toen zo min als nu, dat bet context bet Diet mee-
bezigheid was voor novicen. Al- bracht. O. i. ten onrechte heeft
thans lee!,! de novi~e n!e~ schrij- men hieruit willen oJ>D1a~en d~ t
26 D. MODESTUSVAN ASSCHE (14)
Dat alles veronderstelt een bibliotheek, een scriptorium en
een schola, althans voor de monniken en de kind,eren die in
bet klooster opgevoed worden, echter DOg Diet voor leken,
zoals later bet geval zal zijn.
St. Benedictus admet qu'un Praecepta, 101 -BOON, 41, 3-5 ;

moine ne puisse ecrire, mats il AUGUSTINUS,
Epist. 211 (zie ver-
ne prevoit pas Ie cas 011il'ne sau- der, bIz. 26, voetnota); ISIDO-
rail lire (H. LECLERCQ,Dict., RUS, Regula, 8, 1 -P. L., 83,
d'arch. chret. et de lit., XI, 2, 877 C ; anderzijds toch laakt Sint
1934, col. 1913). Waartoe moes- Caesarius de ~ religiosi &,die bun
ten daD de tabulas et graphium boeken Diet aan anderen willen
dlenen, welke de abt aan elken uitlenen, ~nec aliis ad legendum
monnik moest geven, zowel als tribua~t & (sermo II, in initio -
een keuvel of tuniek (cap. 55, MORIN, I, 20, 9). Verder is in
I
26)? Schreiben und lesen ge- den Regel van Sint Benedictus
horte also zum alltaglichsten im DOgvoortdurend Sprake van ~le-
Kloster , besluit Abt Rerwegen gantur vicissim a fratribus, le-
(a. w., bIz. 319). Dit blijkt trou- gamus, ebdomadarius lector, le-
wens ten overvloede uit verschil- gat unus (fratrum) , legatur co-
lende plaatsen van denH. Regel: ram hospite &enz. (cap. 9, 8; 18,
abt en cellerarius moeten opteke- 47; 38, 1 vv.; 42, 4; 53, 13);
nen, ut sciat quid dat aut quid indien de broeders non per or-
recipit (cap. 32, 5; 35, 14) en in dinem legant &(cap. 38, 19), is bet
bet archief wordt de breveervan omdat Benedictus er aan houdt
bewaard (cap. 32, 5 ; 58, 46); de dat J;:eurig gelezen worde, ~ cum
monniken mogen elkaar geeD gravitate &(cap. 47, 7) en Diet om-
brieven schrijven: sibi invicem dat sommigen Diet 1ezen kunnen.
litteras... accipere aut dare (cap. Ten slotte is daar DOgde ~biblio-
54, 3-4); zij mogen Diets in ei- graphie &, wa?rmede Sint Bene-
gendom bezitten, neque codi- dictus zijn Regel besluit (cap. 73),
cern, neque tabulas, neque gra- aansluitend aan cap. 9, 13-15:
phium (cap. 33, 4-5; andere ~Codices autem legantur... a no-
voorwerpen vermeldt Sint Bene- minatis et orthodoxis c~tholicis
dictus bier Diet), maar dat alles patribus factae sunt &), om aan
moeten zij van den abt verwach- te ton en hoe nauw de studie van
ten, behalve de codices(cap. 55, bet geestelijk leven hem aan bet
26), die in de bibliotheca (cap., hart lag. Er is wel geeD andere
48, 25) thuis boreDen nooit zoals monastieke regel, waar men een
b. v. schrijfgerief ad usum aan dergelijke boekenopgave aantreft,
de monniken worden gegeven, tenzij bij den meest wetenschap-
(vgl. cap. 55, 26 met cap. 33,4-5). pelijk aangelegde der Latijnse
In verschillende klooster- kerkvaders, Sint Hieronymus
regels leest men daDook bet voor- (epist. 107, ad Laetam de institu-
schrift dat aIle codiceselkenavond tione tiliat;, Dr. lZ -HILBEJ\G,
terug naar de bibliotheca moeten II, ~f)2 V.).
sepracht woroep, P4CflOMIt,TS,
De bibliothe~k wordt door Sint Benedictus vermeld 1.

Buiten de werken voor de lectio divina, moeten er ook de
nodige schoolboeken aanwezig geweest zijn: een Donatus,
een Priscus, een Quintilianus zelfs en enige classiekeauteurs
zullen er wel niet ontbroken hebben. Waarom dan veron-
dersteld, zoals Herwegen doet 2, dat de soms letterlijke aan-
halingen uit classieke schrijvers reminiscenties uit Bene-
dictus' schooljaren ) waren?
Waren echter deze vakken in de bibliotheek van Monte-
Cassino zeker niet zo goed vertegenwoordigd als in deze van
Vivarium, voor de kerkelijke wetenschappenkan zij toch de
vergelijking met ere doorstaan 3: alleen reeds de boeken, die
Sint Benedictus aanhaalt, mogen naast ,de lijsten van Cas-
siodorus gesteld worden; zelfs citeert hij menig werkje, dat
Cassiodorus niet schijnt te bezitten, als het De habitu virgi-
num van Sint Cyprianus. Enkel de Griekse schrijvers zijn te
Vivarium merkelijk beter vertegenwoordigd.
Overigens weten wij ook helemaal niet welke andere boeken
nog te Monte-Cassino voorhanden waren 4.
Al is'de schatting van D. Chapman, die van duizend boeken
gewaagt, -natuurlijk maar een grapje, toch moet de biblio-
theek van Sint Benedictus een zekerenomvang gehadhebben.
Dit veronderstelt meteen een scriptorium. Sint Benedictus
spreekt er niet van, maar dit mag ons niet doen besluiten dat
er geen bestond; over de bibliotheek spreekt hij immers ook
!'llaar heel toevallig . In zijn tijd immers was het voornaam-
1. Cap. 48, 25. 5. Zoals reeds dikwijls werd

2. A. w., bIz. 289. opgemerkt, spreekt Benedictus
3. VgI. I. HERWEGEN, a. w., weinig of niet over zaken die nor-
bIz. 293, nota 24. maal waren voor het kloosterle-
4. Een zekere aanduiding kan ven van zijn tijd. En in elk
men vinden in de Iijst van opus- klooster vond men toen en scho-
cula sanctorum patrum quae in lae en scriptoria: St. Benedict
Ecclesia cathoIica recipiuntur I) does not mention things which
van bet DecretumGelasianumde were a matter of course. Writing
libris recipiendis et non recipien- books, rather than buying them,
dis,waarmedeI. HERWEGEN,a.w., was certainly the custom in mo-
bIz. 157, de codices... a nomi- nasteries, and it is not more en-
natis et orthodoxis catholicis pa- joined than the sweeping out of
tribus van Sint Beneqictus in the dormitory and the cloister.
yerb~~dbr~n~. (D. (;~~~~A~! a, w., pl'l! 9'?;),Al~
28 D. MODESTUS VAN ASSCHE (16)
ste mid del om een bibliotheek aan te leggende nodige boeken

over te schrijven. Wel kon men bij de boekhandelaars de
boeken kopen 1, maar dat was niet de gewoneweg 2. Dit wil
natuurlijk niet zeggen dat aIle boeken van Sint Benedictus
te Monte-Cassino waren overgeschreven-ook nog aan gif-
ten dankte b.v. menige middeleeuwsekloosterbibliotheek haar
moDiste schatten 3 -maar voor de meeste werken zal dit
toch wel bet geval geweestzijn.
bewijsplaats moge bier verwe- trouwens de geleerde monialen

zen worden naar Sint Gregorius. Diet en reeds Augustinus sprak
Deze ve.rtelt ODS,oak DOg geheel over de bibliothecaressen van bet
terloops, als jets heel gewoons, klooster te Hippo Regius (epist.
dat Julianus, to en hij Sint Equi- 211,3- P. L., 33, 964: quae
tillS, een ietwat ouderen tijden codicibus praeponuntur &) en zij
landgenoot van Sint Benedictus, mogen geeD onregelmatigheden
in zijn klooster kwam opzoeken, dulden in bet gebruik der boeke-
aan de backeD afschrijvende rij : Codices certa bora singulis
monniken & vroeg waar bun abt diebus petantur; extra horam
was ( antiquarios scribentes re- quae petiverint non accipiant &
periL. &,Dialog. lib. 1,4 -P.L., (ibid.).
77, 172 C; vgl. C. RIVERA, Per 1. Men had b.v. te Rome de
la storia dei precursori di San Be- boekhandel-uitgeverij van den
nedetto nella provincia Valeria, in beer Gaudiosus, die een winkel
Convegno storieD di Montecassino, hield nabij Sint-Pieters-Banden,
1932, bIz. 37-45). Herinneren wij (D. DE BRUYNE, Gaudiosus, un
oak DOg aan Caesarius, die zelfs vieux libraire romain, in Revue
aan monialen voorschrijft dat benedictine, XXX, 1913, bIz.
((omnes litteras discant & (Regula 343-345).
sanctarum virginum, 18 -Mo- 2. VgI. CASSIODORUS,Instit.,
RIN (Bonn), 8, 25; vgl. ibid., 7 18 -P. L., 70, 1121: Labore
-MORIN, 7, 11-12: men mag vestro (= diligenti cura transcri-
geeD kinderen in bet klooster op- here, ibid.) monasterii bibliothe-
nemen, vooraleer zij bekwaam ca proficiat. &
zijn tot ((litteras discere &) en in 3. Zie E. LESNE, Les livres,
de Vita. S. Caesarii door zijn scriptoria et biblioth~ques...,
tijdgenoot Cyprianus is er sprake Rijsel, 1938, bIz. 475 vv. De
van ((virgines Christi , die zich abdij van St. Rikiers b.v. ont-
op de calligraphic toeleggen : ((li- ving Diet minder daD 256 codices
bros divinos pulchre scriptitent , van haar lekenabt Angilbert (HA-
wat zij (( in monasterio van de RIULF, Chronicon Centulense, III,
abdis Caesaria hadden geleerd: 3, -LOT, 94). Er zij terloops
(( ipsam matrem magistram ha- op gewezen dat de leek en staats-
bentes -(Vita, 58. -MORIN, 320, ambtenaar Angilbert dus een pri-
19IVv.). III die tij4en ontbJ:~ken vate bibijotheek b~~at, .die
Misschien werkten de Montecassinesecopiisten zelfs niet

alleen voor bun kloosterbibliotheek, maar ook voor vreem-
den: Si quid vero ex operibus artificum venundandum
est... I), lezen wij in bet zeven en vijftigste hoofdstuk 1.
Arti/ex betekent zeker niet uitsluitend copiist of calligraaf,
maar deze betekenis is evenmin uitgesloten; zij ligt zelfs
voor de hand 2. Immers, enerzijds moet men in de Italiaanse
kloosters der VIe eeuw geen kunstwerkplaatsen zoeken, zoals
men die tegenwoordig in sommige abdijen aantreft; maar
anderzijds zijn de artifices toch jets meer dan gewone am-
bachtslieden: Artifices si sunt in monasterio (gewoneam-
bachtslieden waren er daarentegen altijd 3)... si aliquis ex
eis extollitur pro scientia artis suae4. De opera artificum ,
die aan vreemden verkocht werden, zullen dan wel, eerder
dan schilder- of beeldhouwwerk, gecalligrafieerde en verluchte
handschriften geweest zijn 5.
veel groter was daD de meeste vuldig ars en opus: Ars est, si
abdijbibliotheken van zijn tijd. sapit cantare, doceat alium can-
Dezelfde verhouding vinden wij turn vel etiarn si scit grammati-
trouwens reeds een paar eeuwen Call tradal aliis aut alias ar-
vroeger: de staatsbeamte Cas- tes... Opera vero attinet ad Iegu-
siodorus bezit eenprivate biblio- men mundare, aut refectorium
theek, die veel rijker schijnt te scopare... (Expositio Regulae ab
zijn daD die welke hij voor zijn Hildemaro tradita, edid. R. MIT-
monniken van Vivarium deed sa- TERMUELLER,Regensburg, 1880,
menstellen {zie. A. VAN DE Vv- bIz. 496 v.). Toch was deze ter-
VER, Les Institutiones de Cassio- minoIogie Iang Diet aIgemeen.
dare et sa fondation a Vivarium, Zie verder, bIz. 28 vv.
in RevueBenedictine,LIII, 1941, 5. CAESARIUSvan ArIes (ser-
bIz. 87, voetnota 3). mo II, in initio. -MORIN, I,
1. Cap. 57, 6-7. 20, 6 vv.) zegt dat er multi &
2. Dom DELATTE, Commen- zijn, qui pIures Iibros et salis
taire, Parijs, 1913, 2e uitg., biz. nitidos et puIchre Iigatos habere
412, expliciteert artifices door: voIunt, et eos ita armariis cIau-
.peintres, sculpteurs, calligra- sos tenent, ut ilIos nee ipsi Ie-
phes I). gaol, nee aIiis ad Iegendum tri-
3. VgI. cap. 66, 10 vv. buant . Dat het van een voIks-
4. Cap. 57, 2 vv. De oudste predikant aIs Caesarius moet zijn,
commentatoren van den H. Re- dat wij dergeIijke bijzonderheden
gel: Paulus Diaconus, Hildemar, over de bibliophieIen in de VIe
Bernardus van Monte-Cassinoe. eeuw moeten vernemen I
a., onderscheidendaD ook zorg-
Ars is trouwens eenveel gebruikte term voor schrijfkunst :
Ars ibi, exceptis scriptoribus, nulla habebatur , wordt over
de kloosters van Sint Martinus gezegd1,terwijl oak artifex=
copiist Diet zo zelden voorkomt 2; ten slotte kan men DOg
in bet scribere praecipuum opus van Sint Ferreolus 3 een
parallel zien voor de opera artificum (= goed verzorgde
handschriften) van Sint Benedictus 4.
Den gewilligen lezer, die ODStot nu toe is gevolgd -mis-
schien Diet zander af en toe een sceptischenglimlach te on-
derdrukken -willen wij thans DOguitnodigen tot een laat-
stell stap : zou bet overschrijven van boeken oak Diet begre-
pen zijn onder de opera of bet labor manuum van bet
acht en veertigste hoofdstuk van den H. Regel?
Ongetwijfeld, labor manuum betekent oak veldarbeid, ex-
euntes laborent , zelfs zwaren veldarbeid, si necessitasloci
aut paupertas exigerit , of oak DOg allerhande huiswerk:
quod faciendum est operentur... in opus suum laborant
quod eis iniungitur 5.
1. SULPICIUS
SEVERUS,
Vita S. kenis van boekbinder:His etiam
Martini, 10- HALM, 120, 16-17 ; addidirnus in codicibus coope-
vgl. HIERONYMUS,Epist. 5, 2 - riendis doctos artifices, ut litte-
HILBERG, I, 22, 14 vv. : (Multis rarum sacrarum pulchritudinem
sacrae bibliothecae codicibus a- facies desuper decora vestiret .
bundamus... habeo alumnos, qui (Instit., 1,30- P.L.,70,1145 D).
antiquariae arti serviant -; FER- Bij Cassiodorusvinden wij ook
REOLUS,Regula ad monachos, 28 nog artigraphus (ibid., I, 15 -
-P. L., 66, 969 C: Hanc P. L., 70, 1129 A en elders, zie
quaerat artem, ut paginam pin- Thes. Ling. Lat., II, Leipzig,
sit digito -; DUEMMLER-TRAUBE, 1900/6, col. 707, 10-14) met de
Poetae latinae, III, 296: Ar- betekenis: taalkundige. Ars be-
dua scriptorUm prae cunctibus tekent trouwens ook wel gramma-
artibus est -; enz. fica (ibid., col. 671, 27-44).
2. B. V. CASSIODORUS, Historia 3. Regula ad monachos,t. a.pl.
tripartita, II, 16 -P.L., 69, 934 4. Ars, opus, laborwaren trou-
D : ...codices bene confectos... wens gewone termen voor bet
ab artificibus antiquariis et per- overschrijven van handschriften,
fecte artem scientibus scribi prae- zie E.LESNE,a. w., bIz. 348 vv.,
cipias, divinarum quippe Scrip- en verder, bIz. 29 vv.
turarum ; Adalbald van Tours, 5. Bij een aandachtige lezing
aangehaald door E. LESNE, a. w., van bet 48ehoofdstuk merkt men
bIz. 154. Bij Cassiodorus komt dat Sint Benedictus alleen voor
arlilex ook voQr met de bete- den frissen zomermorgen veld-
(19) DIVINAE VA CARE LECTIONI 31
Geen handwerk lijkt dus uitgesloten. Nu vinden wij meer-

malen, b.v. in den regel van den H. Ferreolus, bet overschrij-
yen van boeken tussen ander handwerk vermeld : Qui agri-
culturam excercere non valet, legere, scribere, quod est prae-
cipuum opus, piscium etiam providere captura~, reta texere,
calceamentafratribus praepare vel reliqua, quae similia stint,
facere atque implere potest 1. I) Elders wordt bet schrijven
zeIt labor manuum genoemd en een Iers copiist smeekt
God dat Hij bet werk zijner handen zou zegenen2; vol-
gens een monnik van Corbie is schrijven zelfs met enkel
handwerk, maar al schrijvend moet heel bet lichaam wer-
ken 3.
Wien onze verklaring van opus manuum te ver gezocht
lijkt, mogen wij misschien flOg de volgende teksten voorleg-
gen:
uit Hieronymus: Scribebant libri ut et manus operare-
tur cibos, et anima lectione saturetur 4 I);
arbeid voorschrijft : ut a Pascha re ; voor bet werk gedurendede

usque ad kalendas Octubris a ma- hete zomernamiddagen en voor
ne e x e u Q t e s a prima usque de winterperiode zegt hij enkel:
hora pene quarta laborent , en quod faciendum sit operentur...
dan DOg Diet elken dag, zoals in opus suum laborent quod eis
blijkt uit bet hoofdstuk over de iniungitur .
maaltijden : iota aestate, si la- 1. Regula ad monachos, 28-
bores agrorum non habent mona- P. L.,66, 969 C-D: (jUt mona-
chos..., quart a et sexta feria ieiu- chus quotidie operis aliquid fa-
Dent usque ad nonam (cap..49, ciat . VgI. Regula S. Benedic-
3-5) ; zo er echter wel veldarbeid ti, cap. 48, 36-38: (jFratribus in-
te verrichten vall, prandii sex- firmis aut delicatis talis opera
tam continuanda erit , daD zal aut ars iniungatur, ut nee otiosi
men elken dag, ook op Woensdag sint, nee violentia laboris oppri-
en Vrijdag, bet middagmaal ne- mantur.
men te twaalf uur. Veldarbeid 2. Aangehaald door E. LESNE,
en middagmaal om 3 uur 's na- a. w., bIz. 350, voetnota 4.
middags gaan dug Diet gameD. 3. Ibid., bIz. 351.
Ab idus autem Septembres... ad 4. Epist. 125 ad Rusticum, 11
nonam semper reticiant: van -HILBERG, III, 131, 1-2. T.a.
Kruisverheffing af wordt dug geeD pl. wordt tevens bet afschrijven
veldarbeid meer verricht (cap. 41, van boeken tussen allerhande
9-11). En inderdaad, ook in bet handwerk vermeld: buiten bet
48e hoofdstuk spreekt Sint Be- werk in den tuin (j texantur et
nedictus enkel voor de zomerpe- lina capiendis piscibus, scriban-
node van ad laborandum exi- tur libri... . VgI. ten slotte bet
nit Cassiodorus: ...fateor votum meum, quod inter vas
quaecumque possunt corporeolabore compleri, antiquariorum
mihi studia... non immerito forsitan plus placere ;... manu
hominibus praedicare... in locis sanctis legitur labor ip-
sins 1, V oar Cassiodoruswas dUB,evenals voor Feueolus,
bet scribendi opus een soort corporeus labor I). Het ma-
nibus praedicare is trouwens een gedachte, die bij middel-
eeu .semonniken dikwijls terugkomt: Petrus Venerabilis her-
haalt ze aan den recluus Gislebertus 2 en door Guigo werd zij
in de Consuetudinesder Kartuizers opgenomen3;
nag nit C~ssiodorus: ...studeat diligenti cura transcri-
bere ...quatenus, iuvante Domino et labore vestro,inonasterii
bibliotheca proficiat 4I).
Hieruit mag men dan wel opmaken dat labor (manuum)
met de betekenis schrijfwerk in de Oudheid en in de Middel-
eeuwenlang Diet zelden voorkwam. De meestenzelfs, schrijft
Mgr. Lesne, interpreteerden practisch den Regel van Sint
Benedictus in dieD zin .
Uit dit alles blijkt ten minste dat bet op zich Diet uitge-
slaten is, datSint Benedictus onder de opera manuum coti-
diana o. a. oak schrijfwerk verstond. Anderzijds is er Diets
in den Regel, dat zich tegen dezeverklaring verzet ; wel inte-
gendeel, zoals wij hebben aangetoond; immers, zijn abdij
bezat bibliotheek, schola en scriptorium; lezen en schrijven
werd. er aangeleerd; er werden boeken overgeschreven en
wellicht werden oak kunstig afgewerkte handschriften ver-
kocht. De tijd hiervoor moest afgenomen worden of van de
lectio divina, of van bet (Iopus manuum: bet tweede
lijkt ODSveruit bet waarschijnlijkst.
* **
Scribebantlibri ut et manusope- Epist., I, 20 P.L., 189,

raretur cibos met Regula, cap. 97.
57,4 : Si aliquis (artifex) extol- 3. Cap. 28, n. 3.
li,tur pro scientia artis suae, eo 4. Instit., I, 8 -1121P.L., 70,
quod videatur aliquid conferre B-C.
monasterio. 5. A.w., bIz. 346.
1. Instit., I, 30 -P.L., 70,
1144v.
2.
(21) DIVINAE VACARE LECTIONI ) 33
Laten wij thans flOg kort samenvatten wat wij gemeend

hebben in deze kanttekeningen bij divinae vacare lectioni
te mogen aanstippen.
De geestdriftige schets van de intellectuele bedrijvigheid
van de middeleeuwse monniken, zoals die door de roman-
tische historiographie en door een zekere apologetica werd
getekend, lijkt ODSsterk opgeschroefd.
Wat er van overblijft is echter wel degelijk de normale
ontwikkeling van de kiemen, die Sint Benedictus in zij n Re-
gel heeft neergelegd,en is Diet toe te schrijven aan deninvloed
van Cassiodorus,althans Diet in de eerste plaats. Hoe nodig
bet is hierop te wijzen blijkt duidelijk nit bet feit dat een
man met een zo fijn historisch inzicht als Philipp Funk DOg
onlangs een bijdrage kon schrijven over de vorming van
de Westerse cultuur door bet monnikendom 1 , waarin Sint
Benedictus zelfs niet eens genoemd wordt en alles aan Cas-
siodorus wordt toegeschreven: Het type van bet klooster
als cultuurcentrum, dat de Westerse Middeleeuwen wezen en
aanzijn schonk, is bet werk van Cassiodorus. Zo zou men
ten slotte flOg Cassiodorus tot patroon van West Europa
kunnen uitroepen t
Overigens is ook gebleken dat de tegenstelling tussen Be-
nedictus en Cassiodorus, speciaal op bet gebied van bet
geestesleven,gemakkelijk werd overdreven. Cassiodoruseist
ten slotte van zijn monniken Diet meer dan Sint Benedictus,
maar hij beklemtoont bet eenzijdiger; uit. bet harmonisch
en organisch geheel, dat bet kloosterleven volgens den Bene-
dictijnerregel is, heeft Cassiodorus een aspect geisoleerd en
heeft bet daardoor dan ook tot onvruchtbaarheid gedoemd,
terwijl bet, in evenwicht gehouden, juist dat was wat de
beginnende Middeleeuwen nodig hadden.
Dat alles is gebleken lit een aandachtige beschouwing van
wat Sint Benedictus onder lectio divina , meditatio ,
labor manuum , artifices enz. bedoelt.
Doch ook hier wachtte men zich voor eenzijdigheid. Wij
1. Ph. FUNK, Die Priigung der Geburtstag dargebracht,Rothen-

abendliindischenKultur durch das feIs, 1935, bIz. 189-197, vooral
Monchtwn, in Christliche Ver- bIz. 196 v.
wirklichung, R. Guardini zwn 50.
Sacris Erudiri. -3.
MOb~S'l'US VAN ASSCHg (22)
hebben hier natuurlijk het intellectueel aspect sterk be-
klemtoond, juist zoals Cassiodorusdeed, doch wij zijn ons
deze eenzijdigheid terdege bewust. De Benedictijnerregel
daarentegen is een geheel van wonderbaarevenwicht: Ne
quid nimis , is een van Sint Benedictus' opperste raadgevin-
gen aan den abt 1.
Verre van ons dan te menen, dat Sint Benedictus het ei-
genlijke handwerk zou hebben minacht. Artifex, labor ma-
nuum betekenen zeker met uitsluitend copiist en cqpieren,
maar evenmin zijn deze betekenissenuitgesloten. Was het
Monte-Cassinovan 547 geenVivarium, geen St. Germain-des-
Pres, het was ook geenLa Trappe, maar het was het allebei.
1. Regula, cap. 64, 20.
SUMMARIUM
De studiis in primaevis Benedictinorum coenobiis disquisitio
instruitur. In primis notandum est non solos monachos in eru-
diendos populos occidentalesoperam dedisse neque forum eruditio-
nem inmodice iactandam videri. Sed ipsae, ut aiunt, eruditae tra-
ditiones, totius monastici Ordinis decus, non ad Cassiodorum, ut
plurimi volunt, reducendaesunt, sed ex ipso S. Benedictooriginem
ducunt, ut patel ex accuratiori S. Regulae investigatione,praesertim
ex eo quod S. Legislator scribit de bibliotheca,de codicibus,de scrip-
torum instrumentis &c. necnon ex diligentiori quorundam verbo-
rUm ac locutionum examinatione,v.g. artijex I),h.e. calligraphus,
opus manuum , quo et labor in libris conscribendissign~jicatur
quod est secundumS. Ferreolum praecipuum opus I).
34
D.
Saint Leon Ie Grand
et les textes Ju Leonien
PAR
MGR C. CALLEWAERTt
(Bruges)
-Un mot d'introduction
Le temps n'est pas bien loin, oil l'ancien propre de Rome

etait la grande inconnue dans Ie probleme des liturgies primi-
tives. Et jusqu'aces derniers temps Ie ve siecle etait pour
bien des -historiens, m~me de grand renom, une periode de
stagnation. II leur semblait qu'au lieu de prendre la t~te
du mouvement, qui partout, en Occident comme en Orient,
donnait a la liturgie un developpement remarquable, la Ville
des papes se cantonnait dans un splendide isolement et s'ob-
stinait dans un conservatisme sacrosaint.
Cependant les noms de deux papes de cette periode res-
taient attaches aux deux sacramentaires les plus anciens de
SOMMAIRE. -I. Un mot en 452,p. 82. -X. La repression

d'introduction, p. 35.- II. Quel- desManicheensen443/444,p. 85.
ques textes, p. 38. -III. Le -XI. L'oraison Deus qui hu-
probleme, p. 42. -IV. Le jeune manaesubstantiae,p. 105.- XII.
ecclesiastique,p. 50. -V. Les Les marquesleoniennesdu sacra-
Quatre-Temps de Pentec6te, p. mentaire de Verone, p. 112.-
60. -VI. La fete de la Pente- Conclusion,p. 117.(La table des
c6te, p. 68. -VII. Le sac de initia se trouve a la suite de
Rome par Gensericen 455,p. 71. l'article suivant).
-VIII. Pillage de Rome par Note de la Redaction.-Les
Genseric (455) ou siege de la pagesqui vont suivre, ne torment
ville par Vitiges (538), p. 78. pas un tout complet et homogene.
-IX. Apres la retraite d'AUila Le lecteur remarqueraque l'in.
36 C. CALLEWAERT (1)
Rome. Et ces papes. S. Leon et S. Gelase. avaient la repu-
tation d'avoir deploye une certaine activite'liturgique. Mais
la critique du siecle dernier semblait s'~tre fixee pour mission
de gaper leg basesde ces traditions et de denier a S. Leon et
S. Gelase-comme a S. Gregoire d'ailleurs -leg titres que
ceux-ci croyaient avoir acquis a la reconnaissancedes litur-
gistes et des fideles.
Heureusement. nous n'en sommesplus la.
Grace a la decouverte de quelques documents nouveaux et
surtout grace a un examen plus minutieux des pieces con-
nues. la lumiere se fait de jour en jour plus eclatan~e sur la
liturgie romaine. Au lieu d'avoir ete tributaire en tout com-
me on Ie pretendait de l'Orient ou de Milan. Rome a prig
leg devants et a donne bien souvent Ie ton aux autres eglises
de l'Occident. Nous croyons p. ex. l'avoir prouve pour l'or-
ganisation du car~me et l'ordonnance de l'office. tant en ce
qui concerne Ie sanctoral que Ie temporal 1.
On commencea se rendre compte que Ie ve siecle fut pour
Rome une periode d'activite intense dans Ie domaine de la
liturgie. Et l'on voit s'allonger d'annee en annee la liste des
initiatives nettement precisees.que leg historiens inscrivent
a l'actif despapes Gregoire. Gelaseet Leon.
troduction a ete ecrite en 1940, tes, si la mort n'avait pas inter-

et quand, Ie 6 aout 1943, l'au- rompu ses travaux. Force nons
leur deceda, pour ainsi dire la est de les livrer telles quelles au
plume a la main, plusieurs cha- public; nons avons toutefois, Iii.
pitres de sonetude n'etaient qu'a- 00 il Y avait lieu, complete sa
morces; d'autres n'etaient en- documentation et multiplie les
core qu'a l'etat de notes; ceux-ci renvois au Leonien et aux reuvres
ont pu etre rediges en grande de S. Leon. La copieuse docu-
partie avec leg materiaux memes mentation que nous a laissee feu
de l'auteur; quelques uns enfin l'abbe R. Van Eeckhoutte, nons
n'attendaient plus qu'une der- a ete dans ce travail de la plus
niere mise au point. De plus, grande utilite. De plus nons
nous avons retrouve, parmi leg avons ajoute quelquesnotes plus
papiers de l'auteur, un breI sche- longues rendues necessairespar
ma qui nous a servi de guide pour des etudes recentes que l'auteur
formuler la conclusion. n'avait pu connaitre.
II est certain que Ie travailleur 1. Voir C. CALLEWAERT, Sa-
consciencieuxqu'etait Ie tres re- cris Erudiri -Fragmenta liturgi-
grette Mgr Callewaert aurait en- ca,Steenbrugge,1940,chap.xxxv,
coreretouche et complete sesno- XXXIXss.
(2) S. LEON LE GRAND ET LES TEXTES DU LEONIEN 37
On avait fait a ce dernier l'honneur de Ie proclamer auteur
du plus ancien sacramentaire romain, decouvert, en 1735, a
Verone par Bianchini. C'etait -heureusement pour sa me-
moire -un honneur immerite. Mais encore,pour prouver que
S. Leon n'avait pas pub lie officiellement, n'avait m~me pas
collectionne.leg pieces du soi-disant Leonien, fallait-il s'achar-
fief, comme on l'a fait, a nier ou a restreindre la part, que ce
gr~nd pape pent avoir eue -et a eue -dans la composition
des textes de ce temoin, venerable entre tons, de l'ancienne
liturgie sacrificielle de Rome?
Presque tout Ie monde reconnalt, il est vrai, qu'il y a entre
leg idees, Ie style et Ie cursus des prieres du Leonien d'une
part et leg reuvres oratoire.set epistolaires de S. Leon d'au-
ire part, destraits de ressemblancevraiment frappants. Les
deux fon~'ont m~me quelques passagestextuellement iden-
tiques. Mais on croit generalement aujourd'hui pouvoir ju-
stifier cet air de famille, en supposant qu'un ou plusieurs
liturgistes anonymes auraient imite jusqu'au plagiat leg ser-
mons du pape pr~dicateur.
Nous ne pouvons nous faire a l'idee que tel sera Ie verdict
definitif tie Yhistoire. Depuis un quart de siecle nons avions
Yimpression qu'il y avajJ;la un deni de justice qui demandait
reparation. L 'etude a transforme cette impression en line
conviction fortement motivee.
Et aujourd'hui -fin septembre 1940 -nons serions heu-
reux de voir s'ouvrir un proces en rehabilitation. Nous desi-
rang pour notre part apporter a l'enqu~te quelques preuves
et deposer certaines conclusions.
Ce sera line fa<;.onires modeste ~ comme il convient en
ces temps troubles -de commemorer Ie quinzieme cente-
naire (440-1940) de la glorieuse election unanimement recla-
mee par tons leg Romains d'un pape qui rut Ie premier a me-
riter Ie surnoIil de Grand et qui rut line des gloires leg plus
pures de l'Eglise. Les contemporains, comme la posterite, Ie
celebre-rentcomme un pasteur modele autant qu'un fin lit-
terateur, comme Ie defenseurattitre et victorieux de l'ortho-
doxie et Ie grand docteur de la christologie soteriologique.
On se plaisait a reconnaltre qu'il avait. resserre leg liens de
l'unite de l'Eglise, restaure la discipline ecclesiastique en in-
~ulquant {ortement l' ob~erv~IlC~q~5regles traditionnelles, Ie
respect de la hierarchie et la soumission au successeurde
Pierre, et enfin qu'il avait contribue a prolonger la vie de
I'empire romain et a sauver la civilisation en apaisant Gense-
ric et en arr~tant Attila, Ie fleau de Dieu.
On finira par reconnaitre, nailS en avons la conviction,
qu'il donna a notre langue liturgique son caractere dogma-
tique et sa forme harmonieuse et qu'il flit lui-m~me l'auteur
de beaucoup de prieres du Leonien, dont nous admirons en-
core plusieurs dans notre missel d'aujourd'hui.
II. -Quelques textes
Comme point de depart absolument certain, nons prenons

quelques textes paralleles entre lesquels il existe une depen-
dance incontestable.
D'une part, Ie sermon 78 (De ie'iunio Pentecostes,I), pr~-
che par S. Leon Ie dimanche de la Pentecote 455, en vue de
preparer les fideles au jeune des Quatre-Temps. Nous Ie
donnons en entier 1. Outre les trois textes paralleles tex-
tuellement cites couramment -imprimes ici en capitales -
il contient une serle d'idees et d'expressions sur lesquelles
nons aurons a appeler l'attention du lecteur.
D'autre part, nons y juxtaposons des textes liturgiques
tires surtout du sacramentaire leonien, section de la Pente-
cote, que nons reproduisons d'apres l'edition de C. L. Fel-
toe 2.
S. LEONIS SERMOLXXVIII
De ieiunio Pentecostes,
I.
(P.L., 54, 415 ss.)
I. Hodiernam, dilectissimi,
festivitatem descensionesancti
Spiritus consecratam sequitur, Adesto Domine supplicibus
ut nostis, SOLLEMNEIEIUNIUM, ut tuis, hoc SOLLEMNE IEIUNIUM
QUOD ANIMIS CORPORIBUSQUE CU- QUOD ANIMIS CORPORIBUSQUECU-
RANDIS SALUBRITER INSTITUTUM, RANDIS SALUBRITER INSTITUTUM
1. Nons donnons les textes de P.L.), qui reproduit l'ancienne edi~

S. Leon d'apres l'edition de Mr- tion des ire-res BALLERINI.
QN~,P~trQlo(!iel~t(net t. 5i <~ 2. C~mQrid~e, 189(1.
(4) S. LEON LE GRAND ET LES TEXTES DU LEONIEN
devotanobis est observantia cele- est devoiD servitio celebremus.

brandum. Repletis namque apos- (Collecia in ieiunio mensis
tolis virtute promissa. et in corda quarii, FELTOE,p. 27, 32).
eorum Spiritu veritatis ingresso.
non ambigimus inter cetera coe-
lestis sacramenta doctrinae, Da nobis, quaesumus Do-
bane spiritalis continentiae disci- mine, per gratiam Spiritus Sane-
plinam de Paracliti magisterio ti novam tui Paracliti spiritalis
primitus fuisse conceptam; ut observantiae disciplinam ut men-
sanctificatae ieiunio mentes con- tes nostrae sacra purgatae ieiu-
ferendis sibi charismatibus fie- nio cunctis reddantur eius mu-
rent aptiores. neribus aptiores.
(In Pentecosten ascendenti-
bus a Jonte, II. Item alia,
FELTOE, p. 25, 15).
Aderat quidem Christi disci- Protection is tuae muniamur
pulis protectio omnipotentis auxi- auxilio (Communicantes
Iii et principibus nascentisEccle- du Canon romain).
siae tota Patris Filiique divinitas Spiritus Sanctus apostolos...
in praesentia Sancti Spiritus praesentia suae maiestatis
praesidebat-:Sed contra instan- implevit.
(Communicantes de la Pen-
tecote du Leonien, FEL-
TOE, p. 25, 4).
tes impetus persequentium, CON- Praesta Domine Deus Doster,
TRA minaces FREMITUS IMPIO- ut CONTRA omnes FREMITUSIM-
RUM,non corporis fortitudine, nee PIORUM mentis puritate vinca-
carniserat saturitate certandum ; mus, et qui nos in sua confiden-
cum hoc maxime hominis inte- tes virtute moliuntur affligere,
clara corrumpat, quod exteriora a nobis ieiunantibus subiugentur.
delectCtt; et tanto fiat rationalis (Deuxieme collecte in ieiu-
anima purgatior, quanta fuerit nio mensis quarti, FEL-
substantia carnis afflictior. TOE, p. 28, 1).
II. Hi itaque doctores, qui Concede nobis Domine praesi-
exemplis et traditionibus suis dia MILITIAE CHRISTIANAESANC-
omnes Ecclesiae filios imbuerunt, TIS INCOARE IEIUNIIS, UT CON-
tirocinium MILITIAE CHRISTIA- TRA SPIRITALESNEQUITIAS PUG-
NAE SANCTIS INCHOAVERE IEIU- NATURI continentiae muniamur
NilS; UT CONTRASPIRITALESNE- auxiliis.
QVmAPUgNf;.T1:}RJ,
abs"nentia,~ (In ieiunio quarti men$i$,
39
arma caperent, quibus vitiorum FELTOE,p. 25, 20).
incentiva truncarent.
I.nvisibiles enim adversarii et Da nobis... ut ieiunando tua
incorporales hostes non erunt gratia satiemur, et abstinendo
contra nos validi, si nullis car- cunctis efficiamur hostibus for-
nalibus desideriis fuerimus im- tio res.
mersi. Cupiditas quidem nocen- (Deuxiemeoraisondu same-
di in tentatore perpetua est, sed di des Quatre-Temps de
inermis atque inefficax erit, si septembre,Misselromain)
nihil in nobis unde contra nos pu-
gnet invenerit. Quis autem hac
fragili carne circumdatus, et in
isto mortis corpore constitutus,
etiam qui multum valideque pro-
fecerit, ita iam de sua salute se-
rug sit, ut ab omnium de illece-
brarum periculo credat alienum ?
Donet licet sanctis suis cottidia-
na gratia divina victoriam, non
aufert tamen dimicandi mate-
riam: quia et hoc ipsum de mi-
sericordia protegentis est, qui
naturae mutabili, ne de confecto
proelio superbiret, semper voluit
superesse quod vinceret.
1.11.. I.gitur POST sanctae Vere dignuUJ... POSTillos enim
LAETITIAE DIES, QUOS IN HONO- LAETITIAE DIES, QUOS IN HONO-
REM DOMINI A MORTUIS RESUR- REM DOMINI A MORTUISRESUR-
GENTIS, AC DEINDE IN COELOS GENTIS ET IN COELOS
ASCENDENTIS EXEGIMUS ASCENDENTIS EXIGIMUS (lege:
POSTQUE PERCEPTUM exegimus), POSTQUEPERCEPTUM
SANCTI SPIRITUS DONUM, salu- SANCTI SPIRITUS DONUM, NECES-
briter et NECESSARIEconsuetudo SARIE nobis haec IEIUNIA sancta
est ordinata IEIUNII: ut si quid provisa sunt, ut pura conversa-
forte inter ipsa festivitatum gau- tione viventibus QUAE DIVINI-
dia negligens libertas et licentia TUS ECCLESIAE SUNT COLLATA
inordinata praesumpsit, hoc re- PERMANEANT.
ligiosae abstinentiae censura cas- (Praefatio In ieiunio men-
tiget; quae ob hoc quoque stu- sis quarti, FELTOE, p. 28,
d\osiqs ~xsequenq~ ~st! qt ilia 7).
in nobis QUAEhac die ECCLESIAE
DIVINITUS SUNTCOLLATAPERMA-
NEANT. Templum enim facti Spi-
ritus Sancti et maiore quam un-
quam copia divini fluminis irri-
gati, nullis debemus concupis-
centiis vinci, nullis vitiis possi-
deri, u1;fvirtutis habitaculum nul-
la sit contaminatione pollutum.
IV. Quod utique regente at-
que adiuvante Domino omnibus
obtinere possibile est, si per
ieiunii purificationem ac per mi-
sericordiaelargitatemstudeamus
et peccatorum sordibus liberari
et charitatis fructibus esse fe-
cundi. Quidquid enim in cibos
pauperum, in curationes debi-
lium, in pretia captivorum et in
quaelibet opera pietatis impen-
ditur, non minuitur, sed augetur
nee unquam apud Deum perire
poterit quod fidelis benignitas
erogarit, dum quodcumque tri-
buit ad subsidium, id sibi re-
condit ad praemium. Beati,
enim, misericordes, quoniam ip-
sorum miserebitur Deus (cf. Mat-
th., V, 7) ; neque delicto rum me-
moria erit ubi testimonium pie-
tatis affuerit. Quarta igitur et
sexta feria ieiunemus; sabbato
autem apud beatissimum Petrum
apostolum vigilias celebremus,
cuius nos orationibus et a spiri-
talibus inimicis et a corporeis
hostibus confidimus liberari.
Per Dominum nostrum legum
Christum, qui cum Patre et Spi-
ritu Sancto vivit et regnat in
saeculasaeculoruxn.A.me~.
III. -Le Probleme
Tout Ie monde admettra evidemment qu'il y a dependance.

Pour leg textes imprimes en capitales, elle saute aux yeux.
Pour l'expliquer, trois hypotheses sont possibles. On pent
tout d'abord accorder la priorite aux formules liturgiques
en supposantqu'elles auraient ete en cours deja avant S.
Leon et que celui-ci s'en serait habilement servi dans sapre-
dication.
Ou bien, au contraire, leg paroles du predicateur auraient
ete introduites plus tard dans la liturgie.
Ou bien enfin S. Leon serait I'auteur des deux textes.
La question n'a ete traitee ex professo que par J. ACAMI,
Dell' antichita, autore e pregi del sacramentarioVeronese1. II
s'etait prononce pour l'origine leonienne d'un grand nombre
de textes. Mais il n'a pas ete suivi. Les historiens de la li-
turgie s'en tiennent generalement a la seconde hypothese.
Les editeurs des reuvres de S. Leon, Quesnelet leg freres Bal-
lerini, ont assezsouvent note des textes paralleles. En gene-
ral, ils leg tiennent pour des imitations de Leon. Les Balle-
rini notent cependant: Verius S. Leo nonnullarum oratio-
num quae leguntur in divinis officiis auctor fuit, ut patet ex
antiquissimo sacramentario 2.
La premiere hypothese ne semble pas devoir nous arreter
longtemps.
On en etait encore en grande partie au regime sinon de l'im-
provisation charismatique ou spontanee, tout au moins de
la libre composition des parties variables de la messe. Dom
K. Mohlberg Ie prouvait encore dernierement 3 et la suite
de notre etude ne fera que confirmer cette maniere de voir.
On pent supposerque plus d'une oraison ou preface avaient
deja ete formulees par ecrit et meme conserveesau service
de l'Eglise, mais sans obligation de s'en servir. Quelques-
unes avaient peut-etre ete recueillies deja dans ces libelli
dont nons parlent leg documents anciens et dont quelques
1. Rome, 1748. sf delta Sacramentarium Leonia-

2. P.L., 54, 416, D. f. num, dansEphem.Litur,q.,XLVU,
3. NuQvef;Qnstd;er~ioni$ul co- !!)33, p. 10 5$.
fragments nous ont ete conserves. Mais ces formulaires par-
ticuliers n'etaient sans doute ni tres repandus ni reunis dans
line collection d'usage pratique.
Ce n'etait donc pas de memoire que S. Leon aurait pu leg
citer. Et on s'imagine difficilement Ie penetrant theologien,
l'elegant predicateur, Ie fin styliste que flit S. Leon,furetant
dans ces Ii belli pour y denicher quelqu'heureuse idee a re-
prendre, quelque belle phrase a reproduire. Le predicateur ne
depend donc pas, en general, de la liturgie.
Faut-il donc renoncera cette hypothese en bloc et a priori?
II est bien certain que certains textes liturgiques avaient
deja rec;uline forme determinee. Tel p. ex. Ie canon romain
dans sa forme d'alors 1. II est fort probable egalement que
quelques autres formules se repetaient deja regulierement. II
ne faudrait donc pas s'etonnerde rencontrer chezIe pape, qui
cultivait la liturgie avec amour, quelques reminiscences de
ces anciennes formules.
Nous songeonsp. ex. a la formule d'annonce des Quatre-
Temps que nous venons de lire et que nous rencontrerons
encoreplus loin; oribien encore aux conclusionsdes oraisons:
la plupart-de celles qui sont usitees en liturgie se retrouvent a
la fin des sermons de S. Leon, sans en excepter l'expression
caracteristique honor et gloria de la doxologie finale du
canon 2. Certaines expressions rappellent nettement Ie per
Ipsum et cum Ipso et in Ipso du canon de la messe3. A qui
1. Ce n'est pas Ie moment de que quelques notes, insuffisantes

determiner celie forme. Nous pour fournir la preuve des asser-
pouvons toutefois ajouter des tions de I'auteur (N. d. I. R.)].
maintenant que nons esperons 2. Voir p. ex. les sermons 74,
pouvoir fournir la preuve de ce 5-400 B; 77, 6-415 B; 83, 3-
que S. Leon a compose et insere 432 B.
dans notre canon actuelle Com- 3. Sermo 3, 3-146 B : In Ip-
municantes et Ie Nobis quoque so et cum Ipso, per Quem est glo-
peccatoribus,ainsi que la priere rificatus ; 24, 3-205 B : In una
Hanc igitur oblationem dans sa ex Ipso et cum Ipso consempiter-
forme primitive du Leonien. Voir nus essentia ; 28, 2-222 B : Sed
plus loin notre etude S. Leon, Ie per Ipsum et in Ipso, novo homi-
Communicanteset Ie Nobis ni datum esse principium ; 61,
quoquepeccatoribusI),p.123. [Au 4-348 B: Ut in Ipso et cum
sujet de I'Hanc igitur, nons n'a- Ipso omnes qui in eu~ creqerent,
vans ~~Ih,e\1req&e~nt r~trouv~ triu~pharel\1; .
44 QALLEWAERT (9)
la priorite? La question meriterait un serieux examen1. Mais

nous ne nous y arr~terons pas2. Ce ne sont en tout cas que
de fares exceptions dans l'ensemble des concordances que
nous avons a etudier.
* **
Beaucoup plus suggestive est la seconde hypothese.
Les lettres et les reuvres oratoires du grand defenseur de
l'orthodoxie christologique jouirent trestot d'une considera-
tion bien meritee. On peut concevoir des lors qu'un de ses
admirateurs anonymes se soit forme a son ecole, ait pris
pour modeles son style soigne et ses cadencesharmonieuses,
qu'il se soit inspire de ses idees pour composer des formules
liturgiques dignes de passera la posterite ; qu'il se soit m~me
decide a copier textuellement quelques phrases qu'il trou-
vait particulierement a songout. Tout cela est parfaitement
possibJe. Tant que nous n'avions tenu compte que des pa-
ralleles assezcouramment cites, c'etait a cette solution qu'al-
laient nos preferences,comme cellesde la plupart des auteurs'.
Mais cette etude comparative, poursuivie longuement et pa-
tiemment -je n'ose pas dire toujours systematiquement -
nous a mis en presence d'un nombre si considerable de rap-
prochements parfois indeniables, d'une variete si grande et
surtout d'un art d'adaptation si merveilleux, que nous nous
sommescrus obliges de nous en tenir a la troisieme solution:
c'est l'auteur des homelies lui-m~me qui a composebon nom-
bre de textes liturgiques du Leonien.
1. Nous avons ete quelque pen 2. Rappelons pour memoire

surpris que la question n'ait pas que Ie Liber Pontificalis attri-
ete soumiseit un examenplus ap- buait deja a S. Leon des retou-
profondi dansla remarquableetu- ches au texte du canon (ed. Du-
de du R.P.J.A. JUNGMANN S. J., CHESNE, t. I, p. 239); voir en-
Die Stellung Christi im liturgi- core I'hypothese recente de Dom
schen Gebet (= Liturg. Quellen Th. MICHELS,d'apres Iequel S.
u. Forschungen,19/20), Munster, Leon aurait introduit Ies mots
1925. -Sur cette partie du ca- mysterium fidei) dans noire
non, voir C. CALLEWAERT, La fi- formule consecratoire ( Myste-
nale du canon de la messe,dans rium fidei im Einsetsungsbe-
Rev.d'hist. eccles.!XXXIX, f943, richt der romischenLiturgie, dans
pp. ~-21, Catholica, VI, 1937,pp. 81-88).
C.
(10) LEON LE GRAND ET LES TEXTES DU LEONIEN 45
II faudrait en effet admettre que l'imitateur se soit si bien

assimile son modele qu'illui soitdevenu un alter ego. II fau-
drait lui reconnaitre un tel ensemblede qualites fares que
cela tiendrait du prodige :
une connaissanceapprofondie et generale du maitre, de
ses conceptions theologiques et ascetiques et de sa methode
d'exposition, autant que de sa tenue litteraire, de son voca-
bulaire et de son cursus prefere ;
un judicieux discernement pour saisir toujours l'angle spe-
cial sous lequel Ie predicateur considerait les differents mys-
teres que celebre la liturgie ;
une habilete peu commune pour transposer en formule de
priere un expose oratoire;
un merveilleux art de styliste pour condenserun long deve-
loppement litteraire en une de ces courtes phrases ciselees,
dont DOllSadmirons encore aujourd'hui l'elegance de la for-
me et la richesse du fond, et pour acclimater en liturgie cette
imperatoria brevitas,dont l'ancienne aristocratie romaine avait
puise Ie secret a l'ecole de Quintilien, exigeant que toute
periode latine sensumincludat; sit aperta, ut intelligi pos-
sit; non immodica, ut memoria contineri 1 .
II taut vraiment une grande dose de generosite pour pr~-
ter gratuiteIi1ent tant de qualites a un anonyme dont aucune
autre reuvre ne nous est connue.
Mais voici qui est plus decisif. Leon a ete m~le active-
ment aux evenements religieux et politiques qui ont rendu
son pontificat celebre. Certains faits se trouvent relates d'une
maniere directe ou bien il y est discretement fait allusion par
Ie predicateur. Mais on constate qu'il en est de m~me dans
des oraisons ou prefaces du Leonien. Ce soot des composi-
tions d'actualite traitees parallelement en chaire et a l'autel.
Or les piecesliturgiques portent l'empre~nte du style leonien ;
elles empruntent m~me des expressions aux sermons corres-
pondants. L'accord est m~me si flagrant qu'il ne peut s'ex-
pliquer que par une origine commune, que la correspondance
papale vient nettement confirmer.
II y a bien deshomelies qont Ie theme se retrouve condense
dans line preface ou une messe,comme il y a telle oraison qui
1. Institutianes,IX, 4.
S.
46 CALLEWAERT (11)
ne devient pleinement intelligible que grace au commentaire
qu'en donne un sermon leonien.
Cependant nous ne nous dissimulons pas ni la hardiessede
notre conclusion, ni leg d ngers d'erreur inherents a la re-
cherche de la paternite d'e fits anonymes, a savoir: subjec-
tivisme, precipitation dan es jugements definitifs, etroitesse
de vue qui se refuse a garder aux alentours du modele etc.
On nous a objec p. ex. que Ie style du sacramentaire leo-
nien correspond au style general des IVe-VIesiecles. II n'est
pas celui d'un seul auteur determine, pas plus de S. Leon que
d'un autre ecrivain de l'epoque.
Evidemment nous ne pretendons point etablir que S. Leon
serait l'auteur de toutes leg pieces du Leonien. Mais en li-
sant leg ecrits de S. Ambroise, S. Augustin, S.Jeroroe,Arnobe
Ie Jeune, S. Pierre Chrysologue,S. Maxime de Turin, S. Ge-
lase, S. Cesaire d' ArIes, nous n'avons pas decouvert, nous
l'avouons, ce style general de l'epoque; il n'y a que S. Am-
broise et S. Pierre Chrysologueet a certains points de vue
S. Augustin aussi, dont Ie style rappelle celui de nos oraisons
et prefaces liturgiques. Ce qui, d'apres nous, manque chez
tOllS ces ecrivains, c'est ce frappant air de famille, qui, de
l'avis des hommes leg plus competents, existe entre leg ecrits
de S. Leon et leg textes du Leonien. Toutefois si l'on parvient
a etablir que telle piece est due a la plume de tel auteur de-
termine, ce sera pourJa science liturgique un nouvel acqu~t
dont DOUgDOugrejouirons grandement 1.
Afin de restreindre leg chances d'erreur, il DOUgfaudra, au
risque de lasser l'attention du lecteur, elargir notablement
notre champ d'investigation et rapprocher bien des passages
qui ne soot pas des citations textuelles,car ce ne soot pas ces
1. Dans un article recent de la dans Revue bene'd.,LVI, 1945/6,

Revuebenedictine,Ie Rme D. B. pp.12-41) (voir infra, p.100, n.1).
CAPELLE vient de revendiquer De son c6te, Dom L. BROU a
deux messes du Leonien pour depiste un centon de S. Augus-
S. Gelase.Ce sont les formules de tin dans une secrete pour Ie mois
FELTOE,p. 9, 1-15: Item alia de decembre (FELTOE, p. 161,
XXb du mois d'avril, et p. 66, 2), Un passage de S. Augustin
25 -67, 15, une item alia de dans une oraison du sacramentaire
juillet (Messes du pape Gelase le'onien dans The Downside Re-
dans le sacramentaire leonien, view, LXIV, 1946, pp. 39-42.
C.
(12) LEON LE GRAND gT LgS TEXTES DU LEONIEN 47
dernieres genIes, qui importent. Les rapprochements sont
d'ailleurs souvent plus interessants par leurs divergencesque
par leurs concordances. Et il ne taut pas attacher moins de
prix a la communaute desidees qu'a celIe des mots. Au reste,
la solution, que nons envisageons,ne concerne pas leg seuls
textes cites: nons voudrions l'etendre a line grande partie
des formules liturgiques du Leonien et m~me a certaines
prieres du missel et notamment de notre canon actuel. Nous
ne desirons cependant pas ajouter line nouvelle hypothese a
toutes celles dans lesquelles nons pataugeons deja. Nous
voulons etablir historiquement un fait.
II nons faudra done enqu~ter sur la personnalite du grand
pape et sur sa prodigieuse activite dans t,9us leg domaines,
chercher a saisir sesvues personnellesen matiere de theologie,
de liturgie et d'ascetisme, etudier enfin son reuvre litteraire
avec leg caracteristiques de son style, de son cursus, de son
vocabulaire.
II serait specialement interessant, a ce point de vue, de
saisir sur Ie vir comment l'auteur repete et developpe ses
propres idees, colI1mentil se diversifie en restant toujours egal
a lui-m~me. Et cela leg ecrits authentiques de S. Leon nous
Ie montrent.
D'abord il ne recule pas devant quelques repetitions tex-
tuelles assezlongues, dans Ie genre de celIe que nons venons
de souligner en capitales. Ecoutons ce qu'ecrivent a ce sujet
leg freres Ballerini, editeurs des reuvres de S. Leon:
Usitatum Leoni fuisse sua repetereatque transcribere, ex
epistolis liquet. Nam in epist. 28, ad Flavianum, cap. 3 et
4, plures sententiaeleguntur quae ad verbumsumptaesunt
exsemi. 21 et 22. In epist. 124,ad Palaestinos,septemcapi-
tula continentur, quae totidem verbis (paucis exceptis)in-
veniuntur in epist. 165,ad LeonemAugustum; et in duabus
his epistolislongus occurrit textus sermonis65, qui duo in-
tegra capitula perfecit. Duae etiam epistolae30 et 31 non
paucarepetita exhibent; epistola autem 18 nonnulla repetit
ex epist. 1 et 2 1.
Comme il s'agit ici de lettres officielles, on pourrait y voir
1. P.L., 54, c. 429 s.
S.
un procede de chancellerie. Effectivement, les longues repri-

ses mot a mot sont beaucoup plus fares dans les sermons.
On n'en trouve au fond qu'un seul exemple. L'homelie 83,
in natali S. Petri (429 ss.) se composeen grande partie d'ex-
traits tires des sermons3 et 4, denata Ii ipsius S. Leonis (144
ss.). Encore Quesnel a-t-il trouve dans ce manque d'origina-
lite un motif pour contester l'authenticite du sermon 83,
qu'il trouvait mettre trop en relief l'autorite de S. Pierre et
du S. Siege.
Mais si Ie predicateur n'aime pas de transcrire des phrases
entieres, il ne dedaigne pas de repeter textuellement ou avec
de legeres variantes des incises ou membres de phrases dans
Ie genre de celles-ci :
Ut tota ratio celebritatishodiernaead laudemsui rejeratur
auctoris (s. 2, 2-143B);
Si officii GrigGsuscepti ad laudemsui rejeraturauctoris(s.
3, 1-144C);
Reparatio humani generismerito in laudemsui rejertur
auctoris(29, 1-227B).
Mais ce serait mal connaitre Ie talent du predicateur que
de Ie croire lie a desformules figees. S. Leon disposepour cela
d'un vocabulaire trop riche, il manie sa langue avec line ele-
gance trop aisee pour vinculer sa liberte d' expression. Les
m~mes idees de fond tres nettement conc;ues,sur Ie jeune,
Ie Verbe incarne ou la Sainte Trinite par ex., sont exprimeesde
vingt fac;onsdifferentes, mais au fond on y retrouvera tou-
jours S. Leon; on y reconnaitra un terme plus habituel, line
tournure ou line formule preferee, quelque chosede son style,
line clausule quile revelera.
A ce point de vue, rien n'est aussi suggestif que de compa-
ref leg annonces des Quatre-Temps. On sait que la plupart
de ses sermons sur les Quatre-Temps de decembre,dePente-
cote et de septembrese terminent par l'invitation stereotypee:
Quarta igitur et sextaferia ieiunemus,sabbatoautemapud
beatumPetrum vigilemus,ou vigilias celebremus.
II est probable que S. Leon reprend simplement line for-
mule liturgique, qu'un usagepeut-~tre deja long avait deter-
minee.
Mais cette formule est regulierement accompagneed'une
breve exhortation, d,ont voici quelques exemples:
Qui et orationes et ieiunia et eleemosynasnostras precibus
suis dignabitur adiuvare (s. 12, 4-172 A et 19, 3-188 B);
Ut eius orationibus adiuti (cf. 89, 6-446 D ; 90,4-450 A) in
omnibus misericordiam Dei mereamur (15, 2-176 A);
Cuius meritis et orationibus ita nos per omnia credimus
adiuvandos, ut misericordia Dei et ieiuniis nostris adsit et
votis (81, 4-422 B);
Sperantes nos ita ipsius orationibus adiuvandos, ut Deus
misericordiarum ieiunii nostri sacrificio placatus exaudiat (89,
6-446 C s.) ;
Eius orationibus adiuvandi, ut sanctorum desideriorum
consequamur effectum (90, 4-450 A) 1 ;
Cuius nobiset orationes suffragabuntur et merita, ut quan-
tum cuique fidelium tribuitur bonum velIe, tantum donetur
et posse(92, 4-455 C).
On Ie voit, l'idee est toujours la m~me: les prieres et les
merites de l'apotre; S. Pierre nous aideront a obtenir de la
misericorde divine l'objet de nos desirs. L'expression, au con-
traire, vane partout, surtout en ce qui concerne l'objet de
la priere, qui s'adapte aux circonstances. Mais toujours on
y retrouve quelque terme ou quelque tournure qui trahit
l'origine commune.
S. Leon ne s'y sera-t-il pas pris de la sorte pour composer
des oraisons liturgiques? Redigeant des textes en vue de
solennites liturgiques pour lesquelles il venait de preparer un
sermon, il sera tout naturellement reste dans Ie m~me cercle
d'idees. Mais s'il exprime celles-ci en termes plus ou mains
equivalents, il garde cependant toute sa liberte d'action afin
de mieux s'adapter aux buts divers: demander a Dieu dans
line priere ce qu'il venait de recommander a ses ouailles
dans line homelie. Le critique aura a tenir compte, dans la
confrontation des textes, de cett"e difference d' orie:ntation.
Cette communaute d'idees entre la predication et la litur-
1. Comparez la collecte d'une ruItl nos facias precibus adiuva-

messe du Leonien : ...ad conse- ri (FELTOE,p. 53, 18).
queudas misericordias tuas, eo-
Sacris Erudiri. -4.
50 GALL~WA~R'l'
gie se constatera Ie plus facilement dans leg collectes et leg

prefaces: leur theme concentre reste ouvert a toutes leg sug-
gestions que Ie mystere du jour ou leg necessitesdu moment
peuvent inspirer a un predicateur zele. .
II y aura moins a glaner dans leg secretes et leg postcom-
mullions. Celles-ci gravitent davantage autour de l'idee d'of-
frande et de communion, que l'homelie aura moins l'occa-
sion de developper.
De plus il ne rant pas oublier que leg premiers feuillets de
l'unique manuscrit du Leonien sont perdus. lIs contenaient
leg textes du temporal et du sanctoral depuis Ie debut de
janvier jusqu'au mois d'avril. Toute la liturgie du car~me
et de Paques nous echappe ainsi. Mais bien des textes doi-
vent avoir ete repris par les sacramentairesplus recents, leg
gelasiens et leg gregoriens. Notre etude pourrait contribuer
a reconnaitre quelques-ling de ces textes venerables de la li-
turgie primitive de Rome.
IV. -Le jetine ecclesiastique
S. Leon est a Rome Ie grand predicateur du jellne. Sur leg

96 sermonsqui nous ont ete conserves,37 furent pr~ches soit
a l'ouverture du car~me (s. 39 a 50), soit Ie dimanche qui
precede leg Quatre-Temps (s. 12 a 20; 75 a 81 ; 86 a 94).
lIs traitent presqu'exclusivement de la pratique du jellne,
telle que l'entendait l'Eglise primitive, d'apres Ie mot connu
de l'Ecriture: Bona est oratio cum ieiunio et eleemosy-
na 1.
C'est plus qu'il n'en taut pour se rendre exactement compte
de la maniere dont Ie pape concevait et desirait voir prati-
quer leg sacratissimos Quadragesimaedies ou Ie sollemne
ieiunium des Quatre-Temps.
Raison de plus pour deplorer la perle des feuillets du Leo-
nien qui contenait la liturgic du car~me.
Comment Ie predicateur con~oit-il leg periodes de jellne
de l'Eglise 2?
1. Tob.,XII, 8.2. cris Erudiri -Fragmenta liturgica,

Voir C. CALLEWAERT,
Sa- p. 478 SS.
G.
(16) LEON LE GnANn ~T LES 1'E:XTE:SDtJ LEONI~ 51
Les Quatre-Temps et Ie car~me ~ont pour S. Leon d'insti-

tution apostolique. L 'Eglise les maintient en vue d'un tra-
vail de sanctification plus intense: ad maiorem observan-
tiam) (s. 14, 2-173 C), ad diligentiorem Domini servitu-
tern... quasi ad quemdam agonem sancti operis... ad pugnas
tentationum ) (39, 3-264 C). Cette sanctification doit s'obte-
nir par la purification de l'ame et du corps) (42, 1-275 B).
Le verum et spiritale ieiunium) est celui quod et corpus
et animum sui puritate sanctificet) (94, 2-458 s.).
Deux images reviennent regulierement sons la plume de
Leon: Ie combat spirituel (s. 39, 1 et 3-263 B et 264 C ; 42, 3-
277 B ; 47, 2-296 B ; 49, 3-303 A) et la cure medicale (15, 1
et 2-175 A et B). La vie de chaque chretien est line lutte de
taus les jours. Mais a certaines epoques de l'annee toute
l'armee chretienne doit ~tre sur pied. II taut co~battre
avec plus d'energie les ennemis spirituels et les tentations,
que ce soient sollicitations de la chair ou revoltes de l'esprit.
Nous sommes ainsi toujours exposes a recevoir des blessu-
res. Aussi faut-il de temps a autre se soumettre a line cure
speciale, et celle-ci" comporte Ie triple remede d'une priere
plus fervente, d'une penitence plus accentue, d'reuvres de
misericorde plus nombreuses (s. 12, 4-171 C; 14, 1-173 B;
15, 1-175 A; 93, 3-457 C et passim).
La priere nons eIeve au-dessus des vanites qui passent,
pour nons attacher aDieu et aux biens eternels qui demeu-
rent. Le jeftne en chatiant Ie corps par l'abstinence de nour-
riture, suscite dans l'ame des energies spirituelles suscepti-
bleB de nons aider a vaincre les inclinations perverses et a
pratiquer les vertus 1, tout specialement en multipliant les
bonnes reuvres (pietatis opera, opera pia), qui soulagent les
pauvres, effacent les peches et nons assurent au jugement
dernier la recompenseeternelle. II n'est pas un sermon, qui
1. Cui ita demum sacrificium cum a licitis abstinentur, facilius

verae abstinentiaeet veraepieta- illicitis resistatur (91, 1-450 C);
tis offerimus, si nos ab omni ma- continendum ergo est a cibis, sed
litia contineamus (42, 6-280 s.) ; multo magis ab erroribus ieiu-
sicut corpus a cibis, ita mensab nandum (91, 2-451 A) ; per absti-
iniquitate ieiunat (50, 2-307 B) ; nentiam cibi ieiunet a lege pecca-
ieiunantesa vitiis (50, 3-307C) ; ti (94, 3-459 B) ; etc.
S.
52 t. CALLEWAJ;:R'f (17)
n'insiste sur la pratique de ce jeune spirituel avec ses opera
pietatis, qui s'etendent Ii toutes leg bonnes ceuvres 1.
Le jeune ecclesiastique est line generalis purificatio (88,
2-441 C). II comporte un programme complet de vie chre-
tienne et sainte. Aussi faut-il s'y soumettre aux epoques
voulues et conformement aux usages convenus, et l'obser-
ver devote I), devoto servitio I). Et cette devotio I), quoi-
qu'on en ait dit 2~est pour S. Leon comme pour leg theolo-
giens du moyen-age, cette disposition fondamentale de la vo-
lonte qui se met tout entiere au service de Dieu.
La liturgie penitentielle du Leonien et du missel refletent
toutes deux la meme conception. Contentons nons de quel-
ques exemples:
a delictis omnibus abstinentes (FELTOE,p. 109, 12);
ut auxilium tuum ieiuniis tibi placitis et bonis operibus
impetremus (ibid., p. 117, 29);
ieiunio purgatis sensibus (ibid., p. 118, 27) ;
suscepta sollemniter castigatio corporalis ad fructum cunc-
tis transeat animarum (ibid., p. 127, 1);
Deus qui Ecclesiam tuam annua quadragesimali observa-
tione purificas, praesta familiae tuae ut quod a te obtinere
abstinendonititur, hoc bonis operibus exsequatur (Dom. la
quadrag.);
Sacrificium quadragesimalis initii sollemniter immolamus,
te Domine deprecantes ut cum epularum restrictione carna-
lium a noxiis quoquevoluptatibus temperemus (secr. Dom.
lae Quadr.);
Respice Domine familiam tuam et praesta ut apud te
1. Rationabilibus autem sanc- a donne dans Ie Jahrb. f. Litur-

tisque ieiuniis nulla utilius quam giewissenschaft,I, 1921, pp. 40-
eleemosynarum opera copulantur, 60, une interessanteetude sur Ia
quae uno misericordiae nomine signification du mot (Idevotio .
multas laudabiles pietatis conti- II a reuni tous les textes du Leo-
nent actiones... Latissima enim nien 011Ie terme est employe.
sunt opera pietatis, quae ipsa sui Mais il nous parait avoir fait
veritate id verts conferunt chris- fausseroute dans Ie groupement
tianis... (44, 2-287A-B) ; per cas- et l'interpretation de ces textes.
tigationem corporis et per opera Une lecture attentive des ser-
pietatis mundari (81, 4-422 A). mons de S. Leon lui aurait sans
2. Le R.J;>.A.DANIELS,O.S.B. doute fait voii' son erreur.
(18) S. LEON LE G~AND ET LES TEXTES DU LEONIEN 53
mens nostra tuo desiderio fulgeat quae se carnis maceratione

castigat <leT.IlIa post Dom. lam quadrag.);
Devotionem populi tui quaesumusDomine benignus inten-
de, ut qui per abstinentiam macerantur in corpore, per fruc-
turn boni operis reficiantur in mente (fer. Va post Dom.
lam quadrag.);
...ut familia tua, quae se, affligendo carnem,ab alimentis
abstinet, sectando iustitiam, a culpa ieiunet <leT. lla post
Dom. llam quadrag.);
...quos ab escis carnalibus praecipis abstinere, a noxiis
quoquevitiis cessareconcede <leT.lVa post Dom. llam qua-
drag.) ;
...ut ieiuniis et orationibus convenienter intenti, liberemur
ab hostibus mentis et corporis <leT.Va post Dom. llam qua-
drag. = fer. IV a dans Ie gelasien, ed. WILSON,p. 32);
...sacro nos purificante ieiunio <leT. VIa post Dom. llam
quadrag.);
...ut castigatio carnis assumpta,ad nostrarum vegetationem
transeat animarum (sabb.post Dom llam quadrag.).
Quicon~ue vent bien se donner la peine de lire quelques
homelies de S. Leon et de parcourlr ensuite line serle d'orai-
sons penitentielles de noire missel se rendra facilement a
l'evidence: Ie predicateur et Ie liturgiste se meuvent dans la
m~me atmosphere generale.
La question se posera alors d'elle-m~me: quelques-linesde
ces oraisons n'auraient-elles pas ete inspirees ou m~me redi-
gees pa r Ie predicateur?
Pour avoir une reponse nette, examinons de plus pres les
oraisons Adesto Domine e t Concedenobis (FELTOE,p. 25,20
et 27, 32):
Concedenobis Domine praesidiamilitiae christianaesanc-tis
incoareieiuniis ut contra spiritales nequitias pugnaturi
continentiaemuniamurauxiliis.
AdestoDomine supplicibustuis ut hoc sollemneieiunium,
quod animis corporibusquecurandissalubriterinstitutum est,
devoto servitio celebremus.
Les deux phrases du sermon 78, 1 et 2 (ci-dessus,p. 36 S8.),
qu~ Ie 1,.eoni~J1
~ tr~n~forme~~~n ~oUe(ft~~liturgiquest res\!'-
ment parfaitement dans une terminologie familiere a S. Leon
Ie fond de ses idees sur Ie jeune.
Les preceptes diving, dit Ie pape, seraient mieux observes
si christiana militia contra incentiva omnia vitiorum conti-
nentiae se sanctificatione muniret (s. 81, 1-421 A). Aux
epoquesde jeftne general contra nequitiae spiritalis insidias...
coelestia quisque arma corripiat (89, 2-445 A) et in castris
militiae christianae... eadem est ubi que munitio (88, 2-
442 A) ; l'armee a comme chef Ie Christ jeftnant au desert, in-
victus militae christianae magister (39, 4-266 A). Et la
victoire est assuree: Munitiones eius [mentis] nulla spirita-
lium nequitiarum labetactabitillusio (39, 2-264 A) et spiri-
talis nequitia ab iis quos possidebatextruditur (40, 2-269A).
Qu'on rapproche encore de la collecte Adesto Domine les
expressions suivantes:
Prompta devotione et alacri fide 1 suscipiamus sollemne
ieiunium... celebrandum (40, 4-270 B); adicienda devotio, ut
ieiunium, quod ex apostolica traditione subsequitur, celebre-
mus (76, 9-411 B); ieiunium... per castigationem animi et
corporis celebremus(94,1-458 B); ad puriticationem animarum
corporumque nostrorum (92, 2-454A); ad animae curationem
proficit medicina ieiunii (80-420 C) ; ad sanctimoniam menti-
bus atque corporibus (91, 1-450B); amplectamur... puriticatis
mentibus atque corporibus salutis nostrae mirabile sacramen-
tum et ab omni fermento malitiae veteris emundati, Pascha
Domini cum digna observantia celebremus(55, 5-325 B-C).
Des expressionsparalleles se Ii sent d'ailleurs dans presque
tons leg sermons sur Ie jeftne, p. ex. 15, 2; 24, 6; 42, 1 et 6 ;
44, 1 ; 45, 4 ; 48, 4 ; 49, 1 ; 90, 4 etc.
Salubriter institutum.
Salubriter et necessarieconsuetudo est ordinata ieiunii (78,
3-417 A) ; saluberrimae observantiaeconsuetudo(75, 5-403 C) ;
1. Songeonsau canon: Quo- tis s i m a f ide s ...presby-

rum t i bi fides cog nit a teras, quo rum m i hid e-
est et nota devotio. v 0 t i 0 pro bat a est, di-
Celie formule rappelle aussi un rexi, quae nostrae forma sit f i -
passagede la lettre 69, 2-891 s. : de i... possitis a.Q nos c ecr e , .
~...<;lementl~e v~s~ra~ 4 e v q..
Haec autem praeparatio salubriter assumatur (39, 2-264 B).
Devoto servitio celebremus.
Ces termes expriment leg dispositions fondamentales qu~
Leon suppose et me-meexige toujours chez ceux qui jellnent.
Et il n'est pas ou pen de sermonssur Ie care-me 0\1 cestermes
ne reviennent sur leg levres de l'orateur; outre leg textes deja
cites, mentionnons encore:
ieiunium celebraTe (86, 2-438A; 89, 2-445 A; 91, 1-450 B) ;
Passionis dominicae sacramentum purificatis et corporibus
et animis celebremus. Debebatur quidem tantis mysteriis ita
incessabilis devotio (42, 1-275 B) ;
Sanctos quadragesimaedies pia devotione suscipite (42, 6-
280 B) ;
Observantiam quidem vestram... novimus esse devotam
(86, 1-437 B) ;
Accedentes... ad quadragesimaeinitium, id est ad diligen-
tiorem Domini servitutem, quia quasi ad quemdam agonem
sancti operis introimus, ad pugnas tentationum animas prae-
paremus(39, 3-264C).
Si la reprise des deux phrases du sennon 78 dans leg deux
fonnules que nous venons de citer est l'reuvre d'un plagiaire,
on ne peut que Ie feliciter du discernement qui a guide son
choix.
Toutefois, il faudrait peut-~tre admirer davantage encore
son habilete a corriger et a completer ses emprunts, sans
perdre contact avec son modele.
A ce point de vue, l'examen des variantes est particuliere-
ment instructif.
Dans la premiere de nos oraisons, Adesto Domine 1,Ie litur-
giste a change la fin de la phrase du predicateur: devota
observantia celebrandum en cette autre: devoto servitio
celebremus.
Pourquoi cette variante? Tres probablement parce que
1. Le Leonien donne I'oraison medi apres Ie mercredi des cen-

Adesto Domine comme collecte dres, au moment ou ce samedi
it one messe in ieiunio mens is a ete dote d'une messepropre.
quarti ~(FELTOE,p. 27, 31) apres G'est a ce me-mejour que DOUS
Ie dimanche de Pentec(,te. Les I'avons encoredans notre mis~~I.
~eIa~i~s l'gnt transportee au 8a,-
observantiaimplique davantage qu'il s'agit de perpetuer un
usage dont Ie predicateur va faire ressortir l'origine apostoli-
gue. Pour Ie liturgiste cette fidelite a la tradition n'entre pas
en ligne de compte. II prefere done Ie devotum servitium I),
qui exprime plus clairement la disposition fondamentale qui
doit animer la pratique actuelle du sollemne ieiunium.
Un imitateur aurait-il cette finesse d'esprit? Quoiqu'il en
gait, on petit y voir, semble-t-il, l'indice de cette independance
creatrice de l'auteur, qui choisit dans l'arsenal de son voca-
bulaire Ie terme qui convient Ie mieux a son idee, sansse pre-
occuper de la pensee d'autrui.
En tout cas l'une et l'autre expressionsont egalementcon-
formes a l'idee et a la terminologie habituelle de Leon.
Observantiadans Ie gens de pratique religieuse est d 'un
usage frequent a propos du jeune dans leg sermons de S.
Leon 1 comme dans Ie Leonien 2. Quant a devotum servitium
rappelons-nous la caracteristique generale du jeune diligen-
tiOT Domini servitus .
Dans la secondecollecte Concedenobis 3,Ie liturgiste a sub-
stitue praesidia militiae christianae a tirocinium. C'est
encore parce que Ie predicateur s'occupe de l'origine des Qua-
tre- Temps de Pentecote. Les apotres, instruits par Ie S. Es;.
prit, ant institue ce jeune (c. I). En leur qualite de docto-
res, ils l'ont enseigneet transmis a to us leg fils de l'Eglise
comme a des disciples (c. II). L'orateur aura done songe
spontanement au mot tirocinium, qui est Ie terme exact,
adequat. Apres quatre siecles de pratique traditionnelle, Ie
1. Ci-dessus, p. 52, sermon 55, Pentec6te) et in dominicum

5 ; voir encore s. 39, 2 ; 40, 1 et pentecosten (FELTOE, p. 24 ss.)
5 ; 42, 4 et 5 ; 43, 4; 49, 1 et 3 ; Les gregoriens et les gelasiens du
55,2; 71,1; 75, 1; 86, 5; 88,3; vme siecle en ont fait I'oraison
89, 2 et 4; etc. ad collectam a I'eglise Saint-
2. FELTOE, p. 25, 16; 113, 29; Hadrien, 00 se faisait la bene-
127, 8 etc. diction et I'imposition des cen-
3. Au Leonien, l'oraison Con- dres in capite ieiunii. Mais
cede nobis est la premiere collecte plusieurs ont change supplici-
d'une messe intitulee in ieiunio bus en supplicationibus . No-
quarti mensis , mais qui est in- tre missel garde I'oraison Con-
scree entre in pentecosten as- cedecomme conclusion de la be-
Cenqent,Jp\l~ ~ fop~~ (visile q~ nediction des cendfe~,
mot n'etait plus de mise. Un plagiaire preoccupede transcri-

re son modele n'aurait sans doute pas songe a cette nuance.
S. Leon, au contraire, n'avait qu'a suivr~ Ie cours normal de
sa pensee pour remplacer Ie terme, devenu impropre, par un
autre mieux approprie a la circonstance.
Le terme praesidia n' est pas bien clair pour leg litur-
gistes de nos jours; il suffit, pour s'en rendre compte, de
comparer entr'elles quelquestraductions modernesde ce mot~
II ne devient pleinement intelligible qu' en lisant leg homelies
de S. Leon. Les praesidia, chez lui, sont leg secourssur-
naturels que Dieu met ~ la disposition des fideles pour ope-
ref leur saInt. Tels sont p. ex. leg praesidia nostrae salutis
(s. 49, 1-301 B); praesidia gratiae (89, 3-445 C) ; praesi-
dia veritatis (25, 2-209 A); praesidium orationis (58,
5-337 A) ; fidei nostrae magnum praesidium (34, 1-245 A) ;
(I in sanctis suis... nobis praesidium constituit et exemplum
(85, 4-437 A), etc.
Parmi ces moyens de sanctification, leg jeunes institues
par leg apotres oc~upent line place d'honneur:
Quod nobis adversus illecebras carnis et insidias diaboli
ieiuniorum sunt colldta praesidia (76, 9-411 B);
Praesidia, dilectissimi, sanctiticandis mentibus atque corpo-
ribus instituta (18, 1-182 C, de ieiunio decimi mensis, VII);
Utiliter sibi et necessariepraesidium huius sanctification is
[= ieiunium] assumunt (43, 3-283 B) ;
Quantum nobis praesidii per ieiunia conferatur (19, 2-
187A).
S. Leon s'est d'ailleurs charge de nous dire ce que la litur-
gie entend precisement par ces (praesidia, ces moyens de
sanctification, que nous offrent les periodes de jeune insti-
tuees par l'Eglise. Dans son 4e sermon preparatoire aux
Quatre- Temps de decembre, nous lisons:
Curandis igitur laesionibusquas saepeincidunt qui cum
invisibili hoste confligunt, trium maxime remediorum est
adhibenda medicina: in orationis instantia, in castigatione
ieiunii, in eleemosynaelargitate; quae cum pariter exercen-tur,
Deus propitiatur, culpa deletur, tentator eliditur. Et
lIS QUJPf;Mrf\~~&~PI~&s~mper fiQelis ~nim~ q~b~t I\ccing:i~
S.
CALLEWAERT (23)
sed tunc studiosius praeparari, cum ii adsunt dies qui proprie

sunt ad haec pietatis officia praestiti (15, 1-174 s.).
II est done des maintenant plus que probable que S. Leon
lui-m~me est l'auteur de cette remarquable oraison. Cepen-
dant la finale continentiae muniamur auxiliis merite encore
de retenir un moment noire attention. Ene a evidemment Ie
m~me sells que l'incise du sermon: Abstinentiae arma ca-
perent quibus vitiorum incentiva truncarent (78, 2-416 B).
Mais la premiere expression, plus breve et plus nerve use, con-
vient mieux a une oraison. Ene se termine par une de ces
elegantes clausules rythmiques que S. Leon affectionnait spe-
cialement.
Les trois termes sont ires connus dans Ie vocabulaire du
pape et il ne redoute m~me pas de les associer pour terminer
harmonieusement un membre de phrase:
Si christiana militia... continentiae1 sesanctificatione muni-
rei (81, 1-421 A);
Constantis fidei perseverantia muniamur (85, 4-437 B) ;
Nisi spiritali muniretur auxilio (18, 1-183 A) ;
Ut cuing muniamur auxUio, eiusdem erudiremur exemplo
(39,3-264 C).;
Et mens Dei regatur auxUio (81, 2-421 C);
Divinum quaeramus auxilium (39, 2-264 A).
On nons permettra de signaler des a present que la m~me
finale termine Ie Communicantes de la messe: protectionis
tuae muniamur auxilio , doni l'idee et la terminologie se re-
trouvent egalement dans Ie texte du sermon cite, 78, 1-416 A :
protectio omnipotentis auxilii .
Ce n'est d'aineurs pas uniquemerit dans l'oraison Concede
que Ie Leonien se sert de cette remarquable finale:
Repleti sumus, Domine, muneribus tuis ; tribue quaesumus
ut et eorum emundemur effectu et muniamur auxilio (FEL-
TOE,p. 81, 11 = missel romain, paste. du 66 dimanche apres
la Pentecote) 2.
1. Continentia, dans Ie sens 2. En faveur de I'origine leo-nienne

d'abstinence on de jeiine, se lit de ce texte, nous pouvonsfaire
encore dans Ies sermons 42, 2 valoir Ie fait que I'accou-
et 3; 45, 4 ; 46, 1 ~t 3; &812; plement de (e)mundare et mu-
.
\)1.21 etc, mre est; frequent tant; cbe1;5.
58
C.
Voici encore, dans Ie Leonien, line clausule equivalente:

...ita nobis continuumpraestetauxilium (FELTOE,
52, 23). ,
On nous permettra de nous arr~ter un instant Ii line autre
oraison interessante et qui se termine aussi par cette clausule.
Elle n'est pas dans Ie Leonien, mais nous la trouvons pour la
f~te de S. Laurent, comme premiere coUectedans Ie gelasien
du Vatican (ed. WILSON, p. 190) et comme alia dans Ie
gregorien de LIETZMANN(p. 86, nOCXLV,4) et dans plusieurs
gelasiens de la sec<:>nde recension:
Deuscuingcaritatis ardorebeatusLaurentiusedacesincen-
dii flammas contemptopersecutoredevicit: concede[propi-
tins] ut omnesqui martyrii eius merita veneramur,protectio-
nis tuaeauxilio muniamur.
On remarquera immediatement qu' on a interverti les deux
derniers mots. La clausule est intacte quant Ii sa structure
mais elle a perdu de son elegance: l'inversion a introduit un
hiatus que S. Leon aurait normalement evite. Faut-il peut-
~tre l'attribuer Ii une faute de copiste? Une autre hypothese
nous semble plus plausible.
Notre oraisonse rapproche par sa teneur du sermon85
(435 ss.), que S. Leon a pr~che Ii la f~te du grand martyr.
En voici un resume succinct:
1. La perfection de toutes les vertus, mais snrtout du
courage heroique des martyrs de illo amore nascitur, quo
Deus proximusque diligitur ; les martyrs se rapprochent du
Christ tam imitatione caritatis quam similitudine passio-
nis (= Deus, cuius caritatis ardore de l'oraison).
2. Dans S. Laurent illa mirabilis animi fortitudo, de
Christi principaliter amore concepta a triomphe de l' im-
pius persecutor; il a d'abord soustrait Ii sa cupidite les tre-
sorB de l'Eglise dont il avait la garde (= contemptoperse-
cutore).
3. II a ensuite montre un courage superieur Ii tOllSles sup-
plices du fer et du feu: laceros actus et multa verberum
Leon que dans Ie Leonien et Ie qui est bie~ 4a~s Ie strie de S;,
missel. Remarauez aussi Ia re-
~ Leon.,
petition de la, <!Qn~onctiO;n
et~ C~
CALLEWAERT (25)
sectione conscissos subiecto praecipit igne torreri: ut per

cratem ferream, quae iam de fervore continuo vim in se ha-
beret urendi, conversorum alterna mutatione membrorum,
fieret cruciatus vehementior et poena productior (= educes
incendii flammas devicit).
4. II s'est assurela palme et la gloire des martyrs: Lau.
rentio in coelo abeunte, tu deficis. Flammis tuis superari cari-
tatis Christi flamma non potuit et segnior fuit ignis qui foris
ussit quam qui intus accendit... Auxisti palmam, dum aggeras
poenam. Nam quid non ad victoris gloriam ingenium tuum
reperit, quando in honorem transierunt triumphi etiam in-
strumenta supplicii? Gaudeamus igitur... gloriemur in Do-
mino, qui est mirabilis in sanctis suis 1, in quibus nobis et
praesidium constituit et exemplum... Cuius oratione et pa-
trocinio adiuvari nos sine cessationeconfidimus 2... corrobore-
mug spiritu caritatis et... constantis fidei perseverantia mu-
niamur (= martyrii eius merita veneramur). .
Serait-ce tine grande temerite de croire que S. Leon a com-
pose cette or~ison Ie j our oil il redigea son sermon 85? Et
ne serait-ce pas la finale du sermon perseverantia munia-
mut , qui aurait suggerel'inversion, pas tres heureuse il est
vrai, dans la clausule finale de la collecte: auxilio munia-
mur?
V. -Les Quatre-Temps de Pentecote
1. S'il taut en croire S. Leon, leg jetines du car~me et des

Quatre-Temps auraient ete institues par leg apotres3. Mais
cette institution apostolique I),Ie predicateur la souligne avec
une conviction particuliere pour leg Quatre-Temps de la
Pentecote. II revendique pour eux une sorte de priorite.
1. II y a dans Ie Leonien des ires renvois chezL. FISCHER, Die

dizaines de messesde saints qui kirchlichen Quatertember= Verof-
citent ce verset du psaume67. jentlichungen aus dem kirchen-
2. ComparezIes formules d'an- historischen Seminar Miinchen,
nonce des Quatre-Temps citees IV, 3, Munich, 1914, p. 2-7; C.
pp. 47 et 130 et Ia fin du Com- CALLEWAERT, Sacris Erudiri-
municantes. Fraqmentqliturqica, 1940,p. 47~,
~, V9ir s. 2Q,1-1$9 A ~t d'au.
60
C.
(26) LEON LE GRAND ET LES TEXTES DU LEONIEN
lIs n'ont pas, il est vrai, comme les Quatre-Temps de sep-tembre

et de decembre (s. 17, 1-180 A), de fondement dans
I' Ancien Testament. Mais lIs sont Ie premier jeune ecclesias-tique;
ils furent institues par les apotres, sons l'inspiration
speciale du S. Esprit, qu'ils venaient de recevoir au jour d.ela
Pentecote (s. 78, 1-416 A; 79, 4-420 A). La gourmandise
apres la chute, voila qui avait introduitle peche dans Ie mon-
de; Ie jeune apres la redemption ramenerait les vertus dans
l'Eglise (81, 1-421 A).
S. Leon trouve cette insti~ution salutaire (salubriter insti-
tutum, 78, 1-416 A) et necessaire (necessarie,78, 3-417 A).
II en donne une double raison. La joie du temps pascal, ex-
eluant les exercicesde penitence, pouvait pr~ter a un certain
laisser-aller et occasionnerdes fautes : celles-ci demandent a
~tre expiees (78, 3-417 A.,.B; 80-420 B; 81, 3-421 C). En
outre Ie S. Esprit venant de communiquer sesdons avec plus
d'abondance que jamais, il fallait les garder precieusement
dans un temple pur de toute souillure (78, 3-417 A-B; 76,
5-407 B ; 79, 1-419A).
2. La preface .Post illos laetitiae dies (voir p. 38) devient
ainsi tres claire. Sa dependancea l'egard du sermon78 ne
l'est pas moins. La correction exigimus en exegimusI)
s'impose.
Admirons l'art avec lequell'auteur de la preface a resume
to ute la teneur du chap. III. L 'expose du double motif qui
en a dicte l'institution est clair et bref dans Ie sermon:
aussi Ie liturgiste l'a-t-il repris mot a mot. Le but du jeune,
au contraire, est developpe assezlonguement par Ie predica-
teur: l'auteur de la preface l'a resume dans ces trois mots:
pura conversatione viventibus I), qui rappellent les expres-
sions du sermon: religiosae abstinentiae censura castiget
et encore sanctificatae ieiunio mentes I), anima purgati~r I),
contra spirit ales nequitias et vitiorum incenti va ,virtu-
tis habitaculum nulla contaminatione , ieiunii purificatio-
nem.
Serait-ce Ie fruit d'une imitation etudiee? N'est-ce pas
plutot Ie jet d'une m~me source originale? Ajoutons que les
idees et leSeexpressions de la preface se retrouvent ailleurs
encore dans l'reuvre oratoire et epistolaire de Leon:
61
S.
Et ideo, dilectissimi, secundum eruditionem Spiritus Sanc-
ti, per quem EcclesiaeDei omnium virtutum callula sunt dona,
suscipiamus alacri fide sollemne ieiunium (79, 4- 420 A) ;
Patet inter cetera Dei munera, ieiuniorum quoque gratiam,
quae hodiernam festivitatem indivisa subsequitur,tunc fuisse
donatam (79, 1-419 A) ;
Quinquaginta diebus emensis quos in laetitia praecipuae
festivitatis exegimus(81, 3-421 C);
Ecclesia in eius permaneat institutis... callula sunt omnia
dona gratiarum (ep. 9, prooem. 625 A; 1-626B).
La preface a ete reprise dans Ie gelasien du Vatican et dans
la plupart des gelasiens de la seconde recension. Elle y a
re<;u des corrections et m~me des ajoutes si malencontreux
qu'elle en est devenue presque inintelligible, alors que Ie sens
en est si clair dans Ie Leonien, surtout apres confrontation
avec Ie sernion de S. Leon.
Voici a titre d'exemple Ie texte donne par Wilson, p. 126 :
Vere dignum. Post illos enlm laetitiae dies quos in honore
[honorem Leonien] Domini a mortuis resurgentis et in coelos
ascendentis exegimus [exigimus Leonien; exegimus S. Leon],
postque perceptum Sancti Spiritus donum, necessaria[neces-
sarie Leonien et S. Leon] etenim nobis ieiunia sancta provisa
sunt, ut pura conversatione viventibus quae divinitus sunt
ecclesiae collata permaneant.
Cet exemple montre clairement leg avantages que leg eru-
dits et leg futurs editeurs pourront tirer d'un rapprochement
entre leg textes liturgiques anciens et leg reuvres du grand
pape.
*
* *
3. Le sermon 78 evoque a deux reprises la necessitede pu-
rifier les creurs par Ie jeune pour les mieux disposera recevoir
(c. I) et a garder (c. III) les dons du S. Esprit.
La m~me idee a inspire line oraison du Leonien, destinee
sansdoute a la vigile de .laPentecote.
...hane spiritalis con t i -Da nobis quaesumusDomine
n e n t i a e disciplinam de Para- per gratiam Spiritus Sancti n 0-
cliti magisterio p rim i t u s va m t u i Paracliti spirita-
fuisse conceptamut san c t i-lis 0 b s e r van t i a e disci-
I i cat a e ieiunio mentescon- plinam ut mentesnostraesacro
conferendissibi c h a r ism a -purgatae ieiunio, cunctis red-
t i bus fierent aptiores (78, dantur eius m u n e rib u s
1-416A). aptiores(FELTOE, p. 25, 15).
La reprise textuelle d'une serle d'expressions rend la de-
pendance indeniable. Les variantes nons semblent trahir
d'une fa((onmanifeste l'esprit et la main de S. Leon lui-m~me.
Novam observantiae disciplinam repond d'une fa((onpre-
cise, breve et elegante a l'incise du sermon: primitus fuisse
conceptam. Elle exprime une opinion propre a S. Leon,
qu'il se plait d'ailleurs a mettre en relief; nous l'avons deja
signalee plus haut (p. 51), nons la retrouverons tantot sous
une forme nouvelle: ieiunii subsequentesprimitias dedica-
pit .
Les deux termes de la variante continentiae-observantiae
sont egalement familiers a S. Leon. Dans Ie sermon 75, 5-
403 C, p. ex.iI, exprime la m~meidee que dans Ie sermon78, 1,
mais remplace continentia par observantia: hunc venerabi-
lem diem sequitur saluberrimae observantiaeconsuetudo.
De m~me purgare ieiunio et munera sont aussi fre-
quents chez S. Leon que leurs synonymes sanctificare et
(~charismata: on trouvera de nombreux exemples dans les
textes deja cites 1.
** *
4. Ce qui donne a la preface que nous venons d'examiner
plus haut,sa note caracteristique et originale, c'est son carac-
tere chronologique bien determine: post laetitiae dies... post
perceptum sancti Spiritus donum... I). Elle assigne au jeune
de Pentecote sa place dans l'ordre de l'annee ecclesiastique.
Chez S. Leon c;est une question de methode et une habi-
tude. II se fait une regIe de faire ressortir la connexion histo-
rique qui.existe entre les f~tes du cycle liturgique et les mys-
teres de la vie du Sauveur.
II note p. ex. que la Noel et l'Epiphanie sont dessollemni-
1. Pour charismata, voir plus loin, p. 133s.
S.
64 CALL~WAgR't (29)
tates cognatae I), des vicina sacramenta (31, 1-235 A);

quoniam brevi intervallo temporis, post sollemnitatem na-
tivitatis Christi, festivitas declarationis eius illuxit, et quem
in illo die virgo peperit, in hoc mundus agnovit (32, 1-237s.).
Pour Ie car~me il compte exactement quarante jours (41,
2-273 B, D; 44, 2-286 B; 45, 1-288 B; 48, 1-298 B; 50, 1-
305 C), qui vicino ordine atque contiguo festum paschale
praecedunt (44, 1-285B) 1. 11insiste sur l'intime connexion
des f~tes de Paques et de Pentecote, duas festivitates con-
nexas sibimet atque cognatas (ep. 16,5-701 A). 11commen-
ce son premier sermon sur l' Ascension: Post beatam et glo-
riosam resurrectionem... quadragenarius hodie... sanctorum
dierum expletus est numerus sacratissima ordinatione dispo-
situs (73, 1-394 C). Dans Ie second il dit: Quadragesimo
post resurrectionemdie coram discipulis elevatus in coelum
(74,2-398 A) 2. Le premier sermon sur la Pentecote rappelle
que ab illo die quo Dominus... ascendit, decimusiste est, qui
ab eiusdem resurrectione quinquagesimus nobis... (75, 1-
400 C). M~me calcul dans les deux sermonssuivants : quin-
quagesimopost Domini resurrectionem die, qui ab ascensione
eiusest decimus (76, 1-404 B); post resurrection~m Do-
mini quinquagesimo die (77, 1-412 A). 11 ne se lasse pas
non plus de faire remarquer que Ie jeune de Pentecote suit
immediatement les cinquante jours de solennites pascales:
leiuniorum quoque gratiam, quae hodiernam festivitatem
1. Voir Sacris Erudiri -Frag- usque in quadragesimumdiem

menta liturgica, 1940,p. 479 s. manifestus adparuit, ipsisque
2. Le me-meprocede se remar- cernentibus est elevatus in coe-
que dans Ia premiere des six pre- lum, in id proficientibus per
faces de I' Ascensiondonneespar has morasEcclesiaeprimitivis,
Ie Leonien (FELTOE,p. 20 s.). ut et plenius discerent quod
La confrontation avec Ies ser- docerent.
mons de S. Leon' (p. ex. 73, 1- Faut-il voir la meme preoccu-
394C ; 74, 2-398A; 75, 2-401 B) pation leoniennedans la sixieme
montre presqu'a I'evidence qu'eI- des prefaces (FELTOE, 22, 15)1
Ie est de composition Ieonienne Vere dignum. In hac die
(cf. p. 142 et 152 : qua Jesus Christus... divini
Vere dignum. Qui post re- consummatotine mysterii, dis-
surrectionemsaeculis omnibus positionis antiquae munus ex-
gloriosam, discipulis suis visu plevit...
consipicuustactuque palpabilis
c.
(30) S. LEON LE G1I.ANDET LES TEXTE:S DU LEONIEN 65
indivisa subsequitur) (79, 1-419 A; cr. 75, 5-403 C; 78, 1-

416 A).
Si nous passons maintenant au Leonien, Ie seul groupe
de la liturgie du temps de Pentecote ne nous fournit pas
moins de deux oraisons et line preface qui repondent a ce
m~me souci de precision chronologique.
La premiere appartient a la serie des Orationes pridie
Pentecosten , qui se chantaient sans doute a la vigile de la
Pentecote, peut-etre immediatement apres les lectures pro-
phetiques qui precedaient Ie bapteme :
Omnipotens sempiterne Deus, qui pascale sacramentum
quinquaginta dierum uoillisti mysterio contineri, praesta ut
gentium facta dispersio divisione linguarum, ad unam con-
fessionem tui nominis coelesti munere congregetur (FELTOE,
p. 23, 18).
La seconde oraison semble ~tre la collecte d'une messe
que Ie collecteur du Leonien a inscrite SOliSIe titre in ieiu-
nio quarti mensis:
Omnipotens sempiterne Deus, qui pascalis sollemnitatis
arcanumhodierni mysterii plenitudine perjecisti, da quaesumus
ut filii tuae adoptionis effecti quam Dominus noster Jesus
Christus ad te veniens dereliquit mereantur et pacem (FEL-
TOE,p. 26, 3).
Outre ce souci d'attester la connexion entre la f~te de
Pentecote et celIe de Paques, plusieurs autres donnees por-
tent encore clairement l'empreinte de la personnalite de Leon.
Pascale sacramentum, sollemnitas, arcanum lui sont bien
connus 1. Nous verrons plus loin sa predilection pour les
filii adoptionis.
Le rapprochement entre la confusion des langues qui se
manifeste lors de la construction de la tour de Babel et Ie
don des langues qui marqua la Pentecote est repris et deve-
loppe dans line preface de Pentecote, qui est manifestement
de S. Leon, ainsi que no us Ie verrons plus loin 2.
** *
1. 32, 4-239 D ; 65, 2-362 A; 1-1055B.
71,1-387A; 72, 1-390B ; ep.121, 2. Chap. VI, 1, p. 68s.
Sacris Erudiri. -5.
c. cAtLE:WAE:RT (31)
5. La preface qui, dans Ie Leonien, semble correspondre
a la collecte Concede nobis, est aussi curie use par son titre:
praesumptio et reparatio primi hominis , qu' originale par
son contenu.
Le Verbe divin qui, en s'incarnant, s'etait uni a la nature
humaine, avait declare que les amis ou fils de l'Epoux n'a-
vaient pas a jeuner tant que l'Epoux demeurerait avec eux
(Matth., IX, 15). II n'a pas voulu surcharger de pratiques
specialement austeres ceux qui devaient encore ~tre instruits
des doctrines celestes (les catechumenes?); mais il a reserve
les exercices plus rudes a ceux qui, plus avances, venaient de
recevoir une plus abondante effusion du S. Esprit et pour
eux il a inaugure Ie premier jeune ecclesiastique. Apres la
creation du premier homme, c'est l'appetit. deregle qui a cause
Ie premier peche; apres la redemption du genre humain, ce
sera l'abstinence qui donnera naissance aux vertus:
Vere dignum. Qui post illud inettabiliter institutum divinae
humanaeque naturae consortium, Sponsi filios usque ad eius
abscessumnon posse ieiunare praemonuit, ne rudes animos
parvulorum supernis eruditionibus imbuendosoneraret auste-
rioribus disciplinis, sed proficientibus exercitia maiora serva..
ret, quibus uberioredono Spiritus Sancti sufficienter instructis
ieiunii subsequentisprimitias dedicavit, ut quia post creatio-
nero primi hominis INITIUM PECCATICONCUPISCENTIA minis-
trarat, post reparationem generis humanr- continentia fieret
origo virtutum (FELTOE,p. 25 s.) 1.
1. La finale rythmique est re-petee

regularite grammaticale -qui
avec une antithese analo- demanderait ici deux datifs ou
gue dans Ie sermon 92, 1-454 A : deux genitifs -a l'harmonie de
et finis criminum fieret origo la prose rythmique, cr. Th. STEE-
virtutum . Elle evoque imme- GER,Die Klauseltechnik Leo des
diatement une autre finale simi-laireGrossenin seinenSermonen, Hass-
dans la benedictiondesfonts furt a. M., 1908.Mais les copistes
baptismaux: et finis esset vi- et les editeurs n'ont pas saisi Ie
tiis et origo virtutibus , doni la procedede S. Leon. lis ont cor-
plus ancienneforme, celIe du pre- rige l'original en IIvilli... virtu-
mier Gelasien (Wilson, p. 85), tis I), vitiis... virtutis. ou vi-
est bien leonienne: et finis es- tiis... virtutibus. (WILSON),
set vitiis et origo virtutUIn . S. p. 87, note 8). La benedictioton-
Leon sacrifie de gaite de creur la tis contient d'ailleurs bien d'au';
88
(32) S. LEON LE GRAN!> E't LES TEXTES DU LEONII::N 67
Cette preface doit ~tre line composition de S. Leon. Les de-
buts des sermons 79 et 81, de ieiunio Pentecostes II et
IV suffiraient II. Ie prouver:
Cum in die Pentecostes... Spiritus Sanctus exspectantium
mentes maiore quam unquam copia et clariore praesentia suae
maiestatis impleverit (= uberiore dono), manifestissime patet
inter cetera Dei munera, ieinuniorUm quoque gMtiam, quae
hodiernam festivitatem indivisa subsequitur (= subsequentes
ieiunii prim.itias), tunc fuisse donatam; ut sicut fuit CONCU-
PISCENTIA INITIUM PECCATORUM,ITA SIT CONTINENTIAORIGO
VIRTUTUM (79, 1-419 A);
Inter omnia, dilectissimi, apostolicae instituta doctrinae,
quae ex divinae erudition is route manarunt, dubium non est,
influente in Ecclesiae principes Spiritu Sancto, bane primUm
ab eis observantiam fuisse conceptam, ut sancti observatione
ieiunii omniUm virtutum regulas inchoarent... Cum enim per
illecebram cibi (= concupiscentia) irrepserit prima causa
peccati, quo salubriore Dei munere utitur redempta libertas
(= reparatio generis humani), quam ut noverit abstinere
conc~ssis (= continentia) quae frenare se nescivit a vetitis
(= concupiscentia)? (81, 1-421 A-B).
Les citations Iitterales garantissent Ia dependance. Et Ia
plupart des concordances de mots et d'idees sont si propres
II. Ia psychologie de Leon, qu'il est difficile d'y voir Ie jell
d'un imitateur.
Remarquons d'abord Ia determination chronologique in-
troduite par post. L 'union des deux natures est souvent ap-
pelee un consortium; et Leon explique parfois Ionguement
comment ce consortium est inellabile (s. 23, 1-199 B; 29, 1-
226 s. ; 30, 1-230 A) ; il appelle, Iui aussi, I'ascension absces-
sum (77, 5-414 A); il se plait II. qualifier I'action de Ia grace
d' eruditio Spiritus Sancti (79, 4-420 A) ou de divina
tres particularites familieres a bien d'autres prefa~es solennel-

S. Leon, que nons n'avons pas a leg. Voir A. DOLD,O.S.B., Litur-
examiner ici, mais qui font soup- gische Reminiszenzenin einem
4;onnerI'esprit et Ia main de S. Sermo Leo d. Gr., 'dans Jahrb.
Leondansnotre formule de bene- f. Liturgiew., VII, 1927, p. 125s.
diction des fonts comme dans
erudilio (81, 1-421 A) 1; dans noire sermon 78, 2-416 B,

nous avons deja entendu exemplis et traditionibus... Eccle-
siae filios imbuerunl 2 ; entin, ieiunii subsequentesprimi-
lias correspond a la nova disciplina citee plus haut.
Ira-t-on encore jusqu'a supposer un disciple, qui serait si
profondement impregne de la mentalite du maitre?
6. L 'antithese, si energiquement mise en lumiere, entre Ie
premier peche cause par la gourmandise et Ie rachat de la
ratite par Ie jeune reparait encore dans deux des oraisons
pridie Pentecosten du Leonien (FELTOE,p. 23, 25) :
PraestaquaesumusomnipotensDeus ut dignitas condicio-
nis humanaeper immoderantiamsauciatamedicinaIisparci-
moniaestudiis reformetur3.
Annue misericorsDeus ut qui divina praeceptaviolando
paradisifelicitate decidimus ad aeternaebeatitudinisredea-
mugaccessum per tuorum custodiammandatorum.
Nous verrons plus loin (p. 82) combien l'idee et la termi-
nologie dignitas condicionis humanae reformetur sont ca-
racteristiquement familieres a S. Leon. Elles sont ici asso-
ciees a l'image de la cure medicale signalee plus haut. Re-
marquons ,dans la finale tuorum custodiam mandatorum
I'inversion frequente dans les clausulesmetriques de S. Leon.
VI. -La fete de Pentecote
1. Pour Ie dimanche de Pentecote, (in dominicum Pente~

costen , Ie Leonien nous a conserve line preface qui est cer~
tainement a rapprocher d'une homelie pr~chee en ce jour
par S. Leon:
Veredignum. Haectibi nostraconfessioPatergloriaesem-
per acceptasit de cordibusfiliorum promissionisemissaquia
nihil sublimius collatum Ecclesiaetuae probamusexordiis
quam ut evangeliitui praeconialinguis omnium credentium
1. Voir encore 42, 5-279 A: 3. L' oraison est conserveedans

(.Dei Spiritus erudivii ). notre missel au jeudi de la se-
2. Pour imbuere ct. 23, 5-203 maine de la Passion; voir aussi
A; 75, 5-403B. p. 86.
ora loquerentur; ut et illasententia quamsuperbaequondam

turris exstructio meruit solvereturet yocumvarietasaedifi-
cationi ecclesiasticaenon difficultatem faceret sed augeret
potius unitatem (FELTOE, p. 26, 24).
Le sernlon 75, de Pentecoste I, est une profession de foi
en m~me temps qu'un eloge enthousiaste du S. Esprit. Le
predicateur proclame la troisieme personne de la Sainte Tri-
nite en tout egale aux deux autres et exalte leg merveilles
qu'elle a opereessurtout en faveur de l'Eglise naissante, spe-
cialement en unissant toutes leg langues humaines en un
concert unanime de louange.
Les expressionsdu sernlon et de la preface sont loin d'~tre
legm~mes,quoiqu'elles restent toutes dans Ie style du maitre.
Mais Ie theme fondamental ainsi que tons les developpements
que la preface lui donne, se retrouvent exactement dans l'ho-
melie. Celle-ci est, pour la plus grande partie, un commen-
taire de la preface.
C. I. II nons taut celebrer ce jour, dit l'orateur, que Ie
S. Esprit a consacre excellentissimo sui muneris miraculo ,
magna mysteria in se et veterum sacramentorum conti-
nens et novorum (= nihil sublimius collatum) 1. Le m~me
Esprit, qui avait institue l'ancienne alliance, a ronde la nou-
velle et initia Veteris Testamenti evangelicis ministrasse
principiis (= collatum Ecdesiae exordiis), lorsque Ie S. Es-
prit est descendu in apostolos plebemque credentium
(= omnium credentium) 2.
C. II. Nam... spirante ubi voluit Spiritu veritatis, pro-
priae singularum gentium vocesfactae sunt in Ecclesiaeore
communes (= yocum varietas... augeret potius unitatem).
Ab hoc igitur die tuba evangelicaepraedicationis intonuit
(= evangelii tui praeconia).
C. III. Dans ce concert omnium humanarum vocum
(= Unguis omnium credentium ora loquerentur), Ie S. Esprit
a manifeste sa presence,mais n'a pas rendu visible sa nature.
1. Se rappeler les (dona) Ec- lontiers aux aptltres la foule des

clesiae collata de la preface des fideles, qu'il appelle comme ici
QuatJ'e-Temps,supra, p.40 et 62. credentes&(s. 77, 1-412A). ct.
2. Lorsqu'il traite de la descen- infra, p. 157s.
t~ ~1,lS, Esprit, LeQp~ssQcieVQ-
S.
Celle-ci Iui est commune avec Ie Pere et Ie Fils. Ainsi I'a an-
nonce Ie Seigneur cum discipulis suis Sancti Spiritus spon-
deret adventum (= filiorum promissionis). Nous devons
etendre au Fils et a I'Esprit Saint tout ce qui est revele de
1'(1incommutabilis gloria Patris (= Pater gloriae).
C. IV. De m~me que nons detestons les Ariens, no us de-
testons aussi les Macedoniens qui blasphement Ie S. Esprit;
et cette impiete est sans remission, parte qu'on repousse de
soi celui per quem poterat conjiteri (= haec tibi nostra
conjessio). <INec unquam perveniet ad indulgentiae reme-
dium, qui patrocinaturum sibi non habet advocatum (= ad-
vocavit de I'oraison correspondante a notre preface).
C. V. Ad venerationem Pentecostes unanimiter incitemur,
exsultantes in honorem Sancti Spiritus, per quem omnis Ec-
clesia catholica sanctificatur I, omnis anima rationalis imbui-
tur... Gaudeant fidelium mentes quod in toto mundo unus
Deus, Pater et Filius et Spiritus Sanctus omnium linguarum
conjessione laudatur 2 (= conjessio [in varietate vocum]...
non dillicultatem jaceret sed augeret potius unitatem).
La seule idee nouvelle qu' exprime la preface est celIe de la
tour~e Babel. Or, nons venons de la signaler dans line orai-
son qui semble ~tre de S. Leon (chap. V, 4, supra, p. 33).
Ces concordances frappantes seraient-elles encore l'reuvre
d'un habile imitateur?
2. A cette preface correspond, dans la m~me me sse de
Pentecote, la collette suivante, que Ie collecteur du Leonien
assigne egalement a la messe in Dominicum Pentecosten :
Adesto Domine precibus nostris ut adoptio 3 quam in id
ipsum Sanctus Spiritus advocavit, nihil in dilectione terre-
num nihil habeat in confessionediversum (FELTOE,p. 26, 18).
1. A comparer avec la troisie- nominis perseveret. Une con-

me des Orationes sollemnes du frontation plus approfondie pour-
Vendredi Saint: Omnipotens rait. bien reveler la main de S.
sempiterne Deus, cuius Spiritu Leon dans ces Orationessollem-
totum corpus Ecclesiae sancti- nes.
ficatur et regitur . 3. A la vigile la collecte debute
2. A compareravec la premie- comme suit: Praesta nobis m-
re de ces memes oraisons: Ut" effabilis et misericors Deus ut
Ecclesia tua toto orbe diffusa adoptio (FELTOE,p. 24, 20).
~taPili tiQ~ in ~QQf~ssione~ tui
(36) LEON LE GRAND ET LES TEXTES DU LEONI EN
Cette oraison est bien de S. Leon: elle va de pair avec Ie

sermon 75 et la preface precedente.
La finale nihil habeatin confessionediversumreprend l'idee
fondamentale de la preface et de l'homelie du jour. Elle
l'exprime dans une elegante clausule qui n'est pas etrangere
a l'orateur, cf. sermon 77, 1-412B: (I nihil est in voluntate.
diversum .
La repetition nihil... nihil est une des caracteristiques du
style de S. Leon. Nous la trouvons dans Ie sermon du jour,
75, 3-402 A. Et c'est par dizaines qu'on pent la glaner dans
Ie champ de sa predication 1. Et- coincidencesuggestive -
elle est assezfrequente dans Ie Leonien (FELTOE,p. 24, 21 ;
26, 19) et on la retrouve dans Ie missel egalement(3e diman-
che apres la Pentecote).
Le terme advocavitest, lui aussi, bien caracteristique. L'idee
que Ie S. Esprit joue dans l'reuvre de notre sanctification et
de la remission des peches Ie role d' (I advocatus est deve-
loppee dans Ie sermon 75, 4-402 s., que nous venons de voir
et dans l'homelie 76, 4-406 B, oil Ie predicateur dit: (I Unde
manifestum est peccatorum remissionemsine Spiritus Sancti
advocatione non fieri... Nunquam veniam meretur qui ab
intercessoredeseritur.
Cette m~me idee revient dans une oraison que Ie Leonien
assigneegalementa une des messesde Pentecote et qui pour-
fait bien ~tre, elle aussi, de S. Leon:
Mentesnostrasquaesumus DomineSanctusSpiritusdivinis
praeparetsacramentis,quia ipse est omniumremissiopecca-
torum (FELTOE, p. 27,23).
VII. -Le sac de Rome par Genseric en 455
La semaine de Pentec~te de l'annee 455 fut pour Rome

une semaineparticulierement troublee et tragique, triste pre-
sage de la chute lamentable de l'empire d'Occident.
Sousla conduite de leur roi Genseric,legVandales venaient
de fonder en Afrique un puissant royaume, qui constituait
1. P. ex. 4, 2-149 B; 4, 3-151 5-316B, etc.

A i ~4! 6-207 C ; 34, 4-247C ; 52,
71
S.
72 CALLEWAERT (37)
line menace chaque jour plus redoutable pour l'empire ro-
main. Les difficultes provoquees par Ie meurtre du faible
Valentinien III (16 mars 455) fournirent a Genseric l'occa-
sion qu'il attendait pour se jeter sur la proie convoitee.
Invite, semble-t-il, par la malheureuseveuve de Valentinien,
qui avait ete forcee d'epouser Maxime, meurtrier et succes-
seur de Valentinien, Ie roi des Vandales s'empressade passer
en Italie avec line armee nombreuse. A son approche, Ma-
xime s'enfuit, laissant la Ville sans defense. II fut assassine
Ie 12 juin 455, jour de la f~te de Pentecote.
Quand les barbares se presenterent a la Porta Portuensis,
S. Leon s~ rendit a la rencontre de Genseric. II ne pouvait
esperer amener Ie roi des Vandales a rebrousser chemin com-
me l'avait fait Attila, Ie chef des Huns. II obtint neanmoins,
nous dit la chronique contemporaine de Prosper d' Aquitaine,
que l'armee conquerante s'abstienne ab igne et caede et sup-
pliciis I;.
Au dire de Theophane, les barbares se seraient empares de
la Ville trois jours apres la mort de Maxime 2, ce qui nons
amene au 15juin, mercredi des Quatre-Temps de Pentecote.
Quatorze jours durant, dit encore la chronique de Prosper,
la Ville flit pillee de fond en comble et omnibus opibus suis
Roma vacuata est.
genIes, les basiliques de S. Pierre et de S. Paul et, peut-
~tre, celIe du Latran, auraient, semble-t-il, echappe au pilla-
ge. Ce flit Ie 29 juin, jour de la f~te des SS. Apotres, que
Rome flit delivree de l'odieuse occupation des barbares, qui
emmenerent avec eux quelques milliers de captifs.
Les sermons de S. Leon temoignent d'une rare discretion
ace sujet. Le pape semble repugner a m~ler a sa predication
Ie souvenir d'evenements politiques, fut-ce m~me ceux oil il
a joue un role preponderant. On sait d'autre part quel zele
il mettait a celebrer regulierement les solennites liturgiques,
de m~me qu'on connait ses exhortations reiterees a ses com-
patriotes pour les amener a chercher dans Ie jeune, les reu-
vres de misericorde et l'assiduite aux offices divins, la pro-
tection contre les maux qui s'abbattaient sur eux.
1. P. L., 51, C;.606, ~. p, G" 108, c. 275.
C.
(38) S. LEON LE GRAND ET LES TEXTES DU LEONIEN
On ne s'etonnera done pas de trouver dans la predication

et la liturgie du temps quelque discrete allusion it la catastro-
phe de 455. En souvenir de cette delivrance attribuee it
l'intercession des SS. Apotres, patrons de la Ville, Ie pape
institua une solennite religieuse annuelle pour remercier Dieu
ob diem castigationis et liberationis nostrae ) (s. 84-433 A).
Au debut cunctus fidelium populus ad agendasDeo gratias
confluebat I). Mais au cours d'une des annees suivantes, la
solennite rut negligee pelle ab omnibus I) et la foule se mon-
tra plus nombreuse au cirque que dans les sanctuaires des
martyrs. Le pape se plaint amerement de ce manque de re-
connaissancedans une breve allocution de neglecta sollemni-
tate I) (s. 84-433 s.). Certaines expressions semblent ici con-
corder avec les donnees de Prosper d' Aquitaine au sujet du
pillage de la Ville: Quis hanc urbem retormavit salutis?
Quis a captivitate eruit? Quis a caededefendit? Ludus cir-
censium an tara sanctorum? I) (84, 1-433 B) 1.
1. Le sermon 78 laisse percer un douloureux echo relatif
aux tristes evenements de 455. Ce sermon rut prononce Ie
jour m~me de la Pentecote: il doit done dater de l'annee 455.
Contra instantesimpetus persequentium,contra minaces
fremitus impiorum, non corporisfortitudine nec carnis erat
saturitate certandum(c. 1-416A);
1. Se basant sur une rubrique convient mieux au ludus cir-

du ms. B. 2-2 (231) du Trinity censium du serm. 84 -Ie ca-
College de Dublin (XII/XlIIe S.), lendrier philocalien marque pre-
Dom G. MORIN suppose qu'il cisement des circenses au 28
s'agit ici de la delivrance de Ro- aoftt -que la secondemoitie de
me en 410 (Une lete romaine juin (date du sac de Rome par
ephemere du ve siecle: l'anniver- Genseric),pendant laquelle il n'y
saire de la prise de Rome par avait pas de jeux du cirque.
Alaric, dans Histor. Jahrb., LIII, D'autres difficultes encore s'op-
1933, pp. 45-50). La rubrique en posent a l'interpretation de Mgr
question Ad populum de cele- Callewaert qu'avaient deja pro-
bratione diei qua ab Alarico posee Quesnel, les ire-resBalleri
irrupta est Roma semble etre ni e. a.; elles ressortent claire-
ancienne et son libelle se rappro- ment de la note du savant bene-
che singulierement du style du dictin. Aussi son opinion nous
ve siecle; d'autre part, la date semble-t-elle preferable a celIe
de la prise de Rome par Alaric admise par Mgr Ca)lewaert.
(probablemeut 24/27 aQut 410)
73
74 CALLEWAERT (39)
Cuius [So Petri] nos orationibus et a spiritalibus inimicis
et a corporeis hostibusconfidimus liberari (c. 4-418 A).
On vondra bien se rappeler que, Ie dimanche, l'ennemi
n'est pas encore maitre de la Ville (instantes, minaces) et que
les Vandales sont a la fois les ennemis politiques de Rome
(persequentes) et les adversaires religieux de la foi catholi-
que (impii).
2. Le m~me echo se repercute dans la seconde collecte de
la messe in ieiunio mensis quarti, dont nons avons deja etu-
die la premiere collecte et la preface.
Praesta Domine Deus Doster ut CONTRAOMNESFREMITUS
IMPIORUM mentis puritate vincamus, et qui nos in sua confi-
dentes virtute moliuntur affligere, a nobis ieiunantibus sub-
iugentur (FELTOE,p. 28, 1).
La dependance de ce texte vis-a-vis du sermon 78 ne pa-
fait pas douteuse (voir plus haut, chap. II). Contra fremitus
impiorum ) est une reprise textuelle; I'incise mentis puri-
tate vincamus) est a juxtaposer a I'incidente de la preface
pura conversatione viventibus ) et a opposer a non corpo-
ris fortitudine nee carnis erat saturitate certandum (78,
1-416 A). Elle resume I'idee fondamentale du sermon. En-
fin, moliuntur affligere correspond aux adjectifs instan-
tes et minaces de I'homelie. La finale a nobis ieiunanti-
bus subiugentur est la reprise d'une idee exprimee au ser-
mon 39, 1-263 B : Factumque est hoc modo ut saevi adver-
sarii et graves domini esurientibus (= ieiunantibus) cede-
rent, quos sibi saturos subiugarant .
L' oraison a done ete composee sons Ie coup des evenements
de 455 par S. Leon lui-m~me. II I'aura redigee en m~me
temps que son homelie et sons l'impression des m~mes senti-
ments. Con<;oit-on qu'un auteur ait pu songer, plus tard, a
s'inspirer du sermon 78 pour en extraire une oraison qui
n'aurait plus eu aucun a-propos?
3. Le m~me groupe de la liturgie de Pentecote comporte
encore au moins quatre oraisons contenant des allusions a
un et3t de guerre qui entrainerait pour les fideles de la Ville
des dangers redoutables et imminents. Elles ont sans do ute
en vue I'approche des armees de Genseric en 455.
Da quaesQU1Qs
Ecclesiae tuae, misericors DeQs, Qt Sancia
C.
Spiritu congregata, hostili nullatenus incursione turbetur
(FELTOE,p. 26, 7).
La postcommunion ou Oratio super populum de la m~me
messe est. ainsi con<;ue:
Adesto Domine quaesumus populo tuo et quem mysteriis
coelestibus imbuisti, ab hostium jurare dejende (FELTOE,p.
26, 15).
Une autre messe in Dominicum Pentecosten nous donne
leg deux collectes suivantes, qui ont chacune-chose assez
rare -un intitule propre, tire du texte de la priere :
CONTRA INIMICOS CATHOLICAE PROFESSIONIS.
Exaudi Domine precesnostras et sicut profanas mundi cali-
gines Sancti Spiritus luce evacuasti, sic hastesRomani nomi-
nis et inimicos catholicae projessionis expugna.
CONTRA IMPETITORES.
Deus qui vastatoris antiqui perfidiam virtute Filii tui et
Sancti Spiritus destruendo dedisti nobis de captivitate victo-
riam, concede quaesumus, ut qui nos impetere moliuntur,
potentiae tuae dextera conterantur (FELTOE,p. 27, 1).
Ces oraisons sont redigees en vue de la liturgie de Pente-
cote ainsi qu'en temoignent leg trois allusions au S. Esprit
et la place que leur assigne Ie sacramentaire.
Les ennemis dont on redoute la fureur ne sont pas eloignes,
comme l'etaient leg hordes d' Attila 1; ils se preparent a atta-
quer Rome sans retard (impetere moliuntur) ; ils pourraient
m~me venir faire irruption dans la basilique oil. leg fideles
sont reunis (incursione turbetur) ; leg assaillants sont a la fois
des ennemis politiques de l'empire (hostes Romani nominis)
et des adver~aires de la foi catholique (inimicos professionis
catholicae). II s'agit done des Vandales, barbares et ariens,
qui campaient, a la Pentecote de 455, aux portes de la Ville.
Si nous tenons compte du role joue par Ie pape et dans leg
evenements et dans la liturgie, il parait plus que probable
que Ie redacteur de ces quatre oraisons soit encore S. Leon.
Le style et Ie tarsus nous invitent de m~me a en conclure
ainsi. L 'expression iffipetere moliuntur rappell~ Ie mQ-
Voir p. 8255.
1.
S.
liuntur affligere d'une de ses oraisons precedentes1. Les
hostes Romani nominis et leg inimici catholicae profes-
sionis repondent respectivement aux instantes impetus
persequentium et aux minaces fremitus impiorum de son
sermon 78, 1.
Les termes imbuere2, moliuntur 3, hostium furor 4 ne sont
pas rares dans l'reuvre litteraire de Leon. L'idee que la lu-
miere du S. Esprit dissipe leg tenebres du vieux monde paien
(profanas mundi caligines Sancti Spiritus lute evacuasti)
est exprimee par Ie predicateur dans Ie sermon 75-2 401 B,
sur la Pentecote : ad veteres tenebras abigendas, novae lu-
cis fulgura coruscabant . Et si Ie gens de profanas VallS
arrete, sachez que, chez Leon, ce mot caracterise leg prati-
ques religieuses du monde paien, en dehors du judaisme et
de la religion chretienne 5.
Arretons-nous un moment a considerer Ie tarsus et la
structure de l'elegante clausule: hostili nullatenus incur-
siBne tiirb~tur . On y retrouve, semble-t-il, leg tournures
et leg proced~s preferes de l'orateur de S. Pierre.
Th. Steeger 6 a soigneusementetudie les sermons de S.
Leon au point de vue de la technique des clausules rythmi-
ques. La clausule comprend deux pieds et comporte deux
temps forts. On pose comme regIe fondamentale qu'entre
leg deux syllabes accentueesil doit y avoir au mains deux
syllabes atones. Sur leg 4.815 clausulesreleveesdans les ser-
mons de S. Leon, 4.560 sont conformesa celie loi, dont 3.023
regies par Ie metre de la quantite, et 1.537 par I' accent. Les
meilleures sont celles qui n'ont pa~ plus de deux syllabes
atones entre leg temps accentues. Elles sont leg plus nom-
breuses chez S. Leon (2.899). Parmi elles, la forme la plus
parfaite est celIe qui se composed'un cretique : --suivi d'un
1. FELTOE, p. 28, 3. Moliun- A; 76, 5-407B ; 88, 2-442 A ; cf.

fur revient encore dans une au- 84, 2-434 A.
tre collecte du Leonien, FELTOE, 5. Cf. 9,3-162 B; 16, 4-178C;
p. 60, 18. 24, 5-279B, etc. ; voir infra, p. 90,
2. S. 3, 4-146 C ; 23, 5-203 A; D.1.
75, 5-403 B; 78, 2-416 B. 6. Die K lauseltec/mikLeos des
3. S. 35, 2-250 C; 35, 3-252 Grossenin seinenSermonen, Hass-
A; 40, 5-271 B. furt a. M., 1908.
4, S. 18, 1-1~3 A.; 40, 2-269
(42) s. LEONL~ GRAND~T L~S 1'EXTESDU LEONIEN 77
trochee: '-'. C'est celIe qui a les preferencesdeLeon: il s'en
sert 1.503 fois. C'est la clausule de notre oraison: incur-
si6ne tilrb~tUr.
Mais pour arriver a ce resultat, il a fallu renoncer a la con-
struction normale de la phrase: hostili incursione nullatenus
turbetur. En inserant nullatenus entre hostili et incursione,
on met cette derniere idee en valeur, on evite l'hiatus et on
obtient une clausule des plus elegantes. Or, M. Steeger1
montre, avec de nombreux exemples a l'appui, que l'inver-
sion est un des procedes auxquels a habituellement recours
S. Leon pour eviter l'hiatus et regulariser Ie rythme de la
clausule. C'est line raison de plus pour reconnaitre la main
de S. Leon dans la collecte en question.
4. La preface qui accompagneles collectes citees contra
inimicos catholicae professionis et contra impetitores
marque, elle aussi, un etat de guerre. Elle se rapporte vrai-
semblablement a la m~me messe du temps de Pentecote de
l'annee 455.
Vere dignum. Clementiamtuam suppliciter exorantesut
sicut nobis aeternaesecuritatisaditum passioneDomini Iesu
Christi et Sancti Spiritus illuminatione reserastisic etiam
tranquillitatemvitaepraesentisindulgeasper quamtanti doni
particeps devotio quieta proficiat et neglegentiaet error 2
illatus ad fidei transferaturau~entum (FELTOE, p. 27, 13).
La preface est d'une messede Pentecote. Tanti doni rap-
pelle cette abondance extraordinaire de graces que Ie S. Es-
prit repand sur les fideles au jour de la Pentecote. Et leg
sermons sur la Pentecote (75 a 81) prouvent avec quelle ar-
deur l'orateur se plait a exalter ceslargessesde l'Esprit Sanc-
tificateur. Leon aime, tout comme dans la preface,a attribuer
les effets de la Redemption a la passion du Christ et a l'ac-
tion illuminatrice du S. Esprit 3. D'ailleurs l'expression ae-
ternae securitatis aditum reserasti ) se retrouve dans Ie ser-
mon.
1. O. c., p. 97. raul-ii, peut-etre, avec Muratori

2. S'agit-il de la coupable (Ine- et les Ballerini, lire terror I) au
glegentia des autorites qui pre- lieu de error?
feraient fuir plutj}t que de mettre 3. Comparez l'oraison contra
la Ville en etat de defense? Et impetitores .
Remarquons encore la belle antithese: tranquillitas vi-

tae praesentis et aeterna securitas I). Elle est du genre de
celles qui faisaient les delices du grand orateur. Et elle laisse
entendre clairement que l'on vit des heures de
d'incertitude. . troubles et
Tout concorde done a faire voir dans les divers textes de
la messede FELTOE,XI, II, p. 27, un formulaire composepar
Leon a la Pentec~te455.
VIII. -Pillage de Rome par Genseric (455)

ou Siege de la Ville par Vitiges (538)?
Un des formulaires leg plus interessants de notre sacra-

mentaire est celui du mois de juillet XVIII, VII. 11a tout
specialement attire l'attention des erudits et a donne lieu
a de serieusesdiscussionset a des interpretations divergentes.
11fait nettement allusion a line invasion ennemie, a un pilla-
ge sur grand~ echelle, m~me a quelque mortalitatis incur-
SUs.Mgr Duchesne 2 s'est attache a montrer qu'il ne peut
~tre question du sac de Rome par leg Vandales de Genseric
en 455 ; il semble plutot viger Ie siege de la Ville par Vitiges
en 537-538. M. Buchwald 3 est plus precis encore. 11.place
la messea l'ete 537, alors que la famine et la peste decimaient
leg assieges. Malgre leg objections, un peu hesitantes de F.
Probst 4, mais tres precises de M. Rule , l'appreciation de
Mgr Duchesne a ete generalement acceptee 6, d'autant plus
que I'opinion courante estime que Ie sacramentaire ne peut
avoir ete rassemble avant 537-538 7.
1. FELTOE,p. 59. 6. Voir p. ex. O. HUF,S. J.,De

2. Origines du calle chretien, fel-omstredendateering eenerleo-
Paris, 1909,58edit., pp. 138-140. niaanscheoorlogsmis,dans Tijd-
3. Das sogenannte Sacramen- schr. v. Liturgie, I, 1919/20,pp.
tarium Leonianum ~~ Weidenauer 36-43.
Studien, II, Munster, 1908, p. 7. On se base encore,a la suite
231 s. de H. LIETZMANN,Petrus und
4. Die iiltesten riimischen Sa- Paulus in Rom, Bonn, 1915, p.
kramentarien, 1892, p. 60 s. 23 s. (voir aussila note du me-me
5. Journal of theological Stu- auteur: Zur Datierung des Sa-
dies, IX, 1908, p. 515 ss. cramentari~m Leonianum, dans
Lisons d'abord attentivement Ie texte de Ia messe (FEL-
TOE,p. 59) :
Omnipotens et misericors Deus, a bellorum nos quaesumus
turbine lac quietos,quia bona nobis cuncta praestabis si
pacem dederis et mentis et corporis.
Protector noster aspice Deus et ab hostium nos delendelor-
midine ut omni perturbatione submota liberis tibi mentibus
serviamus.
Suscipe Domine munera familiae tuae quibus et nostris
quaesumus sis placatus erroribus et sanctificationem tuae
nobis redemptionis opereris.
Vere dignum. Agnoscimus enim Domine Deus noster, ag-
noscimus sicut prophetica 1 dudum voce testatus es ad pec-
cantium merita pertinere ut servorum tuorum Laborequaesita
sub conspectunostro manibus diripiantur alienis et quae de-
sudantibus lamulis nasci tribuis ab hostibus patiaris absumi.
Totoque corde prostrati supplicesexoramusut praeterito-
rum concedas veniam delictorum et ab omni 2 mortalitatis
incursu continuata miseratione nos protegas,quia tunc defen-
sionem tuam non diffidimus adfuturum cum a nobis quibus
offendimus dignanter expuleris.
Sacrosancti corporis et sanguinis Domini nostri Iesu Chris-
ti refectione vegetati, supplices te rogamus, Deus, ut hoc
remedio singulari et ab omnium peccatorum nos contagione
purifices et a periculorum munias incursione cunctorum.
Miserere, Domine, deprecantis Ecclesiae et inclinantium 3
tibi sua corda propitiatus intende, ut quos divinarum 4 si-
nis esse participes nee peccatis fieri permittas obnoxios nee
opprimi patiaris adversis.
Jahrb.t. Liturgiew.,II, 1922,p. MURATORI et leg BALLERINI et

101 s.) sur une messed'anniver- Ie gens l'exige d'ailleurs.
saire d'ordination pontificale 2. L'edition de FELTOE porte
(FELTOE, p. 126 s.), que nous anni. Faute d'impression?
examinerons plus loin [Nous n'a- 3. FELTOE propose de lire:
vons pas trouve de notes de Mgr inclinantes.
Callewaert concernant cette mes- 4. BIANCHINI, MURATORIet leg
se (N. de. Ped.)]. BALLERINI suppleent rerum; FEL-
1. Le mot prophetica manque TOE prefere corriger en divino-
dans FELTOE. II est donne par rum.
80 C. CALLEWAER't (45)
La situation que ce texte laisse entrevoir semble suffisam-
ment claire. Les fideles de Rome sont exposesa des ennemis
du dehors (hostium); l'etat de guerre continue (a bellorum
turbine / a c quietos; perturbatione submota); la Ville est
sinon occupee, du moins encerclee, car leg Romains voient
leg fruits de leur travail voles et pilles.
On ne peut toutefois songer a l'invasion de Genseric,nous
disent Mgr Duchesne et ses adeptes, car leg Vandales ont
pille la Ville bien plus que la campagne, alors que Ie texte
ne contient pas d'allusions au pillage des batiments publics,
des eglises, des maisons particulieres. Du reste, quand ces
envahisseurs se presenterent devant Rome, la saigon etait
trop avancee pour que leg recoltes fussent encore sur pied.
Au contraire, tout s'explique tres bien dans l'hypothese oil
il s'agit des Ostrogoths et du siege de 537/8. Cependant,
comme leg Romains furent souvent assiegespendant la guerre
gothique et, plus tard, pendant l'invasion lombarde, je ne
voudrais pas assurer qu'il s'agit precisement du siege de Vi-
tiges. Celui-ci est Ie plus ancien auquel on puisse penser;
voila tout ce que je veux dire 1.
Ces auteurs ont-ils lu la preface avec l'attention voulue?
Comme nons Ie fait remarquer notre ami, M. R. Van Eeck-
houtte, elle distingue asseznettement deux sortes de depre-
dations. II y a d'abord leg objets manufactures, leg reuvres
d'art, Ie mobilier des maisons (servorumtuorum laborequae-
situ), qui sont emportes (diripiantur) par des mains etrange-
res sous leg yeux des citoyens. N' est-ce pas la ce pillage par
lequel leg Vandales laisserent la ville omnibus opibus suis
vacuata I), comme disait S. Prosper?
On n'en saurait douter quand on remarque que la preface
reprend leg termes m~me de la vox prophetica I),a laquelle
elle vient de faire allusion. Ezechiel annonce au chap. VII
que Jerusalem sera devastee a cause du scandale de l'ini-
quite du peuple (comparez: ad peccantium merita). L 'ar-
gent, l'or, leg joyaux, qu'ils ont convertis en images de leurs
abominations et en idoles, leur seront voles. Dabo illud in
manus alienorum ad diripiendum et impiis in praedam
(VII, 21), dit Ie prophete. Manibus diripiantur alienis ,
1. O. c., p. 139 s.
(46) S. LEON LE GRAND ET LES TEXTgS DU LEONIgN 81
repete la preface. De part et d'autre il n'est pas encore
question de moissons.
Mais a la direptio succedel'absumptio : les produits natu-
rels du sol sont enleves par l'ennemi a ceux qui leg ont culti-
yes a la sileur de leur front (quae desudantibusfamulis nasci
tribuis) 1. C'est la devastation de la campagne romaine.
La preface decrit adequatement la situation de 455: leg
hordes de Genseric ont saccagela Vine; enes emportent leur
butin et devastent maintenant la campagneromaine.
Pour rapporter la messe au siege de Vitiges, Buchwald
invoque Ie texte mortalitatis in cursu . Procope de Cesaree
parle precisement des terribles ravages causespar la famine
et la peste parmi les assieges,qui etaient cbupes de to ute
communication avec la campagne. Au temps de Genseric,
au contraire, on ne mentionne pas de maladie contagieuse. .
Buchwald, a son tour, aurait-il lu d'un reil distrait Ie texte
complet: ab omni mortalitatis incursu, continuata misera-
tione, nos protegas ? Le gens est done bien celui-ci: Con-
tinuez, Seigneur, a nons assurerde votre misericordieusepro-
tection contre l'invasion de toute mortalite . La mortalite
n'a done pas encore sevi;
Au reste, la mortalitas que vise l'auteur de la preface
ne serapporte sansdoute pas specialementa quelque maladie,
contagieuse. II songe plutot aux hecatombes qu'entrainait
d'ordinaire la prise d'une vine assiegee. Or, par exception,
les Vandales s'etaient abstenus a Rome ab igne et caede et
suppliciis. Et Leon voit en cela l'effet d'une protection ce-
leste: Quis a caede defendit? Ludus circensium an cura
Sanctorum? (s. 84, 1-433 B) 2.
II n'est done pas douteux que notre messese rapporte au
sac de Rome de 455. Ene aura sans doute ete celebree aux
premiers jours apres la delivrance, alors que leg hordes de
Genseric trainaient encore dans la campagne romaine.
Replacez la messe dans ce cadre historique, et vous ne
pourrez qu' admirer la precision des termes, qui est line des
1. Rien ne nous autorise a tra- was planted by the labour of

duire cc texte comme Ie fait A. Thy servants I)I
FORTESCUE, S. J., The Mass, 2. cr. cependant, supra,p. 73,
Londres, 1912, p. 318: what n. 1.
Sacris Erudiri. -6.
82 C. CALLgWAERT (47)
caracteristiques de l'reuvre litteraire de S. Leon. Nous ver-
Tons d'ailleurs au chap. suivant que Ie style lui-m~me porte
bien l'empreinte du grand liturgiste.
IX. -Apres la retraite d'Attila en 452
Le formulaire que nous allons analyser dans ce chapitre

est celui d'une messe d'action de graces (FELTO~, p. 73):
Magnificentiam tuam praedicamus -Beneficia nobis maio-
ra concedas -Munera gratiarum actione deferimus -Lau-
des tuas Domine non tacemus -Bona tua praestas cele-
brare laetantes &.
Magnificentiam tuam Domine praedicamus suppliciter in-
plorantes ut qui nos inminentibus periculis exuisti, a peccatis
quoque benignus absolvas ut beneficia nobis maiora concedas
et tuis noS facias parere mandatis.
Munera Domini tuo Domine cum gratiarum actione deferi-
mas qui nos ab infestis hostibus liberatos paschale sacramen-
tum secura (placida) tribuisti mente suscipere.
Vere dignum. Maiestatem tuam totis sensibus deprecantes
ut sic vitia nostra depellas sicut quorum ferales extinguis
inimicos nee captivitatem quam extrinsecus summovisti sus-
tinere nos patiaris internam sed ut noxias quaeque discutias
et prospera iugiter largiaris semper nos et quae prava gUilt
declinare perficias et amare quae iusta gUilt.
Laudes tuas Domine non tacemus quia nos a malis quae
merebamur1 expediensbona tua praestas celebrare laetantes.
Da quaesumus Domine fidelibus tuis in sacra semperactio-
ne persistere ut qui tua miseratione gUilt digni fiant pietatis
officio digniores.
Les Romains viennent d'echapper aux dangers immi-
nents qui les mena<;aient. Des ennemis redoutables, fera-
les inimici &, allaient leg reduire en captivite &. Dieu les a
delivres de ces infesti hostes &. II leg a soustraits a cette
epee de Damocles suspendue au-dessus de leur t~te. II leur a
1. cr. s. 84, 1-434A : Vt qui veniam .

merebamur iram, servaremur ad
(48) S. LEON LE GRAND ~T L~S TEXT~S DU LEONIEN 83
permis de celebrer en pleine securite Ie paschale sacramen-
tum.
Nous n'avons aucune donnee positive sur Ie caractere de
ces ennemis. lIs ne sont pas qualifies comme leg Vandales
ariens de Genseric hostes Romani nominis et inimicos ca-
tholicae professionis. Mais il ne semble pas temeraire de
songer a l'invasion des Huns. Le terrible Attila avait deja
soumis plusieurs provinces de l'Empire romain. II venait de
traverser leg Alpes dont on avait neglige d'occuper leg defiles.
De la plaine du Po, la route lui etait ouverte vers Rome qui
ne pourrait resister. On etait dans leg premiers mois de l'an-
nee 452. Un des sermons du pape, celui d'un premier diman-
che de car~me, porte plus que leg autres Ie reflet des evene-
ments militaires. 11 s'agit, bien entendu, de la lutte spiri-
tuelle contre leg ennemis de l'ame. 11 s'y m~le toutefois
d'autres accents. Nous sommes, dit-il, inter multas adver-
sitates et proelia constituti (39, 1-263 B). Mais si, par Ie
jeune, nous raisons penitence pour nos peches,(C etiam corpo-
reorum nobis hostium fortitudo succumbet; et emendatione
nostra infirmabuntur, quos graves nobis, non ipsorum meri-
ta, sed nostra delicta fecerunt (ibid., 263 C). Ce sermon ne
serait-il pas celui du premier dimanche du car~me de l'annee
4521
Quoi qu'il en soit, devant l'imminence du danger et en
face de la desorganisation militaire et politique, Ie pape se
decide a aller peJ'sonnellementa Mantoue au-devant du con-
querant victorieux. 11 essayera, avec la protection divine.
d'aboutir par d'habiles negociations a ce que leg armes n'au-
raient pu obtenir. Apres quelques semaines, Leon rentre a
Rome apportant la triomphale nouvelle que Ie (Cfleau de
Dieu renonCiait a descendre sur Rome et retirait ses ar-
mees au-dela des Alpes.
On conCioitsans peine avec quelle gratitude et quel en-
thousiasme Ie pape aura chante a son retour, qui se situa
vraisemblablement vers Paques, line messe solennelle d'ac-
tion de graces. Ne serait-ce pas cette messe que hous pos-
sedons dans ce formulaire du Leonien dont nous venons de
parler 1
En tout cas, cette messe,comme la precedente,semble bien
devoir ~tre attribuee a S. Leon.
C. CALLgWAERT (49)
La doctrine qu'elles expriment et supposent partout n'est

pas specialement propre a S. Leon: nos peches, voila bien
la cause des calamites publiques qui s'abattent sur nous;
pour echapper a celles-ci, il nons faut renoncer a ceux-la.
Mais si cette conception appartient au fond commun de
l'enseignement chretien universel, Ie pape predicateur n'a
pas manque de la mettre fortement en relief chaque fois
que l'occasion s'en presentait. Qu'on relise p. ex. Ie sermon
78 reproduit plus ha1}tet l'allocution 84 de neglecta sollem-
nit ate , que nons analysions au chap. VII, ou encore Ie ser-
mon de car~me 39, dont nons venons de citer un passage.
Nous avons d'ailleurs deja rencontre l'idee dans une oraison
leonienne citee plus haut, p. 79. Elle se retrouve encore dans
bien d'autres textes du Leonien.
Au reste, on retrouve dans Ie &tyle et Ie cursus la facture
de l'aristocratique litterateur qu'etait S. Leon.
J. Pschmadt 1 a releve ce qu'il considere comme les ca-
racteristiques du style leonien. II signale notamment, outre
l'abondance et la richesse des expressions et des epithetes,
l'usage frequent de l'antithese des idees et des mots, qui
regne en maitresse dans les sermons, de m~me que la re-
petition d'un mot ou m~me de la simple conjonction et
pour commencerplusieurs incises qui s'enchainent. Or, nons
en avons des exemples nombreux et remarquables dans les
deux dernieres messes que nons venons d' etudier :
ET ab omnium pcccatorum nos contagione purifices
ET a periculorwn munias incursione cunctorum (FELTOE,
p. 59,22).
NEC peccatis fieri permittas obnoxios
NBC opprimi patiaris aduersis (59, 26).
Nec captivitatem quam extrinsecus summovisti,
sustinere nos patiaris internam
sed ut noxia quaequediscutias
ET prospera iugiter largiaris
sempernos ET quae praua sunt declinare perficias
ET amare quae iusta sunt (73, 24);
Leo der Grosseals Prediger, Elberfeld, 1912, p. 81.
84
1.
Si pacem dederis ET mentis ET corporis (59, 3);

ET nostris quaesumus sis placatus erroribus
ET sanctificationem tuae nobis redemptionis opereris (59, 8).
II suffit de lire quelques pages de Leon pour constater que
l'orateur aime de rapprocher et de juxtaposer les pro noms,
comme ici :
Inclinantium tibi sua corda (FELTOE,p. 59,24);
Tuis nos facias parere m3J1datis(73, 18).
Enfin tout Ie monde sait quel soin et quel art Leon appor-
tait a former ces clausules finales, d'une elegance et d'une
harmonie exquises, qui caracterisent son curs us. Nous les
trouvons ici a toutes les phrases.
Mais pour pouvoir s'offrir Ie luxe de cette elegante distinc-
tion, il fallait pouvoir recourir a to utes sortes d'habiletes dans
Ie choix et l'arrangement des mots, et celui-la seulle pouvait,
qui savait faire jouer a son gre to utes les ressources de la
langue et de la stylistique latines.
Comme Ie fit remarquer Th. Steeger 1, parmi ces moyens
l'un des principaux et des plus importants est l'inversion, qui
consiste a mettre un mot a une autre place que celIe que lui
assigne la construction grammaticale reguliere de la phrase.
Or, celle-ci j Que un role considerable dans les textes cites.
Donnez-vous la peine de les relire en construisant les phrases
selon les prescriptions habituelles de la grammaire, et vous
saisirez immediatement avec quel art merveilleux les clau-
sules ont ete construites; et vous ne refuserez plus alors
d'y reconnaitre Ie talent d'un maitre a l'habilete consommee,
tel qu'en rut incontestablement Leon Ie Grand.
-La repression des Manicheens en 443-444
1. LES FAITS.
Leon Ie Grand avait l'reil ouvert pour to utes leg questions
d'orthodoxie. Vers l'automne 443, il decouvrit, a Rome m~-
me, des groupes importants de Manicheens. La situation
1-.o. c.,V.97.
X.
s.
troublee des provinces les avait pousses vcrs la capitale
(s. 16, 5-179 A). lIs y propageaient sournoisement leurs
doctrines dualistes et grossieres et pratiquaient en secret
leurs rites, oil l'obscenite se m~lait a l'erreur et a la super-
stition. lIs furent activement recherches et traduits en jus-
tice; l'affaire flit menee tres energiquement.
Plurimos impietatis Manichaeae sequaces et doctores in
Urbe investigatio nostra reperit, vigilantia divulgavit, auc-
toritas et censura coercuit. Quos potuimus emendare, cor-
reximus ; et ut damnarent Manichaeum cum praedicationibus
et disciplinis suis publica in ecclesia professione et manus
suae subscriptione compulimus (Epist. 7, ad episcoposper
Italiam, du 30 janvier 444, chap. 1-620 s.)
Un certain nombre furent amenes a resipiscence; ils du-
rent retracter publiquement leurs erreurs dans l'eglise et si-
gner line condamnation de Manes et de sa doctrine.
II est heureux pour la question qui no us interesse que nous
puissions entendre avec quel accent d'indignation Ie pape
lui-m~me stigmatise la secte et raconte dans Ie sermon 16,
du dimanche avant les Quatre- Temps de decembre, Ie proces
de 443. Le demon, dit-il (ch. III) est l'instigateur de toutes
les heresies. Mais, continue-t-il (ch. IV);
cum in cunctis perversitatibus multiformem teneat prin-
cipatum, arcem tameD sibi in Manichaeorumstruxit insaniam,
et latissimam in cis aulam, in qua se exsultantius iactaret,
invenit ; ubi non unius pravitatis speciem, sed omnium simul
errorum impietatumque mixturam generaliter possideret.Quod
enim in paganis profanum, quod in Iudaeis camalibus cae-
cum, quod in secretis magicae artis illicitum, quod denique
in omnibus haeresibus sacrilegum atque blasphemumest, hoc
in istos, quasi in sentinam quandam cum omnium sordium
concretione confluxit. Uncle universas eorum impietates ac
turpitudines enarrare perlongum est: superat enim verbo-
rum copiam criminum multitudo. Ex quibus ad iudicandum
pauca sufficiunt, ut de iis quae audieritis, etiam ilIa quae
verecundepraetermittimus aestimetis. De sacris tameD eo-
rum, quae apud illos tam obscenaglint quam nefanda, quod
inquisitioni nostrae Dominus manifestare voluit, non tace-
mug! ne quisquam putet "QS de hac re dqbia~ fam~e et ~nc;~r-
tis opinionibus credidisse. Residentibus itaque mecum episco-

pis ac presbyteris, ac in eundem consessumChristianis viris
ac nobilibus congregatis, Electos et Electas eorum iussimus
praesentari. Qui cum de perversitate dogmatis sui, et de
festivitatum suarum consuetudine multa reserassent, illud
quoque scelus, quod eloqui verecllndumest, prodiderunt, quod
tanta diligentia investigatum est, ut nihil minus credulis,
nihil obtrectatoribus relinqueretur ambiguum. Aderant enim
omnes personae, per quas infandum facinus fuerat perpetra-
turn, puella scilicet aut multum decennis, et duae mulieres,
quae ipsam nutrierant, et huic scelere praepararant. Praesto
erat etiam adolescentulus vitiator puellae, et episcopusipso-
rum detestandi criminis ordinator. Horum omnium par fait
et una confessio, et patefactum est exsecramentum, quod
aures nostrae vix ferre potuerunt. De quo ne apertius loquen-
tes castos offendamus auditus, gestorum documenta suffi-
ciunt, quibus plenissime docetur nullam in hac secta pudi-
.citiam, nullam honestatem, nullam penitus reperiri casti-
tatem; in qua lex est mendacium, diabolus religio, sacri-
ficium turpitudo (s. 16, 4- 178 s.).
Min d'emp~cher qu'on ne mit en doute les aveux des
coup ables, on avait donne au prateS une publicite et une
mise en scene inaccoutumees et tout Ie peuple fut mis au
courant des aveux des coupables: (CEt omnia quae tam in
scripturis quam in occultis traditionibus suis habent profa-
na vel turpia, ut nasset populus quid refugeret aut vitaret,
oculis christianae plebis certa manifestatione probavimus &
(ep. 7, 1-621 A).
Ceux qui s'obstinaient furent livres au bras seculier qui
les envoya en exil. Tout danger de contagion n'etait cepen-
dant pas ecarte. On savait que des coupables s'etaient en-
fuis de la Ville. lIs propageaient ailleurs leurs (Cprof ana
vel turpia & avec une (Castute diabolique &. C'est pourquoi
Ie pape envoya aux ev~ques d'Italie, Ie 30 janvier 444, un
rapport detaille sur Ie prates et sur les mesures prises contre
la sette. Le proces-verbal etait accompagne d'une lettre
tendant Ii stimuler Ie zele des ev~ques : ils avaient Ii rechercher
et Ii poursuivre les (CManichaeae perversitatis homines &, (Cne
p~~tis ~aec latiq~ divulgetur &, L 'agitation perdu:ra sa~s doute
88 CALLEWAERT (53)
encore un certain temps dans I'empire, car une constitution
de Valentinien III, du 19 juin 445, publiee parmi les lettres
de S. Leon comme epistola 8 (622 ss.), decreta des peines
seve-rescontre la secte.
2. L'OPINION DU PAPE.
Tels sont les principaux faits. Des historiens, et peut-~tre
m~me aussi des contemporains de Leon, ont trouve sa seve-
rite excessive. Pour nous, il nous importe surtout pour Ie
moment de rechercher quelle etait l'opinion du pape concer-
nant cette secte et Ie danger qu' elle faisait courir a sescheres
ouailles de Rome. Car ceux qui n'avaient pas ete saisis
continuaient dans la Ville leur propagande diabolique. (In
furiosis mendaciis persistentes, Ecclesiam Dei deceptionibus
suis perturb are non desinunt I), est-il dit dans Ie sermon de
l'Epiphanie 444 (34, 4-248 B).
Aussi Ie pape considere-t-il comme un de sespremiers de-
voirs de mettre les fideles en garde (I. c. et s. 76, 6-408 s.)
contre line secte, (in qua lex est mendacium, diabolus reli-
gio, sacrificium turpitudo (16, 4-i79 A).
* **
N ous possedons une demi-douzaine de sermons -ils
comptent parmi les plus longs -dans lesquels des parties
notables sont consacrees a en refuter ex prolesso les erreurs
et a denoncer l'immoralite de leur superstitio obscena
(76, 6-409 A).
Ce sont les sermons 16, 4-6-178 ss. (de ieiunio decimi men-
sis, V) de l'annee 443 ; 24, 4-6-206 ss. (in Nativitate Domini,
IV) anno 443; 34, 4-5-247ss. (in Epiphaniae sollemnitate, V)
anno 444; 42, 4-6-278 ss..(de quadragesima,IV) car@'me 444;
76, 6-8-408 ss. (de Pentecoste, II) Pentecote 444; 9, 4-163
(de collectis, IV) juillet 444.
Ils ont effectivement ete prononces dans cet ordre. L 'ex-
pose de l'action judiciaire dans Ie sermon 16 montre a l'evi-
dence qu'il s'agit d'une premiere communication faite en
chaire. Le sermon 24,4-206 B note: sicut proxima eorum
confessionepatefactum est . Le sermon de l'Epiphanie, 34, 5
et 4-24~ A. ~t ~48 B? constate que multi ipsorum... detecti
C.
sunt... non desinunt)} et parle d'autre part de (I eorundem

confessione patefactum est)} (249 A); Ie mot proxima I)
n'est pas repris. Suit la lettre 7, ad episcoposper ltaliam,
du 30 janvier 444. Le sermon 42, 6-280 B prononce a l'ou-
verture du car~me (12 mars 444) rappelle les admonitioni-
bus nostris, quae auribus vestris contra exsecrandum erro-
rem frequenter ingessimusI). Le sermon 76, 7-410 A-B de la
Pentecote 444 (Ie 11 juin) se contente de repeter que leurs
exsecramenta... jam abundantissimeipsorum sint confessione
patefacta I). Enfin, Ie quatrieme sermon de collectis (9,
4-163 C), Ie plus calme de taus, n'insiste plus que sur l'obli-
gation de denoncer les Manicheens qui se tiendraient en-
core caches: prodendi Bunt, ne in aliqua civitatis nostrae
parte consistant I).
Suivant Ie theme general de son sermon, Ie predicateur
expose ex professotelle ou telle erreur particuliere de cette
secte mais en insistant toujours sur Ie fait que Louiesa doc-
trine est fausse: exsecrandus error I) (42, 6-280 B), et que
son culte est immoral: in dogmatibus suis impii, in sacris
inveniuntur obsceni I) (24, 4-206 B).
* **
II n'est pas line des grandes heresiestrinitaires ou christo-

logiques que Ie docteur de l'Incarnation n'ait attaquee de
front dans ses sermons dogmatiques. Illes expose sans reti-
cence et leg refute sans merci. Mais tout en leg condamnant
d'un ton acerbe, il garde toujours line certaine reserve, parte
qu'il reconnait que to utes conservent, a cote de l'erreur nou-
velle, line part de verite ancienne. (s. 24, 5-206 B et 207 C).
II ne leg considere d' ailleurs pas comme des retours a la pro-
fanitas du vieux paganisme (cf. 16, 4-178 B). II ne leg
accuse pas de se cacher sons terre ou de travailler dans l'om-
bre. Surtout, il n'incrimine pas leur culte et leur morale.
II leg appellera peut-~tre in dogmatibus impii ; il ne dirajamais:
in sacris inveniuntur obsceni (24, 4-206 B).
Tout autre est l'attitude du predicateur a l'egard des Ma:
nicheelis -et des Priscillianistes, dans la mesure oil ceux-ci
I~s ~uiYent ~t ~acrilesis ~ui~ inY~niu"t"r unitt (ep. l5, l()-
89
S.
689 A) 1. Dans Ie Manicheisme tout est faux: in Manichaeo-
rum autem scelestissimodogmate prorsus nihil est quod ex
una parte possit tolerabile iudicari) (24, 5-207 A). C'est la
sentine oil se deversent to utes les erreurs, cum omnium
sordium concretione (16, 4-178 B). Si Ie demon est Ie
chef de to utes les heresies, il a certainement fait du Mani-
cheisme sa citadene; il doit y avoir etabli son quartier ge-
neral (16, 4-178 A).
L 'auteur de la secte, Manes, qui veut se faire passer pour
I'Esprit Saint (76, 6-408 A) et se faire adorer SOliSce nom
(34, 4-248 C), est un infelicium deceptor, minister falsi-
tatis diabolicae et conditor superstitionis obscenae) (76, 6-
408 s.), prodigiosus turpium mendaciorum signifer) (76, 7-
409 B).
Au point de vue de la doctrine, Ie Manicheisme est un
insanus error I), exsecrandum dogma (24, 4-206 A-B), line
diabolica impietas) (34, 4-247 B). Cette secte rejette la
Loi et les Prophetes, refuse de chanter les psaumes de Da-
vid (9, 4-163 B) et arrange 3.sa fa<;onles livres du Nouveau
Testament (34, 4-248 A), lui substituant multa volumina
falsitatis (34, 4-248 B), fabulosas narrationes (16, 5-
179 A), impias fabulas) (24, 6-207 B), sacrilegarum im-
pudentiam fabularum... compugnantia mendaciorum mon-
stra) (76, 7-410 A) et omnia diabolici probra commenti.
(24, 4-206 B).
Ene rejette egalementIe Symbole des apotres (34, 4-248 C).
Attribuant tout ce qui est materiel au principe du mal, les
Manicheens refusent d'admettre que Ie Verbe ait pris en
s'incarnant un vrai corps, line chair veritable et detruisent
par 13.toutela valeur de l'reuvre de la redemption et l'effica-
cite des sacrements (9, 4-163 B; 34, 4-247 s.; 42, 5-279 s.).
1. cr. ep. 15, 7-683 c: In minum depravata (prooemium,

quo, sicut pene in omnibus, cum 679 s.); tam profanis errori-
Manichaeorum pro/anitate con- bus (16-689C). cr. ep. 75-902A.
cordant &. A remarquer que Ie C'est d'ailleurs dans Ie m@mesens
terme pro/anitas se repete tou- qu'il est employe dans les ser-
jours dans Ia Iettre avec Ia me- mons, voir ci-dessus, p. 76, et
me signification antichretien &: dans plusieurs formules du Leo-
pro/ana secreta... ad pro/anos nien <FE~roE,p.9,6 i 1&,19etc.).
~en5U5pi~tate sanctoru~ yolQ~
(56) S. LEON LE GRAND ET LES TEXTES DU LEONI EN 91
Les disciples de Manes contestent aux chretiens la liberte
d'user, m~me avec moderation, des creatures materielles du
Bon Dieu et veulent leg ramener a. l'ancienne servitude (42,
4 et 5-278 ss.).
Le Manicheisme n'est done pas simplement line confession
chretienne dissidente; elle est line profanitas (ep. 15, 7-
683 C), c.-a.-d. line secte non chretienne, retournant au
vieux paganisme et accueillant quod in paganis profa-
num, quod in Iudaeis carnalibus caecum est (s. 16, 4-
278 B).
Mais c'est leur culte qui rend leg Manicheens per omnia
exsecrabiles atque pestiferos (16, 5-179 A). II est a. la fois
superstitieux, sacrilege et obscene. Leurs rites sacres ne son t
pas des sacramenta, mais des exsecramenta (76,7-410 A),
tam obscena quam nefanda (16,4-178 B), quae mulieres
et fide spoliant et pudore (16, 5-179 A); in ipso praecipuo
observantiae suae festo... ut animi ita et corporis pollutione
laetantur (24, 4-206 B), qui sua maxime observantia pol-
luantur (42, 5-279 B).
De plus, Ie Manicheisme est line secte secrete. Elle est line
sacrilega simulatio (42, 5-280 A), car elle essaie de cacher
ses propres convictions sons la pratique commune et tra-
vaille sons terre suarum furtim cuniculos inveniens late-
brarum (ep. 7, 1-620 B).
Elle cherche par to utes sortes de moyens fallacieux a. se-
duire leg fideles :
Non vos seducant deceptoriis artibus ficta et simulata ie-
iunia... Hoc dolo actuum suorum obscena circumtegunt et
de pro/ani cordis penetralibus iacula quibus simplices vulne-
rentur emittunt (s. 24, 6-207 B-C).
Les disciples de Manes se m~lent aux vrais fideles, ils
vont m~me jusqu'a. frequenter avec eux la Table Sainte (42,
5-279 s.).
Le Manicheisme constitue done, pour leg fideles, un ter-
rible danger de contagion (s. 42, 5-279 A ; ep. 7, 1-621 A).
II est line insania opinio (34, 4-247 C), un morbus, un
mortiferum virus (34, 4-248 B), line pestis qui pour-
raient se repandre au loin (ep. 7, 2-621 B). Ses adeptes
acharne& ne &Ont pas d.~$ad.ver~actr~~ord.tQ~ire:stce 6:0I\t d~~
C. CALLEWAERT (57)
(Isaevissimi animarum hostes I),contre lesquels (I omnium fi-
delium tufa consurgat) (16, 6-179 B). (IContra istos... om-
nero quidem orbem terrarum et totam ubique Ecclesiam
decet fidei arma arripere) (9, 4-163 A-B).
II rant que leg coupabIes obstines soient exclus de l'Eglise,
leur erreur condamnee, (I anathematizetur impietas) (34, 5-
248 s.). Et (I quorum deprehensa fuerit sacrilega simulatio, a
sanctorum societate sacerdotali auctoritate pellantur) (42,
5-280 A). Le bien de l'Eglise universelle exige ces mesures:
(I Prosit universae Ecclesiae, quod multi ipsorum detecti
sunt) (34, 5-249 A).
Mais il y a parmi eux des freres egares,des ames seduites.
Le pape a ramene ceux qu'il a pu (ep. 7, 1-620 s.). II en-
gage ses auditeurs a prier pour la conversion des ames qui
se sont laisse egarer. (I Etiam pro talibus nobiscum Domino
supplicetis, quoniam et nos deceptarum animarum ruin as
cum fletu et moerore miseremur...Quia dum hoc in cor-
pore vivitur, nullius desperandareparatio, sed omnium est
optanda correctio) (34, 5-249 B).
Les fideles ont done comme premier devoir de fuir leur
societe.
Cavendi sunt, ne cui quam noceant (9, 4-163 C) ;
Ab amicitia vestra penitus abdicate; vosque praecipue
mulieres, a talium notitia et colloquiis abstinete; ne dum
fabulosis narrationibus incautus delectatur auditus, in dia-
boli laqueos incidatis (16,5 -179 A).
lIs doivent en outre leg denoncer:
Contra communeshostes pro salute communi una omnium
debet esse vigilantia, ne de aliening membri vulnere etiam
alia possint membra corrumpi (16, 5-179 B); ut non solum qui
recti sunt incolumes perseverent, sed etiam multi qui diabo-
lica seductione deceptisunt, ab errore revocentur (16,6-179 C).
En lisant leg pages consacrees par Leon a la sette des
Manicheens, on est frappe de la severite des jugements, de
la durete des epithetes, chez un orateur d'ordinaire si calme
et si serein. Sa voix tremble d'indignation lorsqu'il s'ecrie:
Vae illorum dogmati, apud quos etiam ieiunando pecca-
tUf ! (42, 4-27~ :B). La rougeQr lui mont~ au front quand
92
il touche aces exsecramenta... quae propter communem

verecundiam non sunt nostro sermone promenda (76, 7-
410 A; cr. 16, 4-178 B-C). ..
On sent qu'en 443-444 Leon voit dans Ie Manicheisme
Ie grand danger qui menace Ia foi et les mreurs de son trou-
peau. 11veut a tout prix y soustraire ses fideles.
11est tout naturel que ces preoccupations qui se manifes-
tent si ouvertement dans les sermons, suivent l'orateur a
l'autel et que les textes liturgiques qu'il improvise refletent
parfois les tn~mes sentiments que ses homelies.
3. LES TEXTES DU LEONIEN.

Le Leonien contient toute line serie de textes dont on a,
des la premiere lecture, l'impression qu'ils se rapportent a
la situation decrite dans leg sermons contre leg Manicheens.
Que Ie lecteur en juge.
Voici d'abord Ie formulaire d'une messe de juillet (FEL-
TOE,XVIII, XXXVII, p. 79 s.) :
I, 1. OmnipotenssempiterneDeus, Ecclesiaetuae con-
cedeyropitius ut mortiteris (sacrilegis) oblectationibusampu-
tatis aeternitatis, tuae potius delectatione laetentur.
2. Auxiliare nobis, misericors Deus, et ut cunctos hostes
expugnarepossimus,praestaquaesumusut nostros vinca-
mug errores.
3. Repelle, Domine quaesumus, a nobis sacrilegas volun-
tales et tribue ut divina (beata) mysteria castis iucunditatibus
celebremus.
4. Vere dignum. Suppliciter exorantes ut omnis a nostro
discedat cordeprotanitas et quod professionerespuimus actio-
ne vitemus, quia nimis est exsecrandumut, cUmvanaesuper-
stitionis ipsos quoque removeris sectatores,a fidelibus tuis
diabolica tigmenta tractentur, qui hoc ipso pravi spiritus
non dubium est quo factis probantur et dictis, labemmoribus
inrogare, dum scilicet vel aguntur crimina vel canuntur, promp-
tiusque debemus omni ritu pestiterae vetustatisabolito crelestis
vitae novitate gaudere, quia tunc propitiatio superna non
deerit, si cunctis abominationibus abdicatis, ad verae divi-
nitatis salutaria mandata currentes, laudes eius sancia voce
cantemus.
94 c. CALLEWA~~T (59)
5. Laetificet nos, quaesumus Domine, sacramenti vene-
randa sollemnitas pariterque mentes nostras et corpora et
spiritali sanctificatione fecundet et custis gaudiis semper ex-
erceat.
6. Purifica, Domine quaesumus, familiam tuam et ab om-
nibus contagiis pravitatis emunda (tuis donis exultent te
semper ubique conlaudent) ut redempta vasa sui Domini
passione non spiritus inmundi rursus injiciant, sed salutatio
sempiterna possideat.
La messe suivante est encore du mois de juiIIet (FELTOEt
XVIII, XVIII, p. 66 s.):
II, 1. Omnipotens sempiterne Deus, da nobis voluntatem
tuam fideli mente retinere et pia conversatione depromere
ut Ecclesia tua a projanis vanitatibus expiata non aliud pro-
fiteatur verbis, aliud exerceat actione.
2. Exaudi nos Domine Deus noster, et a pravitatibus mun-
di tuorum discerne corda fidelium ut qui Dominum sua voce
pronuntiant in diabolicam non recidant servitutem.
3. Ut tibi grata sint Domine munera populi tui ab omni
quaesumus eum contagio perversitatis emunda nec jalsis gau-
diis inhaerere patiaris quos ad veritatis tuae praemia venire
promittis.
4. Vere dignum. Qui Ecclesiam tuum a diabolica simula-
tione vis essepurgatam atque ut a fictis sincera discernas ex
operum qualitate fructus intelligi praecipis voluntatum ad
te pertinere non reputans quos vel dissimulare quae tua glint
vel his contraria perspexeris operari, Uncle benedicimus te
Domine teque debita servitute laudamus.
5. Adesto nobis omnipotens et misericors Deus et sacra-
menta quae sumpsimus nee nostris excessibus nee alienis
permittas violare peccatis.
6. Gregem tuum, Domine Pastor bone, placatus intende
et oves quas pretioso sanguine redemisti diabolica non sinus
incursione lacerari.
Au mois d'avril nous rencontrons Ie formulaire suivant 1
(FELTOEt It XX, p. 9).
I
1. Le formulaire de la messe trois oraisons. Et aucune n'a la

n'est pas complet: il n'a Que structure habituelle des oraisons:
(60) LEON LE GRAND ET LES TEXTES DU LEONI EN 95
III, 1. Deus qui errantes in via posse redire veritatis lu-
mine ostendis 1, da cunctis qui christiana professione censen-
tur, et ilia respuere quae huic inimica sunt nomini et ea
quae sunt apta sectari.
2. Omnipotens sempiterne Deus, qui tuae mensae partici-
pes a diabolico iubes abstinere conviuio, da quaesumus plebi
tuae ut, gustu mortiterae protanitatis abiecto,puris mentibus
ad epulasaeternaesalutis accedant.
3. Vere dignum. Cuing Ecclesia sic veris contessoribustal-
sisquepermixta nunc agitur, ut tameD et fragilitatis humanae
semper cauendamutatio et nullius sit desperandaconuersio;
quo magis supplices te rogamus ut, quia sine te non potest
solida constare devotio, et tirmis perseverantiam et resipis-
centiamlargiaris intirmis.
4. Da quaesumus Domine populo tUG a diabolicis quibus
renuntiavit laqueis abstinere et toto tibi corde prosterni 2.
Les textes liturgiques tout comme les homelies, temoi-
gnent d'un souci anxieux de premunir les fideles contre un
toutes ont la forme des benedic- que Feltoe propose de reconsti-

tions ou des (orationes super tuer celui evidemment corrom-
populum &. Voir notre etude: pu du mg. : Deus errantesin via
Qu'est-ceque['Oralia super popu- posse redire veritatis .lumen os-
[um? dans Sacris Erudiri -Frag- tendis. Le gelasien du Vatican
menta liturgica, 1940, chap. LI, donnela formule suivante : Deus,
pp. 687-696. Au lieu de s'asso- qui errantes ut in vianI possint
cier Ii la communaute et de prier redire, veritatis tuae lumen os-
pour elle et pour lui-meme, Ii tendis... (WILSON, p. 102, nO
la premiere personne du pluriel LVIII). [Voir aussi l'article de D.
nos, nobis, Ie celebrant ne Capelle, cite plus loin].
demande les graces de perseve- 2. Une expression de cette
rance et de conversion que pour derniere formule a diabolicis
son peuple: .((cunctis qui chris- quibus renuntiavit laqueis absti-
tiana professione censentur - nere revient dans Ie sermon27,
plebi tuae -populo tuO; cela 3 et 4-218 A et 219 A, 011S.
denotera-t-il que Ie celebrant Leon reprochea quelquesfideles,
ne vise dans son intention que probablementdes Manicheensou
Ie danger qui menace Ie troupeau des Priscillianistes, de venerer
sans atteindre Ie pa~eur? Cela leg astres et de s'incliner devant
situerait entierement cette mes- Ie solei!; cf. la finale toto tibi
se dans Ie cadre de la luUe concorde prosterni de la postcom-
tre Ie Manicheisme. munion.
;1. Nous suivons Ie texte tel
S.
C. CALLEWAERT (61)
danger de perversion exceptionnellement grave et qui met
en perill'integrite de l'Eglise en tant que societe autant que
la foi et leg mreurs de ses membres individuels. Les m~mes
traits caracterisent l'ennemi, diabolique en tout, a savoir:
doctrine erronee et impie, culte superstitieux, sacrilege et
obscene, proselytisme mensonger et hypocrite. Enfin, dans
Ie ton, c'est la m~me severite apre, la m~me accumulation
d'epithetes graves et pessimistes.
Cette constatation d'ordre general suffirait a fIle genIe,
nons semble-t-il, pour nons faire conclure qu'il s'agit bien
du Manicheisme
matise a Rome en tel443-444.
que Ie pape Leon I l'a -decouvert et stig-
Mais il y a des details qu'il convient de signaler. Remar-

quons d'abord, dans la preface I, l'incidente cum vanae
superstitionis ipsos quoque removeris sectatoresI). Elle sem-
ble bien faire allusion a un fait determine, suffisamment
connu et relativement recent. Ce ne sont pas leg fideles qui
se sont individuellement eloignes des sectateurs d'une vaine
superstition I). Ce sont ces sectateurs eux-m~mes qui doi-
vent avoir ete exclus de la communaute des fideles, sans
doute sacerdotali auctoritate, comme dit Ie sermon du
car~me 444 (42, 5-280 A). Cependant, ces actes de l'auto-
rite ecclesiastique sont ici, conformement a la conception
liturgique, attribues aDieu (removeri$).
L'excommunication ecclesiastique nons fait comprendre
pleinement des expressionscomme celles-ci: familiam tuum
ab omnibus contagiis pravitatis emunda (I, 6); Ecclesia
tua a profanis vanitatibus expiata (II, 1) ; Ecclesiam tuum
a diabolica simulatione vis essepurgatum (II, 4); Gregem
tuum diabolica non sinas incursione lacerari (II, 6), etc.
L 'Eglise condamne done van am 'superstitionem I), con-
tagiam pravitatis I), profanas vanitates, diabolicam su-
mulationem ou incursionem. Le texte parle encore de
mortiferis oblectationibus (I, 1), profanitas , exsecran-
dum , labem moribus inrogare , aguntur crimina vel ca-
nuntur, ritus perstiferae vetustatis, abominationes
(I, 4), diabolico convivio, gustu mortiferae profanita-
tis (III, 2).
L 'ensemble de ces qualificatifs ne pent en aucune fa.;on
s'appliquer a line simple heresie, trinitaire ou christologique
96
(62) S. LEON LE GltAND F.1' LES TF.XTF.SDtJ LEONIF.N 97
p. ex. II n'est pas davantage applicable a un schisme dans

l'Eglise de Rome, tel p. ex. celui de l'antipape Ursinus se
dressant contre Damase I en 366, ni a des dissentions com-
me celles qui se produisirent p. ex. lors de l'election du pape
Symmaque en 499. II pourrait a la rigueur peut-~tre se
comprendre du Priscillianisme que Leon met plus ou moins
sur Ie meme pied que la secte manicheenne. Mais Ie Priscil-
lianisme n'a joue aucun role dans la Ville eternelle. II n'a
jamais constitue un danger pour leg fideles de Rome. II ne
reste qu'une seule secte a laquelle on puisse songer, c'est Ie
Manicheisme, tel qu'il nous est depeint dans leg sermons et
leg lettres du pape Leon. Et ici l'accord est si manifeste
qu'il ne laisse place a aucun doute raisonnable.
Le formulaire III presente toutefois line difficulte.
II est que~tion d'egaresa ramener dans la voie de la verite
(III, 1); ce gout des faux confesseursm~les aux vrais,
dont on espere la conversion; des infirmes pour lesquels on
implore la resipiscence (III, 3). D'apres Mgr Duchesne,
ce gout leg m~mes malheureux qui gout qualifies de faux
freres dans line preface que nous aurons a examiner tan-
tot.
Est-il possible de voir dans ces confesseurs, dans ces
freres leg Manicheens abhorres et excommunies des ho-
melies et des formulaires precedents?
Mgr Duchesne prefere y voir des moines isoles menant
line vie dereglee. On ne connait pas, il est vrai, de faits
precis qui soient de nature a legitimer des incriminations.
Mais, dit-il, confesseur,dans la langue du quatrieme et du
cinquieme siecle, a souven-t Ie gens d' ascete, de moine iso-
Ie 1.
Souvent, c'est peut-~tre beaucoup dire. En tout cas,
ce n'est pas en ce gens que Ie Leonien emploie a trois ou
quatre reprises Ie terme confessor (FELTOE, p. 1, 10;
3, 24; 148, 7).
Aussi preferons-nous nous engager dans line autre voie et
regarder line fois encore du cote des Man~cheens.Nous avons
la un terrain plus solide. Nous savons de maniere positive
que celui qui se disait leur ev~que (ep. 7, 1-621 A) ainsi que
1. Originesdu culte chretien,p. 143, note 2.

Sacris Erudiri. -7.
98 c. cALLE:'WAgRT (63)
bon nombre d'electi et d'electae ont ete traduits enjustice. lIs
ont fait devant Ie tribunal des aveux complets. Horum
omnium par fuit et una conjessio (s. 16, 4-178 C) ; eorun-
clem conjessionepatefactum est (34, 5-249 A; cr. 24, 4-
206 B)~ dit Ie pape. Le chef a m~me ete, semble-t-il, mis a
la torture: a nobis tentus I), ajoute la lettre aux ev~ques
d'Italie (7, 1-621 A). lIs avaient done de quoi se glorifier
d'avoir confesse leur foi. Sans ~tre de vrais conjessores,ils
etaient tout au moins des conjessi(cf. ep. 7, 1-621 A: ita
de voragine impietatis suae confessos). Et ils n'auront sans
doute pas manque de prendre Ie titre de confesseurs et de
s'en prevaloir aupres de leurs adeptes d'abord, mais aussi
aupres de ces fideles incauti ou imperitl I), qu'ils cher-
chaient a gagner a leur secte (34, 5-249 A). Car ils conti-
nuaient leur propagande sournoise: In furioris mendaciis
persistentes, Ecclesiam Dei deceptionibus suis perturb are
non desinunt, dit Ie predicateur de l'Epiphanie (34, 4-
248 B).
Et, au debut du car~me .suivant, Ie pape croit de son
devoir de mettre ses auditeurs specialement en garde contre
l'hypocrisie de leur doctrine et de leur conduite, car ils
observent des jeftnes et vont m~me jusqu'a se m~ler aux
vrais fideles dans leg reunions liturgiques et jusqu'a la Ta-
ble Sainte.
Cumquead tegendaminjidelitatem guam,nostris audeant
interesse conventibus,ita in sacramentorumcommunione
se temperant,ut interdum, ne penitus laterenon possint,ore
indigno Christi Corpusaccipiant, sanguinemautemredemp-
tionis nostraehaurire omnino declinent. Quod ideo vestrae
notum facimus sanctitati ut... quorumdeprehensa fuerit sa-
crilega simulatio, a sanctorumsocietatesacerdotaliauctori-
tate pellantur(42, 5 -279 s).
Que faut-il de plus pour comprendre adequatement l'ap-
pellation de falsi fratres dans la preface suivante (p. 74)
et les expressions leg plus caracteristiques des formulairesprecedents:
cuius Ecclesia sic veris confessoribusfalsisque
permixta nunc agitur (III, 3); Ecclesiam tuam diabolica
simulatione vis esse purgatam ut a fictis vera discernas
(II, 4); populum tuum contagia perversitatis emunda
(64) LEON LE GRAND ET L~S T~XTES DU LEONIEN 99
(II, 3) ; a contagiis pravitatis emunda (I, 6) ; dissimulare
quae tua sunt (II, 4) ; tuae mensaeparticipes a diabolico
iubes abstinere convivio (III, 2).
La preface III nous ramene a la finale du sermon 34 de
l'Epiphanie. Apres avoir expose et refute .1esprincipales
erreurs doctrinales du Manicheisme (34, 4), l'orateur trace
aux fideles la ligne de conduite qu'ils ont a suivre.: ~tre fer-
mes dans leur confessio catholica ; eviter Ie co .tact avec
les disciples de Manes: nulla societas nullumque consor-
tium ; et enfin prier pour la conversion de ces malheureux :
Etiam pro talibus nobiscumDomino supplicetis; quoniam
et nos deceptarumanimarumruinas cum fletu et moerore
miseremur, exsequentesapostolicaepietatis exemplum, ut
cum injirmantibus injirmemur et cum flentibus defleamus.
Speramusenim exorandammisericordiamDei multis lacry-
mis et legitima satisfactionelapsorum: quia, dum hoc in
corpore vivitur, nullius desperandareparatio, sed omnium
est optanda correctio (34, 5-249B).
Serait-ce l'annonce de l'intention de la messeet de la pre-
face III qu'il va chanter a l'instant? C'en est en tout
cas Ie th~me exact. Comme Ie predicateur, Ie celebrant
s'adresse aDieu, qui errantes in via posse redire veritatis
lumine ostendit (III, 1) et demande: ut et firmis perse-
verantiam et resipiscentiam largiaris infirmis; il s'appuie,
en partie textuellement, sur les m~mes motifs: et fragili-
tatis humanae semper cavenda mutatio et nullius est des-
perando conversio .
La m~me intention se trouve formulee dans la peroraison
du premier sermon contre les sectateurs de Manes. II faut,
dit l'orateur, denoncer ces saevissimos animarum hostes...
ut non solum qui recti sunt incolumes perseverent,sed etiam
multi qui diabolica seductionedecepti sunt ab errore revocen-
fur (16, 6-179B-C).
L'idee est admirablement resumee dans la finale d'une
autre preface, qui est, elle aussi, dirigee contre les Manicheens
et qui fut sans doute composee par S. Leon: Quapropter
huiusmodi declinantes actu, et solo miserantes quo debemus
affectu (FELTOE,p. 57, 7).
Est-il besoin, apres cela, d'ajouter que ces messescontien-
S.
100 CALLEWAER'1' (65)
nent bien des expressions qui se retrouvent ailleurs chez S.
Leon?
Non tamen desperanda est apprehensio puritatis (50, 1-
306 C);
Fragilitas quidemhumanae conditionis facile in delicta pro-
labitur (36, 4 -256 B) ;
In diaboli laqueos incidatis (16, 5-179 A; cf. 42, 3-277B) ;
etc. 1
** *
II nons reste a examiner la preface des falsi fratres.
Elle est fameuse entre toutes. Elle est d'inter~t capital pour
nons aider a apprecier Ie caractere de la compilation leo-
nienne. De l'avis quasi unanime des historiens, elle n'est
digne ni de S. Leon, ni de n'importe quel pontile. Cette
fa<;on de mettre ses adversaires au prone et plus qu'au
prone, dit elegamment Mgr Duchesne, est evidemment etran-
gere au style officiel de l'Eglise romaine... II est sur que de
tels propos liturgiques n'ont pu ~tre tenus que dans de
petits conciliabules prives 0\1 l'officiant, profitant de la li-
berte dont jouissait encore, dans ces matieres, l'improvisa-
tion individuelle, pouvait donner carriere a ses rancunes2.
Voici Ie texte de la preface d'apres Feltoe (p. 68 s.) :
Vere dignum. Qui caelestibusdiscipli-
nis ex omni parte nosinstruensqualiter a
fidelibus tuis falsos fraires discerneremus Gal., 2, 4;
1. [Nous avons laisse cespages mentation philologique exhaus-

telles quelles, bien que, dans un tive que presentel'abbe du Mont-
article de la Revue bent!dictine Cesar et que renforce encore
que l'auteur n'a pu connaitre, une etude approfondie de la lan-
Dom B. CAPELLE prouve longue- gue et du style de S. Gelasepar
ment que leg formulaires II et rapport a ceux de sesdevanciers
III sont l'reuvre de S. Gelase sur Ie tr(}ne pontifical par H.
(Messesdu pape S. Gt!iasedans KOCH (Gelasius im kirchenpoliti-
ie sacramenta ire It!onien, dans schen Dienste seiner Vorgiinger,
Rev. bent!d.,LVI, 1945/6,pp. 12 Munich, 1935), nous semble pe-
ss.). Bien que plusieurs details remptoire].
s'expliquent au mieux dans l'hy- 2. O. c., p. 144 s.
pothese de Callewaert, l'argu-
t.
(ostendens) Unigeniti tui voce pronuntias : II Cor.,11,26.

ex fructibus eorum cognoscetiseos; Mi., 7, 16 et 20.
DE HIS sunt enim injlati sensu carnis Col.,2, 19-20.
suae et non tenentescaput;
DE His sunt qui terrena sapientes ideo
deprecantium te verba jastidiunt quia ani- Phil., 3, 19.
males atque carnales quae sunt spiritus
Dei stulta mente non capiunt ; I Cor., 2, 14.
DE HIS sunt reprobi circa fidem quam
nescientesquae loquantur nequede quibus II Tim., 3, 8;
adfirment saepe subvertere conati sunt et I Tim., 1,7 ;
conantur; II Tim., 2, 18.
DE HISsunt subdoli operarii qui introeunt
explorare Ecclesiaelibertatem quam habet II Cor., 11, 13;
in Christo ut earn serum in turpem redigant Gal.,2, 4.
servitutem ;
DE HIS sunt qui penetrant domos et cap-
tivas ducunt mulierculas oneratas peccatis
non solum viduarum facultates sed devo-
rantes etiam maritarum; II Tim., 3,6.
ISTI jam nee iustos appetunt se videri Luc., 20, 47.
nee saltern deforis sunt vel dealbati vel Mi., 23, 5 55.
loti, sed palam pudore calcato de pravis
conversationibus suis etiam gloriantur et
domi forisque spurcitiam contrahentes non
tam referti sunt ossibus mortuorum quam
magis ipsi sunt mortui, quibus evangelica
sententia convenienter exclamat : si lumen
quod in te est tenebraesunt, ipsae tenebrae
quantae sunt. Nam cum in his quae vi- Mi., 6, 23.
dentur obscura sint et malae famae nigra
dedecore satis evidenter apparet haec eos II Cor.,4,2.
in occulto gerere quae etiam turpe sit di- Eph.,5, 12.
cere;
ISTI non solum ad tuam gratiam venien-
tes sui foeditate deterrent sed etiam in-
trinsecus fratribus constitutis pro quibus Rom., 14, 13 et
Christus est mortuus offendiculum suae 15.
perversitatis opponunt ;
TALgS c~{Jerenos i~bes per apostolum
101
S.
102 CALLEWAERT (67)
tuum docens: separatevos ab omni fratre
inordinate ambulante. Et ea nospraecipis
operari quae vi dentes cuncti vere fideles II Thess.,3, 6.
iui ie coelestemPatrem conlaudentatque
magnificenta quorationabilis conscientiae ct. Mi., 5, 16.
bonaeque famae donum omne perfectum Jac., I, 17.
optimumquedescendit.
On co~oit sans peine que Ie jugement de Mgr Duchesne
soit inexQTablepour l'auteur, quand on se rend compte qu'il
voit la un conflit ou l'antipathie du clerge romain pour les
ascetes ou moines isoles aurait joue un role preponderant.
Mais il va de soi que, pour apprecier equitablement, il faut
avant tout savoir a quels adversaires on s'attaque. C'est
d'ailleurs la seule question qui nons interesse en ce moment.
Or, l'hypothese des confesseurs-ascetessemble devoir ~tre
ecartee. Le terme falsi fratr~s ,comme tout ce qui est mar-
quant dans la preface, est emprunte a l'Ecriture ou il de-
signe les judaisants. Pourquoi ne pourrait-il pas s'appliquer
ici a des dissidents et des excommunies aussi bien et mieux
m~~e qu'a de mauvais moines? Car il faut les distinguer
non des boDs chretiens, mais des fideles , des vrais chre-
tiens.
Regardons Ie texte de plus pres. Le pape avait deja decla-
re a plusieurs reprises qu'il etait de son devoir de mettre
sesouailles en garde contre des abominations qu'il n'etait pas
possible d'exposer en chaire (16, 4-178 B et D). La preface
est du m~me avis : quae etiam turpe sit dicere... Tales ca-
vere .nos iubes . A plus forte raison fallait-il voiler l'expres-
sion dans la priere liturgique, qui pratiquement devait ce-
pendant confirmer les avertissements de la predication. La
preface resoud elegamment cette difficulte. L' officiant se
retranche derriere l'Ecriture et il faut bien avouer qu'il la
connait a fond. Toute la preface n'est qu'une suite de textes
tires des evangiles et des lettres des apotreset en l'occurence
appliques aux Manicheens. Sans doute, Ie procede n'est pas
courant. J'ignore dans quelle mesure on Ie trouve chez
d'autres. Mais dans Ie Leonien on Ie trouve par dizaines
(FELTOE,p. 35, 5 et 15; 38, 18; 48, 21; 56, 24, etc.) et la
plupart de ces prieres porteqt l~ f~Gture ~eoni~nne,
C.
II Y a des constatations interessantes a faire en ce sellS.

Le texte fondamental Ex fructibus... (Maiih., VII, 16
et 20) est egalement a la base de la preface leonienne du
formulaire antimanicheen II (supra p. 94). Et Leon l'avait
certainement present a l' esprit, lorsque, dans son premier
sermon contre la secte, il citait textueIlement Ie verset pre-
cedent (15) : Veniunt in vestitu ovium, intrinsecus au-
tern sunt lupi rapaces.
Inflati sensucarnis suae et non tenentes caput. Le pas-
sage auquel ces mots sont empruntes (Col., II, 19-20) Ie
pape Ie cite en entier dans sa lettre contre les PrisciIlianistes,
qui pelle in omnibus cum Manichaeorum profanitate con-
cordant (ep. 15, 7 et 12-683 C et 686 B).
La preface explique les expressions scripturistiques ter-
rena sapientes et quae sunt Spiritus Dei stulta mente non
capiunt par l'incidente ideo deprecantium Te verba fasti-
diunt. II s'agit sans doute du refus d'employer dans les
prieres et les chants liturgiques les textes inspires. Or Leon
reproche precisem~nt aux Manicheens de rejeter les livres
inspires de l' Ancien Testament et notamment les psaumesde
David: Prophetis et Sancto Spiri~ui contradicunt; psalmos
davidicos qui per universalem Ecclesiam cum omni pietate
cantantur, damnabili impietate ausi sunt refutare (9, 4-
163 B; coIl. 34, 4-248 A-B). lIs leur ont substitue les vo-
lumina falsitatis quibus erroris sui commenta munirent (34,
4-248 B), qu'ils utilisaient sans doute dans leur liturgie.
C'est pourquoi la preface du formulaire I Ie dit encore: vel
aguntur crimina vel canuntur et l'oppose au chant des
fideles qui laudes Eius sancia vocecantemus (supra, p. 93).
Explorare Ecclesiae libertatem... ut earn secum in tur-
pem redigunt servitutem. S'agirait-il, comme semble Ie
croire Mgr Duchesne 1, de restreindre la liberte dont j Quit
l'Eglise ? Le texte cite, Gal" II, 4, nons incite a songer
plutot a des restrictions legales, comme ceIles que la loi
juive imposait concernant les mets defendus. Or Leon atta-
que precisement les Manicheens au sujet de leur conception
du jeune : Damnant enim creaturarum naturas in Creatoris
iniuriam et contaminari edente$ a.&seruntjis quorum non
Q.c.,p. 144.
l.S.
104 CALLEWAERT (69)
Deum sed diabolum conditorem esse definiunt \ (42, 4-
278 B). Sua maxime observantia polluuntur, servie1\tescrea-
turae potius quam Creatori (42, 5-279 B; cr. 76, '-410 A).
II leur oppose la liberte qu'enseignel'Eglise catholique, mais
dont il taut user avec moderation (1. c.). II leur reproche
encore de condamner Ie mariage tout comme les Priscillianis-
tes: Nuptias damnant et procreationem nascentium per-
horrescunt (ep. 15, 7-683 C). Cela mene evidemment a l'im-
moralite: ut earn secum in turpem redigant servitutem .
L 'epithete turpem a ete ajoutee par l'auteur de la preface a
un texte de S. Paul; il est en tout cas bien dans la ligne gene-
rale des sermons contre les Manicheens.
La suite de la preface reproche aux adversaires des desor-
dres moraux. Mais Ie texte insinue clairement qu'il ne s'agit
pas de crimes individuels, de fa utes de faiblesse, qu'on cher-
che a cachero Non, les coupabIes s'en glorifient plutot, ils ne
se montrent pas exterieurement dealbati vel loti comme
les sepulcres blanchis de l'evangile (Matth., XXIII, 5 ss.);
au lieu d'~tre remplis d'ossementsmortuaires,ils sont plutot
eux-m~mes des cadavres. Tout cela vise evidemment les
turpitudines rituelles, leg sacra... tam obscena quam ne-
fanda , que Ie proces avait reveles et qui avaient souleve
l'horreur et l'indignation des fideles. La preface leur appli-
que Ie mot de l'evangile: Si lumen quod in te est tenebrae
stint, ipsae tenebrae quantae Stint . Si leur culte officiel est
si abominable, quelle doit ~tre leur conduit~ privee I II se-
fait honteux d'en parler. Ceshommes sont un obstacle a la
conversion des palens et un scandale pour leg fideles.
La conclusion reprend les idees exposeesa la fin des ser-
mons 16, 24 et 34 et dans d'autres prefaces: il taut vous se-
parer d~ ces pervers et accomplir des ceuvres qui incitent
tOllS ceux qui les voient, a louer et a glorifier Ie Pere qui est
dans leg cieux.
La preface n'a peut-~tre pas l'elegance, la limpidite, l'har-
monie qui caracterisent Ie style ordinaire de l'orateur de S.
Pierre. On Ie sent g~ne par leg textes bibliques avec lesquels
il a partie liee, g~ne peut-~tre aussi par Ie sujet particuliere-
ment delicat qu'il a a traiter. Mais on Ie retrouve dans la
finale, dans certaines expressions, p. ex. Unigeniti tui...
tui te.., ~o~l~~tib~Qisciplinis qos iQstr~en,s.~t s~rtout d~n&
C.
ces repetitions caracteristiques au debut des phrases: De

his sunt... De his sunt... Isti... Isti I) Ceci est bien leonien 1.
Le lecteur pourra peut-~tre apres tela trouver Leon moins
aristocratique qu'a l'ordinaire, plus severe peut-~tre qu'il ne
Ie vo4drait. Mais nons doutons qu'il puisse trouver que cette
piece a ete inspiree par de bassesrancuneset est indigne
d'un pontife qui voit dans Ie Manicheisme, fraichement de-
couvert, Ie danger Ie plus terrible qu'aient jamais couru la
foi et les mceurs de ses cheres ouailles.
XI. -L'oraison Deus ui humanae substantiae
Jusqu'ici nons avons eu la chance de pouvoir nons appuyer

sur des textes litteralement ou ~anifestement paralleles, sur
des evenements historiques auxquels la liturgie faisait echo,
sur des sermons correspondant nettement au texte liturgi-
que.
Nous sommes loin d'avoir epuise la serle des rapproche-
ments de ce genre. II n'en reste pas moins que la grande
majorite des textes du Leonien nons apparaissent -pour Ie
moment du moins -in dependants de toute attache avec Ie
milieu exterieur. Les preuves de la paternite de Leon se re-
duisent a des arguments internes: les idees, les expressions,
Ie vocabulaire, Ie style, les clausules finales des formules li-
turgiques sont-elles assezcaracterlstiques de la physionomie
litteraire du grand pape, pour qu'on puisse les lui attribuer
en propre?
Fort des constatations anterleures, nons croyons pouvoir
tenter l'identification dans beaucoup de cas.
Prenons par ex. la priere Deus qui humanae substantiae.
Elle est d'une remarquable beaute et nons avons Ie bonheur
de la reciter tons les j ours.
1. Comparezp. ex. la lettre, mino praedicandi... In hac...con-

9, 1 -626 A-B: In hac [die] gregatis in unum discipulis... In
m undus sumpsit exordium. In hac den.que promissus... spiritus
hac per resurrection em Christi et sanctus advenit... In illa die
mors interitum, et vita accepit celebrand:aUQbise5semysteri~. '>
il\itiurq. In /lac apostoU a, QQ-
106 CALLEWAERT (71)
Eh bien, elle ne contient pas une incise qui ne gait une lo-
cution chere a Leon.
Deus qui humanae substantiae dignitatem et mirabiliter
condidisti et 1 mirabilius reformasti, da quaesumus nobis
(Iesu Christi filii tui 2) eius divinitatis esse consortes, qui
humanitatis nostrae fieri dignatus est particeps (FELTOE,
p. 159, 9).
Cette oraison rut composee pour la f~te de Noel. Au
moyen age, en France, elle passa dans l'Ordo missae pour la
benediction de l'eau a l'offrande de la messe. Pour l'adapter
a sa nouvelle fonction on intercala l'incidente: per huius
aquae et vini mysterium .
II y a lieu, semble-t-il, de rapprocher de cette piece une au-
tre oraison de Noel, qui doit avoir la m~meorigine :
Deus qui restaurationem condicionis humanae mirabilius
operaris quam substantiam condidisti, tribue quaesumus ut
simul perficiatur in nobis et quod creavit Verbi tui divina
generatioet quod eius hominis facti gloriosa nativitas refor-
mavit (FELTOE,p. 162, 25).
Examinons leg principales expressions de la premiere de
nos deux formules :
1. Humanaesubstantiaedignitatem.
II serait banal et de peu de poids de faire observer que
leg termes humana substantia et condi{:,iohumana sont aussi
frequents chez S. Leon que dans Ie Leonien pour designer
la nature humaine. II est beaucoup plus important de faire
remarquer que, de }'avis m~me des meilleurs connaisseurs,
S. Leon a proclame plus que personne la dignite premiere
de la nature humaine et sa ravissante beaute :
Hanc esse naturalem nostri generis dignitatem (s. 12, 1-
168 C);
1. S. Leon aimait bien cette 2. Iesu Christi Filii tui semble

repetition de et (supra,p. 84 s.). etre une variante pour eius. Ne
Les sieclessuivants n'y ont plus serait-cepas une premiere redac-
attache d'import~~~e
prime-e. - ~t !'Qutsup- tion que l'auteur ou un autre au.
r~it corri~ee ~n eiqs?
C.
Naturae suae [humanae] speciossissimamdignitatem (24,

2-205 A) ;
Adam natllrae suae perdidit dignitatem (25, 5-312 A) ;
Dignitatem tuae cognoscenaturae. Recordare te factum
ad imaginem Dei, quae etsi in Adam corrupta, in Christo
tameD est retormata (27, 6-220 B) ;
Turpiter animus amittet propriam dignitatem (39, 2-264 A) ;
Animus... dominationis suae obtineat dignitatem (42, 2-
276 A);
Si... in sllae honorenaturae mansisset (77, 2-412 B);
Agnoscat homo sui generisdignitatem (94, 2-459 A) ;
Ut... naturam nostram ab aeternitatis arce deiectum amis-
sae restitueret dignitati, et cuius erat conditor, esset etiam
retormator (64, 2-358 C-D).
Cette dignitas humanae substantiae est admirablement

d~veloppee dans une preface du Leonien (FELTOE,p. 10, 23),
qui est pour Ie moins digne de Leon:
Vere dignum. Quoniam licet immensa sint omnia, quae
initiis humanae sunt collata substantiae 1, quod earn scilicet
crearis ex nihilo, quod tui dederis cognitione pollere, quod
cunctis animantibus summae rationis participatione praetu-
leris, quod tota mundi possesioneditaris, longe tamen mira-
biliora sunt opera ut terrenam mortalemque materiam non
.
solum vivificaris exstinctam sed effeceris et divinam.
Haec praefatio Leonis stylum praeferre videtur , disent

Ies fre-resBallerini. Et bien que I'editeur Feltoe 2 avoue ne
pas partager cette impression, nous sommes portes a attri-
buer cette preface a I'auteur des deux oraisons analysees
dans ce chapitre et qui sont bien leoniennes3.
1.. A rapprocher des (divinitus 3. La repetition quod... quod...

collata Ecclesiae du sermon 78, quod est bien dans Ie style de
3 (p. 39), des collata sunt dona S. Leon, ainsi que l'alliteration
du sermon 79, 4 (p. 60) ; du (ni- cadencee terrenam mortalem-
hil sublimius collatum Ecclesiae que materiam et l'inversion
tuae exordiis de la preface de rythmique avec antithese entre
Pentec(}te(p. 68), etc. l'ablatif et Ie genitif : iota muq-
2. O. c.! p. 176. di posses5iQn~ Qi~art~ ,
S.
2. Condidisti -rejormasti.
En dehors de la derniere expressioncitee a la page prece-
dente, nous trouvons encore, toujours dans les sermons du
saint docteur, les loci paralleli suivants:
Deus humani generis conditor et redemptor (87, 1-438 A);
Omnes naturas condidit (26, 1-213 A) ;
Ad imaginem et similitudinem Dei conditi (64, 2-359 A ;
cr. 12, 1-168 C; 28, 3-222 C; 34, 4-258 A; etc.) ;
Hominem quem in tanto honore condiderat (22, 1-194 B) ;
Ut Dei Filius substantiam humanam causamque suscipe-
ret qui et nostrum naturam quam condidit reformaret (25,
2-209 C);
Reformationis humanae sacrum divinumque mysterium
(22, 6-199 A; cf. 39, 6-267 B) ;
Reformat quod ipse formaverat (52, 4-316 A); .
Creaturam ad conditoris sui imaginem reformandam (54,
4-320 C);
Ad unam reformatos imaginem oportet animam habere
conformem (26, 5-215 C) ;
Ad eius imaginem qui deformitati nostrae conformis factus
est, reformemur (53, 3-318 B) ;
Nos et innocentiae reformat et vitae (30, 5-233 A) 1.
Rappelons encore l'oraison citee plus haut p. 68: ut
dignitas condicionis humanae per immoderantiam saucia-
tae.
3. Mirabiliter condidisti -mirabilius reformasti.
Mirabile est une des epithetes preferees de Leon pour
qualifier l'reuvre de noire redemption (voir p. ex. les sermons
24, 2 et 3 ; 25, 1 ; 26, 1 ; 54, 1 ; 55, 5; 57, 2, etc.). L'idee que
Ia redemption est plus merveilleuse que la creation n'est
evidemment pas propre a S. Leon. S. Paul en a fourni Ie
fond; Ies Peres I'ont developpee; l' Exsultet la chante en
termes inoubliables. Mais S. Leon s'est plu a la mettre en
relief et Ie plus souvent dans un langage, ou l'expression de
l' admiration joue un role important.
1. A comparer a one preface [em potentiam Verbi tui, sicut

du Leonien (FELTOE,p. 144, 14): humani generis es conditor, it~
Vere dignum. Qui per inett~bi- benignissimus retorm<Itor $:.
(74) S. LtON LE GRANt> ET t.ES TEXTES DU LEONIEN 109
Mirabilior est secunda hominum generatio quam prima

conditio (66, 1-365 A) ;
Ita misericors Deus creaturae... voluit subvenire, ut nee
extra naturam esset naturae reparatio et ultra propriae ori-
ginis dignitatem proficeret secunda condicio. Felix si ab eo
non decideret quod Deus fecit, sed felicior, si in eo maneat
quod refecit. Multum fuit a Christo recepisse formam, sed
plus est in Christo habere substantiam (72, 2-390 s.; cr.
73, 4-398 s.);
Quantum erat per diabolum tenacius illigata, tantum per
Christum est mirabilius absoluta (82, 2-423 s.) ;
Qui cum origini humanaemultum dederit quod nos ad ima-
ginem suam fecit, reparationi nostrae longe amplius tribuit
(24,2-204 C);
Nihil est mirabilius, nihil sublimius quam quod pro mundo
crucifixus est Christus (54, 1-319 A) ;
Hinc enim mirabilior est erga nos misericordia Dei quod
non pro iustis neque pro sanctis, sed pro iniquis et impiis
Christus mortuus est (59, 8-342 A).
Voir aussi Ie preface de la p. 107 longe tamen mirabiliora
glint opera ut terrenam mortalemque materiam non solum
vivificaris exstinctam, sed effeceris et divinam ) (FELTOE,
p. 10, 27).
Comme textes paralleles Ie missel nous fournit encore deux
collectes du Samedi Saint, celles apres la premiere et la
neuvieme prophetie:
Deus qui mirabiliter creasti hominem et mirabilius rede-
misti, da nobis, quaesumus, contra oblectamenta peccati 1,
mentis ratione persistere, ut mereamur ad aeterna gaudia
pervenire.
Omnipotens sempiterne Deus, qui in omnium operum
tuorum dispensatione mirabilis es, intelligant redempti tui
non fuisse excellentius quod initio factus est mundus, quam
quod in fine saeculorum pascha nostrum immolatus est
Christus.
Remarquez que l'expression in fine saeculorum) est em-
1. = carnis oblectamentadu sermon49, 4-304 A; cr. 50, 3-307C.

110 CALLEWAERT (75)
ployee par S. Leon dans Ies sermons23, 2-200 B ; 26, 2-213 C ;
30, 1-230 B; 62, 2-351 A. Et I'idee que Ies fideles doivent
comprendre(inteIIigant) est particulierement chere a S. Leon 1.
Ces oraisons peuvent done Iui ~tre attribuees avec line cer-
taine confiance.
4. Eius divinitatis esseconsortes,qui humanitatis nos-
trae fieri dignatus est particeps.
L'idee evidemment n'est pas rare ni propre a S. Leon.
Mais elle est rendue dans line de ces antitheses que Ie predi-
cateur affectionnait particulierement et dans des termes qui
lui sont des plus familiers. On ne lira pas deux pages de ses
sermons sans rencontrer consors ou particeps. Contentons-
nons de quelques exemples:
Factus est homo nostri generis ut nos divinae naturae pos-
simus esse consortes (25, 5-211 C);
In consortium filiorum Dei veraciter adoptati (30, 7-234A) ;
Ut resurrectionis eius mereamur esse consortes2, humilitati
et patientiae ipsius per omnia congruamus (53, 3-318 C;
cr. 9, 3; 65, 4; 70, 4 et 6; 71, 1 ; 72, 2; 82, 4; 89, 5; ep.
10,7, etc.);
Resurrectionis Christi mereamur esse participes (59, 8-
342 B);
N ec particeps debet esse suppliciis, qui consors non doce-
tur fuisse commissi (ep. 10, 8-635 B) ;
Exsors apostolicae communionis, cuingparticeps essenon
meruit (ep. 10, 7-635 A; cr. s. 21,1; 26, 3, etc.)
Et voici la reprise textuelle de la derniere incise de l'orai-
son:
Dignatus est humilitatis (alias humanitatis 3) nostrae par-
ticeps fieri (25, 1-208 C).
1. Voir intra, p. 116 s. p. 65, nO463).

2. Cf. Ia collecte pour Ie diman- 3. Les ire-res Ballerini notent
che des Rameaux du missel ro- a cet endroit de leur edition:
main: ...et resurrectionis con- ISPromiscue tamen voces humi~
sortia mereamur , collecte qui litas et humanitas a Leone usur-
provient du gelasien de Ia se- pantur.
.
conde recension (ed. MOHLBERG,
C.
Pour finir rapprochons de ce texte Ie passage suivant qui

est tire d'une preface de I'ascension du Leonien :
...dum et in ea gloria quam tecum semper habuit, et in
ea natura est quam suam fecit ex nobis, ac sic homo digna-
tus est existere 1, ut et nos divinitatis suae tribueret esse
participes (praef. 2a ascensionis, FELTOE,p. 21, 9; cf. Ia
preface pour I'ascension de notre misseI).
La repetition et, I'opposition entre gloria et natura 2, I'ex~
pression gloria tecum, Ie rapprochement des pro noms suam
fecit ex nobis I), Ia reprise textuelle ea natura quam suam
fecit du sermon9, 2-162 A : ilIa natura quam rerum Condi-
tor suam fecit I),nous paraissent des indices suffisants pour
inscrire cette preface a I'actif de Leon egalement. Raison de
plus pour avoir confiance dans I'origine Ieonienne de Ia
priere Deus qui humanaesubstantiae,que M. Baumstark 3 etait
amene dernierement a admettre, mais seulementcomme une
pure hypothese I), mais une hypothese qui peut desormais
s'appuyer sur un riche appareil de textes paralleles tires
des sermons du grand pape '.
1. L'edition de Feltoe donne Deus qui humanae substantiae la

un texte inintelligible et aryth- collecte suivante du Leonien
mique: ac si homo dignatus (FELTOE,p. 28, 25), qu'on retrou-
existere est , que nons proposons ve d'ailleurs dans Ie gelasien du
de lire comme ci-dessus. Vatican (ed. WILSON,p. 37) et
2. cr. s. 27, 1-216 C : Illi aut dans Ie missel romain (jeudi apres
naturae nostrae veritas aut pa- Ie dimanche de la passion) :
ternae gloriae negatur aequali- Praesta quaesumus Deus om-
tas ; 73, 4-396 B: illius [Pa- nipotens, ut dignitas condicio-
iris] gloriae sociaretur in throno, nis humanae per immoderan-
cuius natura copulabatur in Fi- tiam sauciata, medicinalis par-
lio . cimoniae studio reformetur. I)
3. Missale Romanum. Seine Une fois de plus les notes ca-
Entwicklung, ihre U?ichtigstenUr- racteristiques du style de S. Leon
kunden und Probleme, Eindhoven, et ses expressions preferees re-
1929,p. 36. viennent dans Ie texte liturgi-
4. Comparez avec l'oraison que.
112 C. CALLgWAgR't
(77)
XII. -Les marques leoniennes du sacramentaire

de Verone
Notre attention s'est portee jusqu'ici sur des textes litur-
giques choisis. Des passagestextuellement repris, des allu-
sions transparentes a des faits contemporains, des affinites
intimes avec un sermon ou du moins un ensemble d'idees,
d'expressions et de particularites de style, nous ont permis
d'y decouvrir la plume de S. Leon. Leur nombre augmen-
tera encore au fur et a mesure des recherchesrelatives soit
a l'histoire du concile de Chalcedoine, soit au sacre ponti-
fical ou a la collation des ordinations sacerdotales. Et l'on
ne manquera pas d'attribuer encore de nouveaux textes a
ce grand pape au fur et a mesure que l'on connaitra mieux
les faits de sa vie et ses reuvres.
Mais restera toujours la grande masse du Leonien. Que
penser de ces centaines de pieces,qui n' offrent guere de points
de comparaison bien precis?
Aucun lecteur familiarise avec les ecrits de Leon ne pourra
se defaire de l'impression qu'il y a dans la plupart d'entre
eux un caractere leonien nettement accuse. Tout Ie monde
souscrivait jusqu'a present a l'opinion emise naguere par
Dom 0., Casel: (~Nul perf de l'Eglise ne s'est autant appro-
prie Ie sellS et Ie style de la liturgie romaine que S. Leon Ie
Grand 1. I)
Mais faut-il s'en tenir a cette solution? Apres les consta-
tations que nous venons de faire, n'est-il pas plus que pro-
bable que bon nombre de ces textes doivent ~tre attribues
a Leon lui-m~me? On se demande des lors s'il n'y a pas
quelques donnees objectives qui permettent de controler et
de justifier cette impression subjective et generale.
Tout homme a sa psychologie propre. II a sa physionomie
qui Ie fait reconnaitre entre mille. La psychologie d'un au-
teur se retrouve dans ses idees. On la reconnaitra surtout a
celles qu'il caresse,qu'il se plait a reprendre et a developper,
qu'il expose avec des nuances qui lui sont familieres. Son
1. La novanativitas .dans les liturg. et paroiss., XVII, 1932,

oraisonsde Noel, dans Les Quest. p.287.
(78) LEON LE GRAND ET L~S TEXT~S bU LEONIEN 113
style sera la physionomie de sa pensee. II a un choix d'ex-

pressions et de tournures, de figures et de cadencesqu'il af-
fectionne : elles se presentent sanseffort et frequemment sons
sa plume; dans bien des cas, elles remplacent sa signature.
Discerner les caracteristiques de la pensee et du style de
S. Leon dans ses reuvres authentiques et voir jusqu'a quel
point on les retrouve dans les formules liturgiques anciennes,
telle est, semble-t-il, la methode a employer pour arriver a
un resultat efficace dans la recherche de la paternite des
pieces anonymes du Leonien. On nons permettra de l'amor-
cer ici en signalant quelques faits, en proposant quelques
idees.
* **
Dans une etude consciencieuse sur S. Leon Ie Grand en
tant que predicateur, J. Pschmadt 1 fait observer que Ie
style du pape est abondamment orne d'epith~tes et d'images.
Mais leg figures ne sont Ie plus souvent qu'ebauchees. De
grands tableaux dessines en detail sont fares 2. Cette ca-
racteristique se retrouve, quoique plus sobrement ainsi qu'il
convient, -dans leg textes liturgiques.
C'est une exception, continue J. Pschmadt, quand S. Leon
developpe longuement une image, comme p. ex. la culture spi-
rituelle du champ de notre arne, dans Ie sermon14, 1-173A-B.
Serait-ce par une simple coincidence que DOUgretrouvons
cette m~me figure, sur laquelle Ie predicateur revient encore
ailleurs 3, developpee plus que de coutume dans deux des
oraisons qui suivent les propheties baptismales 4 et qui ont
deja attire notre attention?
**.
L 'harrnonie entre les deux Testaments est une des theses
de predilection du predicateur, qui se plait a faire ressortir
1. Leo der Grosseals Prediger, 4. Apres la 8e prophetie du

Elberfeld,1912. SamediSaint et la 4ede la vigile
2. O. c., p. 84. de PenteCC}te.Elles contiennent
3. P. ex. s. 18,3-184s.; 72, 1- des expressionset des idees ana-
390B-C ; 74, 5-400B ; 81,3-421 s. loguesa celles des sermons.
Sacris Erudiri. -8.
S.
114 C. CALLEWA~R't (79)
l'unite du plan divin dans Ie gouvernement du monde et la
redemption du genre humain. Salutis nostrae sacramen-
tum ab initio promissum, in fine redditum, sine fine man-
surum (22, 1-193 B) 1; Vetus Testamentum novi testi-
ficatio est (ep. 16, 6-701 C). Sic congruebat illos populos
erudiri, ut quae revelata non caperent, obumbrata suscipe-
rent et major Evangelii essetauctoritas cui tot signis totque
mysteriis veteris Testamenti paginae deservissent... Dum
et credimus praedicta et ditamur impletis... Nihillegalium
institutionum, nihil prophetic arum resedit figurarum, quod
non totum in Christi sacramen~a transierit (s. 66, 2-365
B-C).
La theorie generale est appliquee aux differents mysteres
de la vie du Christ et aux principes fondamentaux du chris-
tianisme en particulier. Le sacrifice de la Loi Nouvelle nous
fournit un exemple que Ie predicateur a richement illustre
(s. 60, 2-343 s.). Dans les sacrifices d' Abel (60, 3-344 B) et
de Melchisedech (3, 1-145 A; 5, 3-154 B-C) il voit l'annonce
du sacrifice de la croix; leg promesses faites a Abraham
trouvent leurrealisation dans l'Eglise (60, 3-344 B); Ie de-
luge et l'arche de No~ manifestat quod sit renovationis in
baptismo et quid salutis in ligno (ibid.).
La presence de MoIse et d'Elie avec Ie Christ au Thabor
rappelle encore a Leon sa these favorite: Quid hoc stabi-
ling, quid firmius verbo, in cuing praedicatione veteris et
novi Testamenti concinit tuba, et cum evangelica doctrina
antiquarum protestationum instrumenta concurrunt? Ad-
stipulantur enim sibi invicem utriusque foederis paginae et
quem sub velamine mysteriorum praecedentia signa promi-
serant, manifestum atque perspicuumpraesentisgloriae splen-
dor ostendit (51, 4-311 B-C).
La doctrine sur Ie j eune ramene la m~me idee: Et hoc
nobiscum agit Testamenti utriusque doctrina, ut inhaerea-
mug veris et contineamus a vallis (94, 3-459 B).
Les oraisons qui accompagnent la lecture des propheties
aux vigiles de Paques et de Pentecote evoquent tout natu-
rellement l'idee chere a Leon. Nous la retrouvons brieve-
1. Cf. 26,2-213C ;30,1-230B; 94, 3-459B.

67, 1-368 C; 92, 1-453 B-C;
(80) S. LEON LE G1\AND E't LES T~XTES DU LEONIEN 115
ment mais souvent exposee dans des termes et dans un
contexte qui trahissent manifestement la main du predica-
teur liturgiste:
Deus qui mirabiliter creasti hominem et mirabilius re~e~
misti (proph. 1) 1 ;
Per paschale sacramentum Abraham puerum tuum univer-
sarum sicut iurasti gentium efficis patrem... (prf1ph. 3) 2;
Deus, cuius antiqua miracula etiam nostris sae~ulis corus-
care sentimus, dum quod uno populo a persecutione aegyp-
tiaca liberando, dexterae tuae potentia contulisti, id in sa-
lutem gentium per aquam regenerationisoperaris: praesta
ut in Abrahae filios et in Israeliticam dignitatem toting mun-
di transeat plenitudo (proph. 4) 3;
...multiplica in honorem nominis tui quod patrum fidei
spopondisti et promissionis filios sacra adoptione dilata, ut
quod priores sancti non dubitaverunt futurum, Ecclesia tua
magna iam ex parte cognoscat impletum (proph. 5) 4.
* **
Le christianisme releve l'homme tout entier. II cherche a
assurer Ie bonheur tant du creur que de l'ame. La pratique
de la vie chretienne, et de la mortification notamment ne
tend pas uniquement a ennoblir et a sanctifier I 'homme inte-
rieur, mais a castigare, curare, purificare, Sanctificare
corpus et animam ou mentem I). Cesidees et ces expres-
sions se rencontrent a toutes les pages des sermons, specia-
lement sur Ie jeune:
Servandis animi et corporis bonis... Sicut corpus a cibis
ita mens ab iniquitate ieiunet (50, 2-307 A et B) ;
remedium ieiunii... exercendismentibus et castigandisadhi-
beri corporibus (~0-420 B) ;
1. cr. supra,p.109. promissum, adoravere conspi~

2. cr. s. 33, 3 et 5-242 B et cuum (36, 1-253 C) ; nee sero
243C. Pour paschalesacramen- est impletum quod semper est
tum t, voir plus haut, p'. 65. creditum (23,4-202B); quod...
3. cr. s. 26, 2-31 C-D; 63, 2- Spiritus Sanctus praedicabat im-
354B. pletum (67, 1-368 C).
4. Magi quem crediderant
116 CALLEWAERT (81)
castigationi corporum animam suam pascit (86, 1-437 C) ;

exercendis ad sanctimoniam mentibus atquecorporibus (91,
1-450 B) ;
ieiunium... per castigationem animi et corporis celebremus
(94, 1-458 B) 1.
On les retrouve tout aussi frequemment dans Ie Leonien,
d'ou elles sont passees conime lieux communs dans la lan-
gue liturgique :
corpore famulemur et mente (FELTOE,p. 81, 4) ;
non solum observantiam corporalemsed quod est potius ha-
...
beamus mentium puritatem (ibid., 81, 21), etc.
Personne autant que S. Leon n'a insiste sur la necessite

qu'il y a pour les fideles a avoir une comprehension bien
nette des mysteres que l'Eglise leur fait celebrer dans les
solennites liturgiques, verite qui flit naguere rappelee par
Ie pape Pie XI declarant la liturgie (la grande didascalie de
l'Eglise I).
Voici en substance l'exorde d'un grand nombre de ses
sermons sur les f~tes du cycle liturgique: II importe, roes
chefs auditeurs, que vous compreniez ce que la liturgie vous
propose de celebrer. L'intelligence des verites de la religion
affermira votre foi et enflammera votre piete. C'est pour-
quoi je vous expliquerai ce que vous enseigne la solennite
d'aujourd'hui:
Ut rerum gestarum ordinem non solum credendo sed etiam
intelligendo veneremur (32, 2-238 B) ;
Ut perspicuum habeat intelligentia, quod notum fecit
historia (42, 1-214 A);
Faciendum est ut ea quae sacris sunt lectionibus recensita,
sanae intelligentiae suscipiantur auditu et quae magna sunt
verbis appareant maiora mysteriis (67, 1-368 C) ;
Sed nunc universam Ecclesiam maiori intelligentia instrui
et spe ferventiore oportet accendi (64, 1-358 A) 2.
1. On trouvera d'autres exem- 1-209 A; 38, 1-260A, etc. Lisez

pIes ci-dessusdans Ie chap. IV. surtout les deux premiers para-
sur Ie jenne, p. 52 ss. graphes du sermon 76 (404 s.),
2. Voir encore Ies sermons25, tres instructifs
-.
it ce point de vue.
C.
(82) s. LEON LE GRAND ET LES TEXTES DU LEONIEN 117
Ses sermons sont d'ailleurs emailles d'expressions dans Ie

genre de celles-ci : illuminatae fidei oculis (27, 1-216 C) ;
Cum ad intelligendum sacramentum nativitatis Christi...
accedimus (27, 1-216 C) ; (I sacrificii oblatio... quod operan-
tur intelligunt (91, 3-452 B).
La meme idee se rencontre continuellement dans leg sa-
cramentaires romains, et specialement dans Ie plus ancien
de la serie, Ie Leonien :
Tribue nobis, Domine quaesumus, ut mysterii salutaris et
intellectu proficiamus et cultu (FELTOE,p. 81, 27) ;
quod sumit intellegat (ibid., p. 136, 3);
Et ad intelligendum Christi proficiamus arcanum... (Gela-
sien de la premiere recension, WILSON,p. 17 s.);
Sollemni celebramus officio, purificatae mentis intelligen-
tia consequamur(Gregorien de LIETZMANN,p. 17, nOXVII, 5).
On pourrait facilement multiplier leg exemples.
CONCLUSION
C'est line tache relativement aisee que de formuler la
conclusion generale, qui se degage des multiples details al-
lignes dans les pages precedentes. Elle n'est autre que Ie
sentiment exprime maintes fois par les erudits les plus emi-
nents dont s'honore la science liturgique actuelle: qu'il y a
entre les ecrits de S. Leon Ie Grand et les formules du sacra-
mentaire de Verone line etroite affinite 1. C'est encore cette
m~me impression qui a suggere aux savants du XVllle siecle
de donner a ce venerable temoin de l'antique liturgie ro-
1. A titre d'exemple, enten- l'eclosion de ces formules litur-

dons D. Cyrille LAMBOT,rendant giques ou se reflete si fidelement
compte d'une note de D. Alban son esprit et dont Ie style pre-
DOLD, Liturgische Reminiszen- Benteavec Ie Bienune si etroite
zen in einem Sermo Leo d. Gr., affinite? Esperons que cet inte-
dans Jahrb. f. Liturgiewissensch., ressant probleme trouvera un
VII, 1927,dansp. 125s.: Dom jour sa solution I) (Bull. d'anc.
Dold parle de reminiscences. Ne litterature chretiennelatine [Sup-
serait-il pas plus opportun de po- plem. de laReu. benedictine], t. II,
serla question generalede savoir p. (20)~n 67).
CJuelIepart revient a ~. ~eop dap
maine son nom traditionnel de Leonien qu'il a garde malgre

bien des critiques et des propositions plus ou moins specieu-
ses de Ie rebaptiser.
Apres les menues remarques de detail qu'on vient de lire,
ce sentiment confus, cette vague impression que les sa-
vants aiment a se repeter sans touj ours chercher ai' etablir
d 'line fa<;onscientifique, pent 8tre regardee desormais-si
nos deductions sont admises -non plus comme une hy-
pothese, !,ais comme un fait acquis.
Bien plilS, en s'averant, elle s'est precisee. Et ces preci-
sions sont allees rejoindre la solution entrevue par D. Lam-
bot. Nous savons maintenant avec certitude que S. Leon
est I' auteur d'une vingtaine de formules du Leonien 1, for-
mules qui ne se detachent nullement de l'ensemble; au con-
traire, elles cadrent fort bien avec les oraisons et les prefa-
ces environnantes, avec lesquelles elles torment parfois un
formulaire complet de messe. D'autre part, nous ayons pu
signaler dans nombre d'autres formules des concordancesca-
racteristiques avec les sermons et les lettres du grand pape :
concordances de style et de pensee, de preference pour un
mot, pour une expression, pour line cadence rythmique, de
preoccupation pastorale, de conceptions theologiques et asce-
tiques.
Dans quelques cas exceptionnels, qui se multiplieront sans
doute encore a la suite de nouvelles etudes, les concordances
entre un formulaire de messe du Leonien et un sermon du
saint docteur se revelerent si frappantes, qu'on pent sou-
tenir avec confiance que Ie sermon et Ie formulaire liturgi-
que ont Ie m8me auteur, qu'ils ont ete composespour la
m8me occasion et prononces Ie m8me jour.
Avec ces donnees,ne pourrait-on pas conclure, premiere-
ment, que Ie Leonien n'est pas, ni en tout ni en partie, l'ceu-
vre d 'un habile plagiaire, qui aurait pille les sermonsdu pape
predicateur -on devrait lui pr8ter vraiment trop de dexte-
1. Ce sont leg formules suivan- ires pieces l'origine leonienne est

tes: FELTOE; p. 20, so; 21, 8; infiniment probable, mais n'a pu
21 , 8., 22 , 22., 2 3, 18., 2 5 " 3. 25 , 16., etre etablie d'une fa~on certai-
25 20 . 26 18 .2 6 18- 2 7 18. 27 31- ne: 10, 28; 22, 16; 23, 26; 23, 27;
, , , " ",
28 18. 59 1_27. 6 8 10. 73 16_32. 27 , 18,.2 8 , 16., 53 ? 18.? 5 6 ? 2a .1
, , , , , " , I Q I
11.
,
79, 2 -801 2; 162! 26. P9~r q'a~-
, ,
95 It
rite -en suite, que Ie Leonien -nous ne disons pas: a ete

compose ou rassemble par S. Leon, mais renferme nombre de
formules qui sont sorties de sa plume et qui portent lamar-
que indeniable de son genie de predicateur et de theologien.
Et Ie nombre de ces formules ne se limite guere a cette
trentaine que nous avons pu analyser en detail. Loin de la.
Dans la plupart des prieres du Leonien se rencontrent des
traces de la main du grand pontile, une expression qui lui
est propre, une idee qu'il aime a repeter devant ses ouailles,
un mot, une tournure qu'il affectionne. M~me pour une
piece, la plus curieuse peut-~tre de toute l'euchologie litur-
gique latine, la preface Veredignum. Qui coelestibusdiscipli-
nis (FELTOE,p. 68 s.), que personne n'avait ose attribuer
au solennel auteur des quatre-vingt quatorze homelies, qui
constituent Ie joyau de l'eloquence ecclesiastiquelatine, 1'0-
rigine leonienne a pu ~tre demontree d'une fa<;onque nous
croyons definitive.
Loin de nous cependant d' affirmer que toutes leg pieces,
dont se composeIe recueil leonien, sont dues a la plume de
S. Leon -il Y en a qui ne sont certainement pas de lui, -
mais l'air-de famille, que leg liturgi~tes se plaisent a signaler
entre l'reuvre oratoire et epistolaire du saint et Ie sacramen-
taire qui porte son nom, s'explique au mieux par l'origine
leonienne de la plupart des formules qui y sont rassemblees.
Mieux encore, on retrouve la main de S. Leon dans quel-
ques formules du missel romain actuel et du geIasien dans
ses differentes recensions-leg exemples donnes1 pourront
sans doute ~tre multiplies par une etude systematique de
ces documents, -formules qui ne se rencontrent pas dans
Ie Leonien, mais qui ont beaucoup de chance d'appartenir a
la partie perdue de ce recueil. En tout cas, elles temoignent
de l'etroite parente qui existe entre la liturgie sacramentelle
romaine, aussi bien dans sa forme actuelle que dans sesmonu-
ments historiques, et leg reuvres du grand pape du ve siecle2.
Et apres tout ce qui a ete dit, Ie lecteur craindra-t-il de
se prononcer sur Ie vrai caractere de cette parente et de
1. Voir I'index des initia Iitur- velIe preuve dans l'etude sui-
giques, vante sur S. Leon et Ie Gommu-
.2. OJ) ~n trouvera qn~ ~o~- !?-ic~t~,
S.
120 CALLEWAERT (85)
regarder l'aristocratique predicateur avec ses sobresperiodes
aux antitheses inoubliables, aux repetitions sonores, et aux
clausules elegamment rythmees, Ie theologien aux idees lar-
ges et lucides, Ie pasteur d'ames au sellSpsychologique af-
fine, Ie saint a l'ascetisme vigoureux et fort, exempt de toute
mesquinerie, a la piete austere et robuste, nourrie de theolo-
gie et de dogme -nous avons nomme S. Leon Ie Grand -
comme Ie genie createur de ce que notre liturgie romaine
possede de plus beau: ses oraisons et ses prefaces, pleines
d'une profonde richesse theologique et exprimees dans line
langue digne de la belle periode classique1.
On admettra volontiers -ce que personne d'ailleurs ne
songe a contester -que S. Leon a pu faire son profit de
cette longue tradition qui avait fixe Ies regles de Ia langue
cultuelle latine, et avait consacreces habitudes de solennelle
austerite, taut aimees des Romains de la vieille Bouchedans
leurs rapports avec Dieu. Mais d'autre part, quand on com-
pare ce qui nous reste comme formules euchologiqueslatines
d'avant S. Leon, p. ex. Ie bout du canon de Ia messe cite
par I'auteur du De sacramentis(ch. 5 et 6) ou Ie Te Deum
laudamus, qui est d'ailleurs, dans sa forme actuelle, un hym-
ne plutot qu'une piece euchoIogique proprement dite, avec
les formules du Leonien ou celles des sacramentairesromains
plus recents, on conviendra qu'un certain changement s'est
produit, que Ie fond et Ia forme out rec;uline perfection, un
achevement qu'ils ne possedaientguere quelques siecles au-
paravant. Et d'apres to us les indices que nous avons releves,
l'auteur de ce changementn'est autre que S. Leon Ie Grand.
Afin de preciser davantage ces conclusions et d'en garan-
tir les details, un examenphilologique approfondi et systema-
tique qui controlera et completera Ies resultats, auxquels a
abouti la methode plutot historique, que nous avons sur-
tout suivie dans ce travail et que nons n'avons d'ailleurs
nullement la pretention d'avoir epuisee, serait absolument
necessaire.
II faudrait, pour mener a bonne fin cette etude philologi-
1. Ct. CL. BEUKERS,S. J., schappen), 13r\l~~l1~s,1942, p.

Cicero's Godsdienstigheid(Rist. 114 $,
DibliQtb. vaq 4Qqsqienstweteq-
C.
que, une edition critique du corpus leonien 1; un glossaire

serait un instrument de travail indispensable egalement2.
Cette etude delicate entre to utes supposerait de plus une
connaissanceapprofondie des auteurs ecclesiastiquescontem-
porains, de la langue et du style de l'epoque, ainsi qu'une
longue accoutumance avec les sacramentairesposterieurs, oil
l' on retrouvera maintes formules leoniennes, comme les pa-
ges precedentes autant que celles qui vont suivre, Ie font
entrevoir.
Cependant ces etudes sur Ie role de S. Leon dans l'eclo-
sion des oraisons et des prefaces de la liturgie romaine sont
pleines de promesses. Elles aideront a reviser et a corriger
les textes de nos anciens sacramentaires,ales classerentr' eux
et a en determiner l'origine et la valeur respective; elles
ouvriront des horizons nouveaux sur l'histoire encore si ob-
scure de la fixation des formules euchologiques et sur la
question si peu etudiee de leurs auteurs restes trop longtemps
inconnus.
D'autre part les specialistesde l'histoire du culte ne seront
1. D'importants travaux pre- de Maria-Laach (voir D. MOHL-

paratoires et des editions par- BERG, Grundsiitzliches fur die
tielles ont deja vu Ie jour, dus Herausgabealter Sakramentartex-
surtout a la competencede MM.E. te, dans Archivum latinitatis Me-
Schwartz et F. di Capua et dii Aevi, II, 1925/6,pp. 117-133).
du R. P. C. Silva-Tarouca, S. J. 2. Nous avons la conviction
(voir Bull. d'anc. litter. chret. qu'une simple statistique des
mots les plus frequents dans les
lat., t. II, nO 501, 502, 5Q7,598;
t. III, nOS46, 47, 373). Ce sont reuvres de S. Leon et dans Ie
plus specialementles lettres qui Leonien revelera deja d'une fa-
ont profile de ces etudes. Voir ~on ires neUe leur intime conne-
encore J. HALLIWELL,The style xion, leur origine commune. A
of pope Leo the Great (= Pa- ce point de vue, la Concordance
tristic Studies de Washington, verbaledu Sacramentaireleonien,
fasc. 59), Washington, 1939. due aux soins du R. P. Placide
Quant au Leonien, une edition BRUYLANTS, O.S.B., dont la pre-
phototypique en est annoncee miere partie a paru dans I' Ar-
depuis longtemps par Dom C. chip. latin. Medii Aevi (t. XVIII,
Mohlberg pour la collection vati- 1945,pp. 51-376),rendra d'excel-
cane des manuscrits liturgiques, lents services. Pour les reuvres
tandis que Ie texte seraedite par de S.Leon, nous n'avons malheu-
Ie memedansles Liturgiegeschich- reusementep~ore r~eQde pare".
liche Quellen una Fqrst;hunqen
121
S.
122 C. GALLEWAERT (87)
pas leg seuls a profiter de ces recherches; en plus de leur
inter~t scientifique, ces etudes permettront line comprehen-
sion plus profonde des termes, qui reviennent constamment
dans leg textes liturgiques et dont Ie plus souvent l' on ne
soupc;.onne m~me pas la pl~nitude ni la richesse; elles seront
grandement utiles aussi pour l'intelligence destextes que nous
lisons chaque j our dans Ie missel et Ie breviaire, car elles
assureront aces formules aux ar~tes vives, lapidaires et
parfois durement ciselees, un commentaire authentique tire
de quelque sermon de l'eminent predicateur liturgiste, qui
en flit l'auteur et qui se faisait un devoir de leg expliquer a
ses ouailles, sachant que tanto erit religiosior omnium pie-
tag, quanto magis omnibus fuerit intellecta sollemnitas (s.
33, 1-240C).
SUMMARIUM
Solent rerum periti recensere S. Leonem inter praecipuos Roma-
nos pontifices, qui rebus liturgicis incubuerunt. Celebrant eruditi
omnesmanifestam connexionem inter sermonesS. Doctoris et ora-
tiones praefationesque antiquissimae liturgiae Urbis; sea, mirabile
dictu, modo critico hanc relationem nondum elucidate conati sunt,
utrum nempe loci paralleli in concionibus S. Leonis emanent e
formulis liturgicis ab ipso adhibitis, an vera ipse sit auctor veteri$
romanae liturgiae precum et ips ius praeclari stili liturgici creator.
Sagaci sUo modo cl. auctor definiTe quaerit quid in vetustissimo
sacramentario Romano, Leonianum nuncupato, S. Leoni attri-
buendum sit. Interdum porro missarum preces quasi summarium
praebent concionis, quam S. Pontifex eadem die ad populum habuit.
Quod in cathedra docebat, hoc quoque ad allure in orationibus litur-
gicis reddebat. Saepius vera cursu leonina, verborum ac locutionum
castigatione, sed praesertim innuendo et significando de rebus ab
ipso S. Pontifice gestis, de haereticis Romae degentibus ab ipso
impugnatis, de angustiis rei publicae huiusce temporis, quas solvere
magnus pontifex conatus sit &c., formulae liturgicae ipsae suum
designant auctorem.
Non omnes sane formulae Leoniani a Leone compositae sunt;
quaedam certissime sunt posterioris aetatis, sed creator stili litur-
gici, ut in antiquis Romanis orationibus ac praefationibus tam
magnilicenti$sime perl~cet, est ipsemet S. LCQMagnu8.
s. Leon, Ie {( Communicantes
et Ie N obis quoque peccatoribus ~
PAR
MGR C. CALLEWAERTt
(Bruges)
I. -La priere du Communicantes) quotidien
On est d'accord aujourd'hui pour considerer Ie Communi-

cantescomme un texte etranger au canon primitif. II ne se
rattache ni logiquement, ni grammaticalement au Te igitur
qui precede et sa conclusion propre Ie separe de la priere
Hanc igitur qui suit. C'est donc, semble-t-il, une piece a
part qui aura ete inseree apres coup.
II doit ~treentre dans Ie canon romain avant S. Gregoire Ie
Grand. On Ie trouve dans toutes les redactions anciennes,m~me
dans cellesqui n'ont pas encore les ajoutes dus a ce pape. II
aura donc ete insere au canon au cours du ve ou du VIesiecle1.
Note de la Redaction. -Le ioribus ait ete revisee par Gelase,

lecteur aim era sans doute trouver qui pourrait bien avoir codifie et
ici ces quelques notes, malheu- organise definitivement leg deux
reusement inachevees, que feu blocs des prieres d'intercession
Mgr Callewaert a promises dans du canon. (Les eiapes de l'his-
un de ses derniers articles: Nous toile du Kyrie, dans Rev. d'hisi.
esperonsprouver prochainement eccl., XXXVIII, 1942, p. 24).
que Ie texte du Communicantes Sur Ie r{}le de S. Gelase, no us
(avec ses embolismes aux princi- n'avons rien retrouve parmi leg
pales fetes) fut compose et ins ere papiers du regrette savant.
dans Ie canon par S. Leon Ie 1. ICe sont la des opinions ge-
Grand; mais il est probable que neralement admises de nos jours.
la liste des saints du Communi- Cependant, dans un article re-
(;@tes ~t dQ 1VQf1isquoque-peccq- ~ent si.sn~D, X., par1,1qa~~ Ti;<t-
124 CALLEWAERT (88)
Mgr Batiffol toutefois precise davantage. Se basant sur
une serie de faits concernant Ie culte des saints cites dans Ie
Comm. et Ie Nobis quoquepeccatoribus,il propose d'attribuer
I'insertion de ces deux prieres au pape Symmaque (498-
514), dont on sait par Ie Liber pontificalis que grande rut
sa devotion aux apotres et aux saints 1. La suggestionde
I'eminent historien a trouve bon accueil dans Ie monde des
erudits. On nOuspermettra toutefois de faire remarquer que
les plus suggestifs des faits cites se rapportent surtout aux
saints qui cloturent Ies Iistes. Et I' on sait que Ia serie pri~
mitive a subi desmodifications. Elle peut avoir re~ua Rome,
comme ce rut Ie cas dans d'autres eglises,plusieurs ajoutes.
Comme terminus post quem,on fixe d'ordinaire Ie Concile
d'Ephese (431). En t~te de sa liste, Ie Comm. cite la Sainte
Vierge comme genitrix Dei, c'est-a-dire rev~tue du vocable
consacre par Ie concile d' phese et popularise a Rome par
Ia dedicace de Ia basilique Liberienne sous Sixte III (432-
440) 2.
schrift poorLiturgie, XXIV, 1944, surtout trop tardif pour etablir

pp. 26-31: De oorspronkelijke l'histoire ancienne de notre for-
miscanon ie Rome,une nouvelle mule; de plus, on ne peut nulle-
hypothese vient d'etre proposee: ment se baser sur la conclusion
une forme primitive du Comm., per Christum I) du Carom.dans
redigee peut-etre en grec et ne Ie canon d' Alcuin pour supposer
contenant que la mention des une formule primitive ou man-
ap6tres Pierre et Paul, aurait ete queraient les mots Genitrix Dei
composeeetJnsereedansIe canon et Domini nostri Iesu Christi t,
par Ie pape S. Calliste, pour af- qui, d'apres les regles actuelles,
firmer, en face du schismed'Hip- exigeraient un per eundem
polyte, sa communion avecles Christum dans la conclusion:
saints fondateurs de l'Eglise ro- une variante dans une conclu-
maine. L 'hypothese est specieu- sion-formule variable comme
se sous bien des rapports. Re- nulle autre sousla main des co-
grettons seulement que l'auteur pistes -n'a aucune chance de
ail neglige d'apporter des docu- faire echo, si ce n'est par hasard,
ments historiques pouvant ser- a une forme de plusieurs siecles
vir de base it ses suppositions. anterieure.
Le texte cite d"Optat de Mileve 1. Leconssur la Messe, Paris,
(Contra Parmenianum Donatis- 1919, 3e ed., p. 226 ss.
tam, II, 4-C.S.E.L., 26, 38) pour- 2. P. BATIFFOL, o. c., p. 227.
fait bien eclairer Ie gensde com- [Celie argumentation ne semble
municwe, Q}~i$est trop vague et pas peretDptoire; Ie Sub tuum
C.
(89) S. LEON ET LE COMMUNICANTES 125
Jusqu'a present, I'attention deshistoriens s'est portee pres-

qu'exclusivement sur Ies Iistes des saints cites dans Ies deux
prieres. Recemment encore Ie R.P. V.L. Kennedy, O.S.B.
leur a consacre une etude consciencieuseet methodique 1.
Cependant nous :voudrions avant tout examiner de plus
pres I'idee fondamentale et Ie texte de Ia priere qui ame-
ne et encadre ces listes.
Si notre consideration precedente est fondee, il n'y a pas
d'obstacle qui s'oppose a ce que I'on fasse remonter notre
Comm. a une epoque anterieure a Symmaque. Il nous sem-
ble pour Ie moins contemporain de S. Leon. Et des Iors, une
question s'impose: S. Leon Iui-m~me, ne serait-il pas I'au-
teur du texte et de I'insertion du Comm. dans notre canon
actueI?
***
L'idee fondamentale qui a inspire Ie Comm. et Ie N .q.p.
est la foi et la confiance en la communion des saints: nous
sommes en communion avec eux (communicantes); nous ho-
norons leur memoire (memoriam venerantes) ; nous avons con-
fiance dans leurs merites et leurs prieres (meritis precibus-
que); nous attendons de leur intercession Ie secours de la
protection divine (a protectionis tuae muniamur auxilio) ; en-
fin nous esperons leur ~tre associesdans la vie bienheureuse
(partem aliquam et societatemdonaTedigneris -intra quorum
nos consortium admiffe).
praesidium p. ex., qui contient, recente, voir D. V. MAURICE, Les

egalement la formule Dei Geni- Saints du canan de la messeau
trix, remonte bien plus haut que moyen age, dans Ephem. liturg.
Ie concile d'Ephese; voir Dom Anal. hist. -ascet.,Ln, 1938,pp.
F. MERCENIER, La plus ancienne 353-384. La presente etude ne
priere II la Sainte Vierge, dans s'en occupepas directement; en
Les Quest.liturg. et paroiss., XXV, inscrivant Ie Comm.(et Ie N.q.p.)
1940, pp. 33-36]. a l'actif de S. Leon, nous ne vou-
1. The Saints of the Canon of Ions nullement affirmer que les
the Mass, Rome, 1938. Voir aus- listes traditionnelles des saints
si A. BAUMSTARK,Das Commu- lui seraientduesegalement.Com-
nicantes und seine Heiligenliste, me nousvenonsde Ie dire,la selie
dans Jahrb. f. Liturgiew., 1,1921, primitive a fort probablement
pp. 5-33 ; pour une epoque plus subi quelquesmodifications.
126 C. CALLEWAE:RT (90)
Or, il ne setrouve pas a Rome auve siecIe, nons sembIe-t-iI,
d'ecrivain qui se montre, autant que S. Leon, profondement
penetre de cette consolante doctrine de Ia communion des
saints qui vivifie tout I'enseignement et to ute Ia vie chre-
tienne. Sans doute, ses sermons ne nons offrent-ils pas sur
ce sujet un de ces exposesdogmatiques precis, clairs et com.;.
plets, tels qu'il en existe tant sur Ies dogmes de Ia Ste Tri-
nite, de I'Incarnation et de Ia Redemption, alors sujets aux
attaques de I'heresie. II lie s'attache pas a Ia theorie. C'est
de Ia theologie intimement vecue et sentie qu'il cherche a
communiquer a ses chefs auditeurs. Mais avec quelle insis-
tance, quelle profondeur de vue et quelle variete d'applica..
tions pratiques I
N'est-ce pas deja une sorte d'elegant commentaire de nos
deux prieres du canon que nons offre ce passagede son cin-
quieme sermon sur l'Epiphanie. Le terme communicantesy
trouve sa pleine explication: etant en communion:
Ad sublimia vocatus animus coelestibus delectetur. Con-
firmate amicitias cum sanctis angelis; intrate in civitatem
Dei, cuius nobis spondetur inhabitatio, et patriarchis, pro-
phetis, apostolis martyribusque sociamini. Unde illi gaudent,
in de gaudete. Borum divitias concupiscite et per bonam ae-
mulationem ipsorum ambite suffragia. Cum quibus enim no-
bis fuerit consortium devotionis, erit et communio dignitatis
(35, 4-252s.).
Voici maintenant Ia peroraison d'un sermon sur S. Lau-rent:
Gaudeamus igitur, dilectissimi, gaudio spiritali et de feli-

cissimo incliti viri fine gloriemur in Domino, qui est mira-
bilis in sanctis suis 1, in quibus nobis et praesidium constituit
et exemplum2... Quam clarificata est Hierosolyma Stephana,
tam illustris fieret Roma Laurentio. Cuius oratione et pa-
trocinio adiuvari nos sine cessationeconjidimus (85, 4-437 A).
1. Le texte scripturaire clas- 2. Cf. la collecte pour la f~te

sique (Ps. 67, 36), qui revient de S. Guillaume (25 juin) : Deus
constamment dans les oraisons qui in sanctis tuis exemplum
de martyrs. et praesidium collocasti &.
(91) S. LEON ET LE: COMMUNIcANTES I) 127
Ecoutons encore cette charmante allocution, que Ie pape
adresse aux ev8ques d'ItaIie accourus en nombre a Ia basi-
Iique Saint-Pierre, pour celebrer avec Ia foule des fideles ro-
mains I'anniversaire de Ia consecration pontificale du grand
pape. Elle est tiree du sermon pr8che a Ia messe du premier
anniversaire in natali episcoporum (cf. FELTOE,p. 123,4) :
Quodpropriead affectumanimi mei pertinet, confiteorme
plurimum de omnium vestrum devotionegaudere. Cumque
haDevenerabilium consacerdotummeorumsplendidissimam
frequentiamvideo, angelicum nobis in tot sanctis sentio
interesseconventum.Nec dubito nos abundantiorehodiedi-
vinae praesentiaegratia visitari, quando simul adsunt, et
uno lumine micant tot speciosissimatabernaculaDei, tot
membraexcellentissim~corporisChristi. Nec abest, ut COD-
fido, ab hoc coetuetiam beatissimiapostoliPetri pia dignatio
et fida dilectio; nec vestramdevotionemille deseruit, cuius
vosreverentiacongregavit. De vestro itaque et ipse gaudet
affectu, et in consortibushonoris sui observantiamdomini-
cae institutionis amplectitur, probans ordinatissimamtotius
Ecclesiaecaritatem quae in Petri sedePetrum suscipit et a
tanti-amore pastoris nec in persona tam imparis tepescit
haeredis(2, 2-143 s.).
Remarquable est sa devotion envers S. Pierre, inebranla-
ble sa confiance en la protection du premier patron de Rome
et de I'Eglise universelle. Le prince des apotres, decIare-t-iI,
est huius sedis praesul (3, 4-147 A) ; sedi suae praeesse
non desinit (5, 4-155 A) ; suscepta Ecclesiae gubernacula
et dilecti gregis custodiam non reliquit (3, 3-146 B et 3,
2-145 C); pro nobis orare non cessans(4, 4-152 B; 83,
3-432 A); eius patrocinio sed~sipsius meruimus esse con-
sortes (4, 4-152 B); sl quid itaque a nobis recte agitur
recteque dec"ernitur, si quid a misericordia Dei cottidianis
supplicationibus obtinetur, illius est operum atque merit~
rum, cuius in serle sua vivit potestas et excellit auctoritas
(3, 3-146 B-C et 4,4-152 A) ; cum itaque tantum nobis vi-
deamus praesidium divinitus institutum, rationabilis et iuste
in ducis nostri meritis et dignitate laetamur (4,4-152 A).
Au chef des apotres, il associe tres intimement l'ap6tre
des gentiIs, consors gloriae tuae (82, 4-424 B); beatus
128 CALLEWAERT (92)
coapostolus tuus, vas electionis et specialis magister gentium
Paulus occurrens tibi consociatus est (82, 6-425 B).
Et voici les martyrs (Cin omni gloria praecellentes (69,
5-379 B) et tOllS les saints, dans lesquels Ipse honoratur,
Ipse diligitur (70, 5-383 A) et in quorum operibus Deus
est laudandus (79, 3-419 C) :
Duo ista praeclara divini seminis germina in quantam so-
bolero pullularint, beatorum millia martyrum protestantur;
quae apostolicorum aemula triumphorum, urbem nostram
purpuratis et longe lateque rutilantibus populis ambierunt, et
quasi ex multarum honore gemmarum conserto uno diademate
coronarunt. De quo praesidia, dilectissimi, divinitus nobis
ad exemplum patientiae et confirmationem fidei praeparato,
universaliter quidem in omnium sanctorum commemoratione
laetandum est, sed in horum excellentia patrum merito est
exsultantius gloriandum, quos gratia Dei in tantum apicem
inter omnia Ecclesiaemembra provexit, ut eos in corpore, cui
caput est Christus, quasi geminum constituerit lumen oculo-
rum. Dc quorum meritis atque virtutibus, quae omnem 10-
quendi superant facultatem, nihil diversum, nihil debemus
sentire discretum; quia illos et electio pares et labor similes
et finis fecit aequales (82, 6 et 7-426 s.) 1.
Dans son sermon 84, (Cde neglecta sollemnitate , Leon se
plaint de l'ingratitude des Romains qui ont assiste en plus
grand nombre aux jeux du cirque qu'a line solennite anni-
versaire, instituee pour remercier Dieu d'avoir delivre Rome
de la fureur des Vandales de Genseric qui, quatorze jours
durant, avaient saccage la Ville, sans toutefois se livrer a des
massacres, et s'etaient retires Ie jour, semble-t-il, de la F~te
des SS. Pierre et Paul (455) 2.
Le pape attribue cette delivrance a la protection des
Saints:
Quis haDe urbem reformavit salutis? Quis a captivitate
eruit? Quis a caede defendit? Ludus circensium an cura
sanctorum? Quorum utique precibus divinae censurae flexa
1. Au sujet des martyrs voir 2. [Voir cependant ci-dessus,

encores. 5, 4-155A ; 76, 6-409A ; p. 73,n. 1J.
85, 1-435 A-B,
C.
(93) S. LEON ET LE coMMt1NttANT~S 129
sententia est, ut qui merebamur iram servaremur ad ve-
niam (s. 84, 1-433 s.).
Et l'allocution se termine par cette priere, qui a la m~me
conclusion que Ie Comm. et Ie N.q.p. :
Ut beatusPetrus et omnesSancti, qui nobis semper in mul-
tis tribulationibus affuerunt, obsecrationes nostras pro vo-
bis apud misericordem Deum iuvare dignentur, per Chris-
tam Dominum nostrum. Amen (84, 2-434 B).
Un predicateur qui parle en chaire de ses relations avec
les saints avec tant d'onction et d'elegance et avec une si
profonde devotion, ne manquera pas d'apporter ces m~mes
sentiments a l'autel du sacrifice. 11pourra m~me les expri-
mer a Dieu dans des prieres qui meritent de passera la pos-
terite, comme Ie sont cette collecte et cette preface, qui pour-
raient bien ~tre de S. Leon:
Omnipotens sempiterne Deus, qui inter innumera beneficia,
sanctorum tuorum nos sollemnitatibus praecipue consolaris,
praesta quaesumus ut ad coelestis operis instituta et recor-
datio beata nos incitet et oratio iustQrumdigna perducat
(FELTOE,p. 53, 26) ;
Vere dignum. Quoniam tu es omnium sanctorum insupera-
bilis fortitudo, qui inter mundanae conversationis adversa,
praecipua nos beatorum martyrum glorificatione solaris, et
ad sublimia exempla patientiae triumpho nos sancti Lau-
rentii, quem hodie celebramus, accendis (FELTOE,p. 95, 14) 1.
Les indices tires du contenu de la priere et qui temoignent
en faveur de son origine leonienne, sont singulierement con-
firmes par Ie style et Ie vocabulaire de la finale.
On sait que la plupart des sermons de S. Leon pour les
Quatre-Temps de decembre, de Pentecote et de septembre
1. Remarquez les termes for- spectuDomiui multorum sancto-

titudo, exempla patientiae, que rum pretiosa mors fuerit, nullius
l'orateur de S. Pierre a conti- tamen insontis occisio propitia-
nuellement sur les levres, quand tio fuit mundi. Acceperunt ius-
il s'agit desmartyrs et des saints, ti, non dederunt coronas; et de
voir les textes cites a la p. 127et fidelium fortitudine exemplanata
Ie beau passage du sermon 64, sunt patientiae, non dona iusti-
3-359 C : Quamvis enim in con- tiae ; cr. encore s. 4, 3-151 B.
Sacris Erudiri. -9.
130 C. CALLEWAER'r (94)
se terminent par l'annonce stereotypee: Quarta igitur et
sexta feria ieiunemus; sabbato autem apud beatum Petrum
vigilias celebremus I). Cette ann once est regulierement ac-
compagnee d'un mot qui incite a avoir confiance en la puis-
sance d'intercession du Patron de Rome et de l'Eglise. Si
l'idee est toujours la m~me, l'expression en varie constam-
ment; mais la forme de la phrase qui debute toujours par Ie
relatif cuius se maintient invariablement et elle merite m~me
toute notre attention, car nons la retrouvons identique dans
la finale de notre Comm.
Voici quelques unes de ces formules :
Cuius suffragantibus meritis, quae poscimus, impetrare
possimus (13-173 A);
Cuius orationibus nobis per omnia obtineatur divina pro-
tectio (17, 4-182 B) ;
Cuius suffragantibus meritis ab omnibus tribulationibus
mereamur absolvi (86, 2-438 B) 1 ;
Cuius meritis et orationibus confidimus nobis per omnia
misericordiam Dei nostri esse praestandam (88, 5-444 A);
Cuius nobis et orationes suffragabuntur et merita (92, 4-
455 C);
Cuius nos meritis et orationibus credimus adiuvandos (94,
3-360 B) 2.
II suffit de mettre la finale du Comm. au singulier pour
faire apparaitre aux yeux de tons son incontestable origine
commune:
Cuius meritis precibusqueconcedas ut in omnibus protec-
tionis tuae muniamur auxilio.
Le lecteur aura remarque sans doute la repetition des
termes meritis, precibus, in omnibus ou de leurs synonymes
orationibus, per omnia. Voici d'autres passages tires des ho-
rnelies du pape et auxquels on pent associer chacune des
dernieres phrases du Comm.:
Agnoscimus nos praesulis nostri [So Petri] meritis et preci-
bus adjuvari (5, 5-156 A);
1. Comparer l' Invitatio pIe- bus meritis (FELTOE,p. 114,28).

his in ieiunio mensis decimi ,) du 2. On trouvera une serie d'au-
Leonien : apostolicis suffraganti- tres exemples,supra,p. 49.
(95) S. LEON E:'i' LE: COMMUNtCANTE:S & 131
Cuing auxilium et misericordiam in omnibus quae recte
cupimus implorare debemus (57, 5-331 B);
Nisi Christus in omnibus et pro omnibus diceret Patri
(58,5-336 C);
Divinae protectionis auxilio pariter indigebat (4, 3-151 B
et 83, 3-431 A);
Aderat Christi discipulis protectio omnipotentis lJ;Uxilii (78,
1-416 A);
Implorato divinae protectionis auxilio (89, 2-445 A), etc.
Signalons enfin l'elegante clausule finale muniamur auxi-
lio (cursus tardus). Leon l'affectionnait particulierement tant
quant a l'idee qu'a la forme 1.
Retenons seulement jusqu'ici que Ie Comm. se presente
comme line priere, manifestement inspiree par des idees che-
res a S. Leon et libellee d'une fa~on qui rap pelle de tres
pres son style, son vocabulaire et ses preferences rythmi-
ques, ainsi que plusieurs formules du Leonien, sllrement sor-
ties elles aussi de sa plume.
II. Le Nobis quoque peccatoribus
Cette priere se presente manifestement comme un pen-

dant du Communicantes. Telles du moins que nous leg avons
aujourd'hui, ces deux prieres n'appartiennent pas a la re-
daction primitive du canon, dont elles rompent plutot la
ligne generale: Ie Comm. ne se rattache pas au Memento
des vivants qui Ie precede; et la liaison quoquequi doit rat-
, 1. Voir ci-dessus, p. 58 ss. Aux nis auxilium (ibid., p. 52, 9);

exemples donnes, ajoutez encore ut quorum sollemnia frequenta-
s. 86, 1-437 C: divinum merea- mus, incessabili iuvemur auxi-
mur auxilium , tandis qu'en fait lio (ibid., p. 100, 3); Eorum
de textes paralIeIes, Ie Leonien precibus adiuvemur quorum pro-
nons fournit encore les formules vidisti miseratus auxilium (ibid.,
suivantes: quos tantis sancto- p. 2, 8), etc. L'on trouvera d'au-
rum martyrum praesidiis munire tres exemples encore chez PI.
dignaris (FELTOE,p. 52, 1) ; in BRUYLANTS,O.S.B., Concordance
eorum contemplatione consti- verbale du Leonien, dans Archiv.
tuens et salutiferae confessionis latinit. Med. Aevi, XVIII, 1945,
exemplum et copiosae protectio- p. 97 s s.
132 CALLEWAERT (96)
tacher Ie Nob. quoquepecc. au Memento des morts semble

bien artificielle 1. Les deux pieces ne sont pas davantage
reliees aux prieres qui les suivent. Elles ont d'ailleurs leur
conclusion propre, qui est la m~me dans les deux cas.
Elles developpent une idee commune, celIe de la commu-
nion des saints, mais chacune la considere sous un angle dif-
ferent: dans Ie Comm. nous nous recommandonsa l'inter-
cession,des saints pour obtenir la protection divine ici-bas.
Dans Ie N. q. p. nous demandons que, purs de tout peche,
nous puissions ~tre admis dans leur societe apres cette vie.
Ainsi les deux prieres se rejoignent et se completent mutuel-
lement; et ne serait-ce pas la la fonction primitive du quo-
que, de relief nos deux textes entr'eux?
lIs ont d'ailleurs chacun une liste de saints differente.
Ceux qui sont nommesdans Ie N.q.p. semblent choisis pour
completer Ie catalogue des douze apotres et des douze mar-
tyrs du Comm.2I)
Ne sont-ce pas des indices suffisants pour conjecturer que
les deux morceaux ont une origine commune, qu'ils ont
ete rediges et in seres dans Ie canon par Ie m~me reviseur
de ce venerable texte?
Et si S. Leon peut ~tre regarde comme l'auteur du Comm.3,
avons-nous des motifs de lui refuser la paternite du N .q.p.?
Bien au contraire, semble-t-il.
Notre priere reflete des idees cheresa S. Leon et les expri-
me dans un style qu'il ne refuserait sans doute pas de signer.
Cesidees, il est vrai, ne rentrent pas dans Ie cycle des verites
contestees, pour la defense desquellesIe pape a cru devoir
lutter durant tout son pontificat et qu'il s'est efforce de
mettre dans un plus vivant relief. Elles appartiennent a ce
fond commun a tout Ie monde, mais que les esprits supe-
rieurs n'exposent pas sansy laisser l'empreinte de leur genie.
Contentons nous ici de signaler quelques concordances,oil
se revele ce cachet personnel.
1. cr. A. BAUMSTARK,Das Pro- 2. P. BATIFFOL,

O. c., p. 228.
blem des riJmischen Messkanons, 3. Avec ses embolismes, com-
dans Ephem.liturg., Anal. hist.- me nous esperonsIe prouver dans
ascet., LIII, 1939, p. 239. legpagesqui vont suivre.
t.
De multitudine miserationum tuarum sperantibus.

Les textes cites plus haut nous ant deja montre que c'est
sur la misericorde divine qu'il nous faut compter pour obte-
nir de Dieu Ie secours de la grace et Ie pardon de nos ralites.
S. Leon se plaIt a repeter que toute l'reuvre de notre re-
demption et de notre sanctification est line reuvre de mise-
ricorde :
dispensatiofuit misericordiae(52, 2-315 A) ;
summumhoc et potentissimumdivinae misericordiaesa-
cramentum (56, 1-326 B);
causa reparationis nostrae non est nisi misericordiaDei
(12, 1-169 A);
Hinc ergo mirabilior est erga nos misericordiaDei quod
non pro iustis neque pro sanctis, sed pro iniquis et impiis
Christus est mortuus (59, 8-342A).
Et c'est precisement l'intercession des saints -no us ve-
nons de Ie voir (p. 103) -qui doit nous aider ut in omni-
bus misericordiam Dei obtinere mereamur (cf. s. 3, 3-316
B-C).
Sanctis tuis intra quorum nos consortium.
Ce n'est qu'avec line certaine circonspection qu'on affir-
mera que Ie rapprochement des pronoms tuis... quorum
nos ) est bien dans Ie style de S. Leon, qui affectionnait de
teIIes constructions 1. Mais dans ce membre de phrase, c'est
surtout dans Ie dernier mot que l'on retrouvera l'orateur de
S. Pierre. II n'y a peut-~tre pas de terme qui Iui soit plus
familier que consortium, qu'il emploie d'ailleurs exactement
dans Ie m~me sens que celui ou on Ie retrouve dans notre
priere : ut eorum consortium mereamur adscribi, de quibus
dicitur : Beati mundi corde... ) (50, 1-306 B) 2.
Veniae quaesumuslargitor.
L 'expression veniae largitor nons rappelle I'assertion re-
petee de S. Leon que Ie Seigneur est omnium bonorum Iar-
gitor (32, 4-240 A; 58, 1-332B; cr. 12,2-170A; 13, 1-172B ;
1. Voir plus haut, p. t!1! et 2. Voir d'a~trf-~ ~xemplesit l~

fnfra p. 144 ~, p. 110!
134 CALLEWAERT (98)
16, 1-176 B; 17, 2-181 A); qu'il est en particulier Ie largi-
tor I>de la force admirable dont les martyrs ont donne l'exem-
pIe dans leurs souffrances (85, 1-435B).
* **
On objectera peut-~tre contre l'origine leonienne du N.q.p.,
Ie Breviarium in psalmos. En effet, dans cette reuvre, attri-
buee naguere a S. Jerome, se lit un texte qui rappelle notre
priere et~contient en to utes lettres la derniere expression
veniae largitor : Ad capescendumfuturam beatitudinem
cum electis eius. In quorum nos consortium, non meritorum
inspector, sed veniae largitor admittat Christus Dominus 1.
Cependant cette source e~t des plus suspectes; c'est 'une
compilation de textes hieronymiens et d'elements heteroge-
Des,reunis par un anonyme posterieur a S. Eucher de Lyon
(t 450) 2; et precisement Ie passageen question est, de l'avis
de D. Morin, un ajoute du compilateur 3. On ne saurait done
invoquerce texte pour contester l'origine leonienne du N.q.p.
III. -Le Communicantes de Noel
Le missel nous donne pour la f~te et l'octave de la Nati-

vite Ie texte suivant:
Communicantes et diem sacratissimumcelebrantesqui bea-
tae Mariae intemerata virginitas huic mundo edidit Salva-
torem, sed et...
Cet embolisme du Comm., qui ne se trbuve pas dans Ie
Leonien, est remarquable par sa concision; ill'est davantage
encore par sa signification et sa precision theologiques. II
met en un vivant rel.ief l'importance de la conception virgi-
nale du Sauveur dans Ie mystere de No~l et dans l'reuvre de
la redemption.
Pour sauver l'humanite coupable, infectee par Ie peche
1. P.L., 26, 1094 C. p.473.

2. G. MORIN,O.S.B.,LesCom- 3. Anecdota Maredsolana, t.
mentarioIi inedits de S. Jerome, III, 1, Maredsous/1895,
p. xu s. ;
a~$ Rep. .iJe!le(ijct.,XI, 1894, ,59~.
C.
originel, Ie Redempteur devait prendre line vraie nature hu-

maine, mais exempte de toute tache meme originelle. Sa
conception serait done soustraite aux lois ordinaires de la
propagation du genre humain, d'apres lesquels la culpabilite
des premiers parents se transmet regulierement a toute leur
posterite. II allait naltre d'une mere qui concevrait du S.
Esprit et resterait vierge.
Cet aspect special du dogme de l' Incarnation et du mystere
de No~l est loin d'avoir ete neglige par les Peres. Mais per-
sonne ne l'a mis en lumiere autant que Ie docteur de l'Incar-
nation. Pas un de ses sermons sur la Nativite qui n'insiste
sur la conception et la naissancevirginales du Sauveur 1.
Voici quelques belles pages que Leon a consacreesa ce
sujet. Nous la lisons annuellement dans Ie breviaire a la
fete de No~l :
Novo ordine, nova nativitate generatus. Novo ordine...
,Nova autem nativitate genitus est, conceptusa Virgine,
natus ex Virgine, sine paternaecarnis concupiscentia,sine
maternaeintegritatis iniuria; quia futurum hominumSalva-
torerotalis ortus decebat,qui et in se haberethumanaesub-
stantiae naturam et humanaecarnisinquinamentanesciret...
Ongo dissimilis, sed natura consimilis; humanousu et con-
suetudine caret, sed divina potestate subnixum est, quod
virgo conceperit, virgo pepererit et virgo permanserit... Si
veritatem quaeris naturae, humanam cognoscematenam;
si rationem scrutaris originis, virtutum confitere divinam
(s. 22, 2-195 A-C).
Plus que d'autres, Ie docteur de l'Incarnation a cherche a
penetrer les raisons de convenance du mystere. 11 expose
longuement, p. ex. au sermon 22, 3-196 s., pourquoi Chris-
ius nasci elegit ex virgine . Par Ie peche originel, l'homme
1. Voir p. ex. les sermons 21,1 taire leonien, dans La Science

; 23, 1 ; 24, 3; 27, 2 ; 28, 2 et catholique,XI, 1896/97,p. 1075.
3; 29, 1, 2 et 4; 30, 4. On a Du meme auteur: L' Eglise dans
d'ailleurs remarque la connexion Ie Sacramentaire leonien, ibid.,
speciale entre la doctrine sote- p. 699-709; La doctrine eucha-
riologique de S. Leon et du Leo- ristique du Sacramentaire leo-
nien, F. DESLYS,Les mysteres nien, ibid., p. 97-t11; 385-394;
~!!t1riq/oqilfue.,
4a~s lc $qcram~n- 4~-490r
136 C. CALLEW AERT (100)
s'etait soumis volontairement au pouvoir tyrannique de Sa-

tan. Dieu pouvait briser Ie joug par un coup de force de sa
toute-puissance; mais II prefera choisir un plan dans lequel
(non virtute uteretur potentiae, sed ratione iustitiae (22,
3-196 B) 1. Le Sauveur de l'humanite serait par sa nature
un vrai fils d' Adam, mais par son innocence il serait soustrait
a la domination de Satan. Pour realiser ce dessein,une nais-
sance supra-naturelle, virgin ale etait indispensable:
Nam superbiahostis antiqui non immerito sibi in omnes
hominesius tyrannicum vindicabat nee indebito dominatu
premebatquosa mandataDei spontaneosin obsequiumsuae
voluntatis illexerat. Non itaque iuste amitteret originalem
humani generisservitutem, nisi de eo quod subegeratvince-
retur. Quod ut fieret, sinevirile semineconceptusestChristus
ex virgine, quam non humanuscoitus, sed Spiritus Sanctus
fecundavit. Et cum in omnibusmatribus non fiat sine pec-
cati Borde conceptio, haec inde purgationemtraxit, unde
concepit. Quo enim paterni seministransfusio non perve-
nit, peccati se illic origo non miscuit. lnviolata virginitas
concupiscentiamnescivit, substantiam ministravit (22, 3-
196 B-C) ;
Non aliter in humananatura sanaripoterantoriginalisvul-
nera vetustatis, nisi de utero virginis carnemsibi assumente
Dei Verbo, in una eademquepersonasimul et caro nasceretur
et Verbum (46, 2-293 C-D);
In toting igitur humani generis strage communi, unum
solum erat remediumsub divinae rationis occulto,quod pos-
set subvenireprostratis, si aliquis filiorum Adam originalis
praevaricationisalienusatque innocensnasceretur,qui cete-
cis et exemploprodessetet merito (28, 3-223A).
Rien d'etonnant done que Leon celebre si souvent la nou-
veaute et les merveilles de cette (nova nativitas (22, 2-
195 A), (incorrupta (22, 1-194 A), singularis (30, 4-
232 B), adoranda in coelo et in terra (26, 1-212 C), de ce
(partus inusitatus (56, 1-326 A), mirabilis (23, 1-200 A),
virgineus (24, 1-204 C).
1. Cette idee est developpee sermon 28, 3-222 s. ; cr. 60, 2~

plU$ nette~ept ~ncoredaps !~ ;34;3
c i 63! 1-353~,
(101) S. LEON ET LE (i COMMUNICANTES I) 137
II n'en parlera presque jamais sans souligner Ie fait que
la mere est restee vierge. Naissance du Sauveur et virginite
de la mere sont, dans la conception du Docteur de l'Incar-
nation, indissolublement unies.
Et cette virginite de Marie est qualifiee des epithetes leg
plus elogieuses: virginitas intemerata (23, 1-200 A), in-
violata (22, 3-196 C; 23, 1-200 A), per Spiritum Sanctum
fecundata (28, 2-222 B); integritas materna (66, 4-367
B), virginea (21, 2-192 A; 22, 6-199 A); partus salu-
tiferae Virginis (29, 2-227C); intemeratae matris viscera
(29, 1-227 B).
Cette maniere propre d' envisager Ie dogme devait natu-
rellement se manifester dans la celebration de la f~te de
No~l, au temps de S. Leon. Le pape faisait chanter non seu-
lement l'evangile de la nativite, selon S. Luc, mais encore
celui de l'annonciation: Non solum enim in memoriam, sed
in conspectumquodammodoredit angeli Gabrielis cum Maria
stupente colloquium, et conceptiode Spiritu Sancio tam mire
promissa quam credita (27, 1-212 s.) 1.
Et to utes leg fois que Ie predicateur determine l'objet de
la f~te, il fie manque pas d'associerIe souvenir de la Vierge-
Mere a celui de son divin Fils:
Hunc sibi diem, quo in salutem mundi ex beata Virgine
Maria nasceretur, elegit (23, 1-199 C) ;
Celebrantes...natalem diem Domini Salvatoris, parium Vir-
gin is integrae cogitemus(28, 2-222 B) ;
Cum ergo ad intelligendum sacramentum nativitatis Chris-
ti, quae de Matre Virgine est ortus, accedimus... (27, 1-216 C) ;
Renovat nobis hodierna festivitas nati Iesu ex Maria Vir-
gine sacra primordia (26,2-213 B);
Hodie enim auctor mundi editus est utero virginali (26,
1-213"A).
Ainsi s'exprime S. Leon dans sa predication de No~l. Son
premier sermon pour l'Epiphanie debute a pen pres de m~me:
Celebrato proxime die quo intemerata virginitas humani
generis edidit Salvatorem (31, 1-235A).
1. Ct. 29, 1-227 A: Etiam 1-1~1~; 22, ?-~~Qij.

nostrq~ iInplevit ~qditul1} .i 21f
C'est ce texte que Ie Comm. de Noel a repris quasi textueI-
Iement :
Diem sacratissimum celebrantesquo beatae Mariae inteme-
rata virginitas huic mundo edidit Salvatorem.
Cette reprise serait-elle l'reuvre d'un plagiaire anonyme qui
serait aIle chercher dans un sermon de I'Epiphanie un texte
pour Ia f~te de Noel? On Ie supposegeneralement. Dans ce
cas nons ne pouvons que Ie feliciter d'avoir saisi si exacte-
ment Ie fond de Ia penseede Leon. Mais nons Iui demande-
rOllSpourquoi il a substitue huic mundo a humani gene-
cis ? Son modele avait- il besoin d' ~tre corrige?
Toutefois nons preferons croire que c'est Ie predicateur Iui-
m~me qui a repris Iibrement une expressionde sa penseein-
time sans s'en douter ou parce qu'elle Iui paraissait particu-
Iierement heureuse.
Et Ia variante humani generis, serait-elle un pur hasard?
S. Leon aime de souligner dans ses sermons pour I'Epi-
phanie que c'est ce jour-la que Ie Sauveur s'est manifeste
au monde: c'est Ia declaratio universo mundo (31, 1-
235 A ; cr. 32, 1-238 A), toto mundo (35, 1-250B). Predi-
cateur aux nuances delicates, S. Leon aura evite, bien qu'il
s'agisse d'un sermon pour I'Epiphanie, d'employer I'expres-
sion caracteristique de manifestatio devant Ie monde,
d' apparitio universeIle, dans une phrase qui n' envisageque
Ia fete de Ia Nativite, par Iaquelle Ie Sauveur ne se revela
que paucis... personis (35, 1~250B); il choisit done une
formule plus generale: humani generis: nons avons cele-
bre Ie jour, qui vit sortir d'une vierge intacte Ie Sauveur du
genre humain, mais ce jour-la jam non universo declaratus
est mundo (cf. 31, 1-235 A). Cependant, dans Ie Comm.de
Noel, cette reserve s'impose moins que dans Ie sermon, puis-
que I'otateur vent precisement souligner Ie progres de I'reu-
vre redemptrice, et au lieu de hum ani generis il a prefere
une formule d'une meilleure frappe, d'un rythme plus alerte
et plus vif: huic mundo edidit Salvatorem.
En tout cas Ie Iiturgiste est reste parfaitement fidele, non
seulementa Ia pensee,mais encore au vocabulaire de S.Leon:
Matris Virginis quae Illu~ ita stlfva virginitate edi4i4

(103) LEON ET LE COMMUNICANTES & 139
quemadmodum salva virginitate concepit (ep. 28 ad Fla-

vianum, 2 -759 A);
Cuing virginitas, sicut non est violata partu, sic non fuerat
temerata conceptu (23, 1-199 s.) ;
De intemeratae muftis visceribus nascitur Christus (29,
1-227 B) ;
Inviolata virginitas...substantiam ministravit (22,3-196 C ;
cr. ep. 28, 4-767 A) ;
Hodie auctor mundi editus estutero virginali (26, 1-213 A).
L' expression edidit Salvatorem , elle aussi, est bien leo-
nienne. Edere n'est pas rare chez notre auteur (p. ex. s.
3,1 -145 A: de quibus parentibus sit editus; cr. s. 23,
1-200 A; 26, 1-213 A; 28, 2-222 B; ep. 28, 2-759 A) 1 et
Sa lva tor revient regulierement sous sa plume, precisement
dans les sermons de Noel (21, 1-190 D; 22, 2-195 B; 22,
4-197 A; 23, 1-199 B ; 23, 4-202 B; 24, 6-207 B, etc.).
IV. -Le communicantes }) de 1'Epiphanie
Toute la liturgie de l'Epiphanie manque dans Ie Leonien.

Le gelasien du Vatican comme ceux du VlIle siecle nons don-
nent Ie Comm. suivant, sans doute emprunte a la section per-
due du Leonien :
Communicantes et diem sacratissimum celebrantes quo
Unigenitus tuns in tua tecum gloria sempiternus 2 in veritate
nostrae carnis natus, magis de longinquo venientibus, visi-
bilis et corporalis apparuit, sed et... (WILSON,p. 11 s.).
Le gregorien, suivi par notre missel, a simplifie et modifie
comme suit:
Unigenitus tuns in tua tecum gloria coaeternus in veritate
carnis nostrae visibiliter corporalis 3apparuit, sed et... (LIETZ-
MANN,p. 17, nOXVII, 4).
1. cr. aussi une preface du p. 164, 12).

Leonien: Vere dignum. In die 2. Coaeternus dans Ie gelasien
sollemnitatis hodiernae quo li- de Zurich et I'editionde Gerbert.
cet ineffabile tameD utrumque 3. Ce changement de visibilis
conveniens editur sacramentum, et corporalis en visibiliter cor-
quia et mater virgo... (FEJ,.T()~,poralis pe $emblepas heureu~.
S.
II faut evidemment rapprocher de ce texte l'oratio super

populum suivante, que Ie Leonien nous donne dans la serie
des messes de Noel:
Da quaesumus Domine populo tuo inviolabilem fidei fir-
mitatem ut qui Unigenitum tuum in tua tecum gloria sem-
piternum in veritate nostri corporis Datum de matre virgine .
confitentur, et a praesentibus liberentur adversis et mansuris
gaudiis inserantur (FELTOE,p. 162, 1).
Les anciens sacramentaires no us ont conserve en outre,
pour la periode Noel-Epiphanie, quelques pieces liturgiques
qui ont avec noire Comm. tant de traits de ressemblance
qu'elles semblent appartenir a la m~me famille. II con-
vient que no us en tenions compte; ce sera line garantie
d'objectivite. Citons quelques textes. Voici Ie propre de la
preface de l'Epiphanie dans Ie gregorien et Ie missel :
Quia cum Unigenitus tuus in substantia nostrae mortali-
tatis apparuit nova nos immortalitatis suae luce raparavit
(LIETZMANN,p. 17, nO XVII, 3).
Les gelasiens nous donnent pour la messe de la f~te leg
oraisons suivantes, que Ie gregorien a transposees au jour
de l'octave, oil nous leg retrouvons dans noire missel :
Deus cuius Unigenitus in substantia nostrae carnis appa-
ruit, praesta quaesumus ut per eum quem similem nobis fo-
rag [vel foris] agnovimus, intus reformari mereamur.
Hostias tibi, Domine, pro Dati tui Filii apparitione deferi-
mus, suppliciter exorantes, ut sicut ipse nostrorum auctor
est munerum, ipse sit misericors et susceptor JesusChristus
Dominus Doster.
Coelesti lumine, quaesumusDomine, semper et ubique nos
praeveni, ut mysterium cuius nos participes esse voluisti et
puro cernamus intuitu et digno percipiamus effectu (WILSON,
p. 11 g).
* **
De tous les Comm., celui de l'Epiphanie est Ie plus deve-

loppe. C'est lui qui nous offre Ie champ de comparaisonIe
plus rich~ aY~~1~~~UYre5 de S. LeoQ. Pas UQed~ ~esex-
(105) s. L]}.ON F:T LE COMMUNiCANTI!:.S I) 141
pressions qui ne soient, bien qu'a des degres differents, ca-
racteristiques des conceptions et du style du pape predica-
teur. Examinons les line a line.
Unigenitus.
Une voix autorisee nous dit a ce sujet 1: C'est d'abord
Ie terme Unigenitus Dei sans Filii: assezemploye dans les
anciennes oraisons liturgiques, il est d'un usage constant
chez S. Leon. Unigenitus Filius se rencontre dans ses reu-
vres line dizaine de fois au plus; Unigenitus, pris substanti-
vement, y est au contraire tres frequent I). Or c'est ce der-
nier terme exclusivement que nons presentent cinq des pie-
ces liturgiques citees.
Apparuit.
Ce terme caracterise l'objet de la f~te de l'Epiphanie dans
cinq des textes cites. L'Epiphanie est line f~te d'origine
orientale. M~me en Occident fIle a garde son nom grec.
Mais les Peres latins ne manquent pas de donner la signifi-
cation de cette denomination exotique. Les traductions les
plus ordinaires sont manifestatio I), habituel chez S. Au-
gustin, apparitio ou acceptio en Espagne, dies illu-
minationis chez S. Pierre Chrysologue; illuminatio I), ap-
paritio ou declaratio dans la liturgie des Gaules.
S. Leon nons parle de I' illuminatio gentium (32, 2-238C),
du dies manifestatione Domini consecratus (32, 2-238 B),
du festum declarationis eius (32, 1-238 A). Mais pour de-
signer l'objet propre de la f~te, il emploie d'ordinaire Ie ter-
me apparitio
Honoretura nobissacratissimus dies in quo salutis nostrae
auctor apparuit (32, 4-240 A) ;
Festumex apparitioneDomini consecratum (34, 1-245A) ;
Hodiernamfestivitatem...apparitio Domini... illustrat (35,
1-249C-D);
Dies quo primum gentibus Salvator mundi Christus ap-
paruit (36, 1-253C).
1. P. DE PUNIET,O.S.B., Les teur estime que tres probabIe-
trois homelies catechetiques du sa- ment S. Leon est I'auteur de
cramentaire gelasien, dans Rev. I' Expositio symboli (p. 782).
d'hist. eccl.,V, 1904,p. 775. L'au-
142 ~. CALLgWAgR'I' (106)
Mais il convient deremarquer que dans I'esprit de S. Leon
comme dans Ia realite, Ia Noel et l'Epiphanie sont deux f~-
tes connexae sibimet atque cogn~tae ~ (ep. 16, 5-701 A);
fIles celebrent cognatarum sollemnitatum vicina sacramen-
ta (s. 31, 1-235 A). EIles ont cependant chacune leur ca-
ractere propre. A Noel, la Vierge-mere donne reellement
au monde Ie Verbe eternel in carne, mais sa naissance n'ap-
parait qu'a un petit nombre de juifs privilegies (s. 35, 1-250
A-B); eIle reste cachee intra maternae habitationis an-
gustias ~ (31, 1-235 A) :
Celebratoproxime die quo intemerata virginitas... edidit
Salvatorem...infantia Mediatoris... jam universodeclaraba-
fur mundo(31, 1-235A) ;
Post sollemnitatemnativitatis Christi, festivitas declara-
tionis eius illuxit; et quem in illo die virgo peperit, in hoc
mundus agnovit (32, 1-237s.).
A I'Epiphanie, Ie Sauveur adore par Ies mages, qui sont
Ies primitiae gentium , est devenu agnoscibilis gentibus
(34, 2-245 C) ;c'est I' inchoatio vocationis gentium (33,
5-243 B), Ie dies quo primum gentibus apparuit (36, 1-
253 C; cr. 31, 1-235 B; 32, 1-238 B; 34, 1-245 B; 35, 1-
250 B). C'est pourquoi Ie terme apparuit est si frequent tant
dans l'homelitique leonienne que dans Ia liturgie de Noel et
surtout dans celIe de l'Epiphanie; c'est d'ailleurs un mot
par Iequel S. Leon aime de terminer seselegantesclausuies:
IpsaVeritas visibilis et corporalisapparuit(s. 23, 5-202C);
Tribus igitur magis...stella novaeclaritatis apparuit (31,
1-235B) ;
Ruius autem splendorismanifestatio, missio dicitur qua
Christusmundo apparuit (25, 3-210B) ;
PastoribusexercitusangelorumSalvatorisediti annuntiator
apparuit (32, 1-238A) ;
Nova etenim claritas apudmagosstellaeillustrioris appa-
ruit (34, 1-245B) ;
Mulierum tamen visui et apostolorumfrequenter oculi~
manifestusapparuit (71, 3-388A) 1;
1. La meme tlausule, reprise I' Ascension dans Ie Leonien (FEL-

d'ailleurs au texte des Actes TOE,p. 21, 1) et dans notre missel.
(I, 3), revient dans la preface de
(107) S. LEON ET LP. COMMuNICANTES 143
Gaudeant...quod ilIa significatio quae in specieignis ap-
paruit (75, 5-403B).
Magis de longinquis venientibus.
Voici une incidente qui, par sonvocabulaire autant que par
son contenu, rappelle une consideration que S. Leon a plus
que d'autres fait valoir dans ses sermons sur l'Epiphanie.
Venus des regions lointaines de l'Orient, les mages sont les
primitiae gentium (cf. s. 32, 4-239 C) ; ils symbolisent la
vocation des parens a la vraie foi: Qui erant longe facti
sunt prope (Eph., II, 13). lIs nous sont un exemple de la
docilite avec laquelle nous devons repondre a l'appel divin:
Hunc principem natum longinquaeorientalium gentium
nationesdidicerunt(32, 3-239B) ;
Tres magosde longiquitatesuaeregionisexcitosad cognos-
cendum...Regem(33, 5-244A);
Hoc autem signum quod magos in longinquopositos et
efficaciter movit et... perseveranterattraxit (35, 1-250B) ;
Tres viri... ad cognoscendum Deuma remotissimaOrientis
parte venerunt...Unde cum homines...a Iesu Christi comes-
sione longinquos(36, 1-254A-B).
Commovetmagos remotioris Orientis habitatores...stella
fulgentior (33,2-241 B);
Gensin longinquaorientalisplagaconsistens(34, 1-245B).
Plus tard la distinction entre juifs et gentils perdit de
son importance dans l'Eglise et ce rut sans doute S. Gre-
goire qui supprima l'incidente, parce qu'elle lui semblait
peut-~tre alourdir inutilement la phrase.
In tua tecum gloria coaeternus ou sempiternus.
Cette incidente revient dans deux de nos formules litur-
giques. Elle merite toute notre attention.
L' expression coaeternusou sempiternus cum Patre est fa-
miliere a S. Leon, p. ex. 24, 1-204A; 25,2-209 A; 26, 1-212C ;
34, 1-245 A; 52, 1 et 2-314 A et C ; 82, 2-423 A, etc. etc.
11est plus important encore de constater combien S. Leon
a une predilection marquee a faire de la gloria l'apanage du
Pere.Les textes que nous aur6ns a citer dans la suite (p.153) Ie
prouvent a suffisance. En voici toutefois quelques exemples:
144 t. CALLEWAER1' (108)
a paterna gloria non recedens(22, 2-195 A; cr. 54,2-319 C);
Unigenitum Dei eiusdem cum Patre gloriae atque substan-
tiae (23, 2-200 B) ;
sempiterna et incommutabilis gloria Patris (75, 3-402 C;
cr. 25, 3-210 A; 28, 6-225 B, etc.);
In altitudinem paternae gloriae se recepit (55, 5-325 C;
74, 4-398 C);
Si illi aut naturae nostrae veritas aut paternae gloriae ne-
gatur aequalitas (27, 1-216 C);
In e a m qua m m e cum habet aequalitatem... sed ma-
nens in forma gloriae meae (51, 6-312 C).
Mais la forme tua tecum gloria surtout est caracteris-
tique du style de S. Leon. Par son alliteration sonore tua
tecum , par son inversion qui juxtapose les deux pronoms et
accentue la gloria, l'expression frappe l'oreille autant que
l'esprit et se retient aisement. Supprimez l'inversion et la
formule in tua gloria tecum devient banale et dissonante.
Or les philologues nous disent -et line lecture m~me su-
perficielle des sermons surtout Ie confirmera -que Leon
posse-de l'art de l'inversion, qu'il recherche l'alliteration et
aime beaucoup de juxtaposer les pronoms personnels; que
Ie lecteur en juge:
Sed ille me tibi (83, 1-430 A); ille me tibi... Pater meus
tibi... tibi mecum (4,2-150 B) ; illi vas mecum (5, 5-156 A);
cui ex me et mecum esse(51, 6-312 B); illius vas affectu (3,
4-147 B); facinus in te sui criminis (35, 2-251 B); te tua
credis (58, 3-334 B); remedia nobis nostra (37, 2-257 B);
infirmitatis nostrae in se (40, 3-269 B) ; ut et sua nobis in-
ferret et in se nostra curaret (67, 5-371 B) ; ad vitam vita te
revocat (58, 3-334 A).
On trouverait des exemples presque dans chaque para-
graphe des sermons. lIs ne sont pas moins frequents dans Ie
Leonien. Signalons que la liturgie de l' Ascension contient
a elle seule au moins cinq formules similaires:
Consedere tecum in tua maiestate (FELTOE,p. 20, 10);
quo in tuo Unigenito tecum est nostra substantia (20, 14);
in ea gloria quam tecum semperhabuit et in ea natura quam
suam fecit ex nobis (21, 9) ; in tua secum dextera conlocavit
(21. 16); quo tecum est nostra substantia (22, 21).
Soit dit entre parentheses, ceci confirme encore leg autres
indices que l'on petit fournir sur l'origine leonienne de la
liturgie de l' Ascension.
In veri tate nostrae carnis (nostri corporis)... visibilis
et corporalis.
On petit se demander pourquoi l'ancienne liturgie de l'Epi-
phanie insiste avec tant de force sur la verite, la realite du
corps ou de la nature humaine du Christ. Nous ne voyons
rien, dans l'objet de la f~te, qui motive specialement cette
insistance. II rant, DOUgen semble-t-il, en trouver la rai-
son uniquement dans l'energie avec laquelle Ie grand defen-
seur du dogme christologique a affirme et defendu ce point
de la verite catholique~ specialement contre leg Manicheens
et l'Eutychianisme.
Au cours de l'annee 443:'-- DOUgl'avons vu -Ie pape
avait decouvert, a Rome m~me, des groupes de Manicheens.
lIs pratiquaient en secret leurs rites oil se m~lait l'obscenite
et propageaient sournoisement leurs erreurs dualistes. Leon
mit ales decouvrir et ales poursuivre line ardeur et line
severite ~ue d'aucuns ont trouvees exagerees. Mais il ne
mit pas moins de zele a premunir ses ouailles contre leur
systeme doctrinal, dont il se plait a dire que tout est faux .
Attribuant au principe du mal tout ce qui est materiel, ils
refusent d'admettre que Ie Verbe en s'incarnant ait pu pren-
dre un corps reel, line chair veritable, line vraie nature hu-
maine. Dei Filium verum nostrae carnis negant suscepisse
naturam (65, 1-361 C). lIs rejettent done la realite de l'In-
carnation, des mysteres du Christ et de to ute l'reuvre re-
demptrice. Resilient enim a sacramento salutis humanae,
et Christum Dominum nostrum in vera naturae nostrae car-
ne, vereDatum, verepassum, veresepultum et vere suscitatum
esse non credunt (42, 5-279 B).
La lutte contre l'heresi.ed:Eutyches a ete, durant la secon-
de moitie de son pontificat, la principale preoccupation du
grand docteur de la christologie.
En niant la dualite des natures dans Ie Christ, en preten-
dant que la nature humaine etait absorbee par la nature
divine, Ie nouvel heresiarque' portait evidemment atteinte
a la verite et a l'integrite de la vraie nature humaine du
Sacris Erudiri. -10.
14g CALLgWAgR'f (110)
Verbe incarne. Nouveau motif pour Ie pape de proclamer
hautement que, dans Ie Christ, la divinite n'est pas sine
vera humanitate , qu'il est verus homo , qu'il a veram
carnem , verum corpus , veritatem et carnis et animae ,
veram naturam humanam , carnis humanae veritatem ,
veritatem in se formae utriusque , ve,ram susceptionem
carnis , veram nativitatem... veram passionem, etc. 1.
Aussi Ie pontile ne laisse-t-il echapper aucune occasion
d'affirmer, souvent dans des termes qui rappellent nos for-
mules liturgiques, la realite de la chair du Verbe incarne:
Paris enim periculi malum est si illi aut naturaenostrae
veritasaut paternaegloriaenegaturaequalitas(27, 1-216C);
Ut veramintelligamus substantiamcarnis, ubi est pleni-
tudinis divinitatis inhabitatio corporalis(28, 7-226A);
Ipsa Veritas visibilis et corporalisapparuit (23, 5-202C);
Nec... aut in gloria Dei de veritate carnis, aut in humili-
tate hominis de Deitatis maiestatedubitemus(30, 5-233A) ;
Eo usque praecipites proruerunt, ut sibi falsi corporis
fingerentChristum, qui njhil in sesolidum, nihil verumocu-
lis hominum actionibusquepraebuerit, sed simulataecarnis
vacuam imaginemdemonstrarit... ut negent[ Manichaei]
a Domino Iesu Christo humanamnaturam vereessesuscep-
tam; negent eum vere pro mundi salute crucifixum... (34,
4-247C et 248 B) ;
In Christo utramque veramessenaturam (40, 3-270 A);
Definitum est de substantiaVirginis Matris Dominum le-
sum Christum sumpsissenostri corporisveritatem(ep. 156-
1129C);
Negant humani corporisveritatem(ep. 165,5-1161C);
VeritatemnegatcorporisChristi(ep.165,9-1171A).
Notons en particulier Ie passagesuivant, qui reparait pres-
que textuellement dans Ie sermon 64, 4-360 s. et dans la ce-
lebre lettre dogmatique ad Leonem Augustum (ep. 165,
6-1163):
1. Voir p. ex. A. SPINDELER, christol. GlaubenskdmpfendesIV.
Cur Verbwn carD faclwn'l Das und V. Jahrh. = Forsch. zur
Moli/} der Menschwerdung und christl. Literatur u. Dogmenge-
das Verhallnis der Erlosung
zur sch. XVIII, 2, Paderborn, 1938,
MenschwerdW1g Golies in den p. 140 55.
t.
(111) S. LEON ET LE: (COMMUNICANTES 147
Sine Verbi potentiae non conciperet Virgo, nee pareret,
et sine veri tate carnis obvoluta pannis infantia non iaceret;
Sine Verbi potentia non adorarent magi Puerum... ;
et sine veri tate carnis non iuberetur Puer in Aegyptum trans-
[fern ;
Sine Verbi potentia non diceret vox Patris...: Hic est Fi-
pius mens,
et sine veri tate carnis non protestaretur Ioannes: Ecce Agnus
[Dei;
Sine Verbi potentia non fiet redintegratiodebilium...

et sine veritate carnisneecibusieiuno, nee somnusessetne~
[cessariusfatigato;
Postremosine Verbi potentia non se Dominus Patri profi-
.(teretur aequalem,
et sine veritatecarnis non idem diceretPatremseessemaio-
[rem.
C'est evidemment I'echo de ces preoccupations theologi-
ques et de ces assertions multipliees du Docteur de I'Incar-
nation que nous entendons dans notre Comm.
On trouvera peut-~tre que I'expression in veritate car-
nis , si foItement mise en relief dans trois ecrits differents
et propagee surtout grace a Ia celebre lettre dogmatique (cad
Leonem Augustum , doit avoir frappe plus d'un lecteur.
Un liturgiste quelconque ne l'aura-t-il pas inseree dans une
priere de sa composition?
Sans doute, la chose n'est pas impossible. Mais qu'on
veuille bien remarquer que l'expression revient dans deux
de nos formules liturgiques (p. 139). Et il ne nous parait
guere probable que tout autre que S. Leon lui-m~me eftt
modifie l'expression si caracteristique pour ecrire tantot in
veritate carnis , tantot in veritate corporis nostri . Moins
probable encore qu'il ait pu I'encadrer dans des phrases dont
tous les membres sont, pour Ie fond et pour la forme, ca-
racteristiques du genie de S. Leon, qui Ies a souvent em-
ployes et m~me associes.
Visibilis et corporalis apparuit.
Cette derniere incise est manifestement inspiree par Ie
Ill~me souci d'inculquer la notion orthodoxe du Verbe incar-
148 c. CALLE:WAE:RT (112)
ne en opposition a celIe des Manicheens et des monophysi-
tes. N OilSla trouvons textuellement chez S. Leon, a cote
de bien d'autres passagesqui expriment la m~me pensee:
Ipsa Veritas visibilis et corporalis apparuit (23, 5-202 C) ;
Hodie [Noel] Verbum Dei carne apparuit vestitum et quod
nunquam fuit humanis octilis visibile, coepit etiam manibus
esse tractabile (26, 1-213 A).
Voici d'ailleurs Ie commentaire par S. Leon de la phrase
liturgique :
De aeterno natus est coaeternus... Ingreditur haec mundi
infima Filius Dei, de coelesti sede descendenset a paterna
gloria non recedens... Novo ordine, quia invisibilis in suis,
visibilis factus est in nostris... Et sicut Verbum ab aequali-
tate paternae gloriae non recedit... (ep. 28, 2-757 B ; 4-765 B
et 767 B; cf. s. 22, 2-195 A).
* **
11semble done hors de doute que Ie pape Leon I est l'au-
teur du Comm. de l'Epiphanie comme de celui de Noel.
Ne pouvons-nous pas en dire autant des autres textes
cites?
Voici du moins quelques paralleles qui confirmeront cette
maniere de voir:
lnviolabilem fidei firmitatem (FELTOE, 162, 1).
sacram inviolabilis petrae acciperet firmitatem (s. 51, 1-
309 B); inviolabilem petram Christus (24, 6-207 B; cr. 83,
1-430 A) ; Petrus... pro soliditate fidei quam erat praedicatu-
rug (62, 2-350 s. ; cr. 24, 5-207 A).
Similem nobis foris (al.. foras)... intus reformari (WILSON,
p. 11, nO XII).
Dans un article charmant et suggestif sur Intus refor-
mari I), Ie regrette Dom Pierre de Puniet 1 etudie d'apres
les textes euchologiques les heureux fruits du mystere de
I'Emmanuel. Les textes marquent un relevement complet
1. Ephem.liturg., Anal. hist. ascet.LII, 1938,pp. 125-140.

de notre nature humaine. lIs l' expriment surtout par lestermes:

reparare, restaurare, rejormare, renovaTe.La grande
reuvre de refonte debute par l'Incarnation qui rend Ie Fils
de Dieu exterieurement semblable a nous; elle se continue
par l'action interieure de la grace dans nos ames qu'elle
rend semblables a Lui par notre participation a sa divinite ;
elle se consommera par Ie don et la gloire de l'immortalite
dans l'eternite bienheureuse. Ces etapes se manifestent dans
les diverses oraisons de la f~te de l'Epiphanie, qui nous ra-
menent a S. Leon.
Nous avons deja signale (p. 108 ss.) l'opposition, frequente
chez S. Leon, entre condere naturam I) et reformare I).
Cette reforme I) doit s'accomplir en nons rendant surnatu-
rellement conformes a l'image de celui qui s'est rendu hu-
mainement conforme a nons:
Ad unam reformatos imaginem oportet animam habere
conformem (26, 5-215 C) ;
Ad eius imaginem qui deformitati nostrae conformis factus
est, reformemur (53, 3-318 B) ;
Quid insinuatur cordibus nostris nisi ut per omnia ad ima-
ginem eius renovemur, qui permanens in forma Dei camis
peccati forma esse dignatus est (63, 4-355 B) ;
Dum in novitatem a vetustate transitur, dum terreni ho-
minis imago deponitur et coelestis forma suscipitur (63, 6-
357 A),
Si ces textes ne prouvent pas directement la paternite de
S. Leon, du moins sont-ils des indices non equivoques d'une
certaine parente de pensee et d'expression.
In substantia nostrae MORTALITATIS apparuit, nova nos IMMOR-
TALITATISsuae Iuce REPARAVIT(preface de I'Epiphanie dans Ie
gregorien, LIETZMANN,p. 17, nO XVII, 3, et Ie missel romain).
S. Leon se plaIt a rapprocher de la moralite de notre
nature l'immortalite, a laquelle nous sommes appeles; les
termes m~mes mortalitas et immortalitas lui sont des plus
familiers :
Hominem immortalitatis dote nudatulI'J,dqram morti$ su.
J?~isse
s~ntenti~m(22, \-191~) i
mortalitatis nostrae participem, sed peccati toting exper-
tern (21,1-191 B);
suscipitur ab aeternitate mortalitas (21, 2-192 A) ;
.consumpto mortalitatis timore (21, 1-190 D) ;
ab infirmitate nostrae mortalitatis alienum (22, 3-196 B) ;
nemo immortalis quia nemo coelestis (24, 2-205 B) ;
passiones mortalitatis nostrae (58, 4-336 A);
ut.mortalitati nostrae per Verbum carnem factum et origo
novi~ominis subveniret et passio (56, 1-327 A);
laqueis mortalitatis absolvi (63, 4-355 C).
Cette immortalite est un effet de cette redemption qui
nous a repares ) (reparavit) et renouveles (nova luce) :'
Nisi mortale nostrum per suum immortale renovaret (65.
2-362 C).
Nos cottidie reparat gratia Salvatoris... Causa autem repa-
Talionis nostrae non est nisi misericordia Dei (12, 1-168 s.;
cf. 72, 2-390 D ; 24, 2-204 C) ;
Mors morte destruitur, nativitas nativitate reparatur (22,
4-197 C).
Nous ne voudrions pas insister. mais la multiplicite de
ces menues concordances nous semble tout de m~me tres
significative.
v.- Le Communicantes du Jeudi Saint

et de Paques
1. La Iiturgie du Jeudi Saint manque dans Ie Leonien.
II nons. rant recourir au gelasien de Ia premiere recension,
qui nons donne Ia formule suivante:
traditus est Dominus nosier Jesus Christus, sed et... (WILSON,
p. 67, nO I, 39).
Le m~me texte se lit dans Ie gelasien de S. Gall et de
Gerbert. Le gregorien (LIETZMANN, p. 44, nOLXXVII, 3) et Ie
missel romain en donnent une forme Iegerement modifiee et
amplifiee :
~UQI)Qm~nq~nost~r le~~s C;~ri$tuspro no~is est (rqqits,
(115) LEON ET LE COMMUNICANTES
Ce texte est trop bref, trop pen caracteristique aussi, pour

manifester l'empreinte incontestable de son auteur. Nous
pouvons noter toutefois qu'il s'enchassebien dans Ie cadre
de la terminologie de S. Leon.
Le titre complet Dominus nosier Jesus Christus lui est fa-
milier. Per D. N. J. C. lui Bert de conclusion a bon nombre
de sermons, comme aussi aux prieres Comm. et N. q. p.
Cette m~me formule de conclusion semble plus rare chez les
autres Peres. Dans Ie corps de ses discours, Ie Sauveur est
frequemment appele, comme ici: Dominus noster Jesus
Christus. Citons p. ex.les sermons53,3-318 B ; 54, 1-319B ;
64, 4-360 B; 85, 1-435 A.
Traditus est. Le terme tradere est assez commun dans
l'ancienne liturgie du Jeudi Saint, qu'il s'agissede l'institu-
tion de l'Eucharistie 1 ou de la passion du Sauveur. II de-
signe ici sans doute la passion in globo, en mettant peut-~tre
l'accent sur la traditio Judae, qui en rut Ie debut et qui est
specialement rappelee dans la collecte de la messe, bien que
Ie m~me terme soit employe aussi pour indiquer l'acte de
Pilate, livrant Jesus aux mains de ses ennemis.
Dans son sermon 72, S. Leon resume comme suit a grands
traits tout Ie fecit evangelique de la passion: Cum divinitus
inspiratae textus historiae evidenter ostenderit qua Dominus
Jesus Christus impietate traditus, quo iudicio addictus, qua
saevitia crucifixus et qua sit gloria suscitatus (72, 1-390B).
Dans leg autres homelies sur la passion, nous retrouvons
Ie m~me terme:
Ab eo [Iuda] ludaeis persequentibus mundi Redemptor
est traditus (53,1-317 B);
Vinctum legumPilato tradiderunt...Merito priusquamtra-
deretur(57, 3 et.4-329C et 330 B) ;
Traditus itaque Dominus saevientiumvoluntati (59, 4-
339C);
Tradidit [Pilatus] legum persequentiumvoluntati (61, 2-
347 A);
1. Se rappeler Ie Hanc igitur crete du jour: hodiern~ traqi~

oblationempropre au Jeudi Saint tione WQnstravit ,
et qu* ~~t a ~omparef~vecfa ~~-
151
S.
Traditori suo Dominus... porexisset intinctum (58, 4-334 B ;
cr. 335 A).
Au sujet de l'Eucharistie, nous relevons :
Passioneset mortem,cuiusjam discipulissacramentatradi-
defat (58, 4-335 B).
Le libelle de l'embolisme du Jeudi Saint reste done en-
tierement dans la terminologie leonienne.
2. Pour la f~te de Paques Ie texte ~st identique dans
to us les sacramentaires:
Communicanteset noctem(diem) sacratissimam(sacratis-
simum) celebra'ntesresurrectionisDomini nostri Iesu Chris-
ti secundumcarnem, sedet... .
L 'ajoute secundum carnem) est de nature a faire refle-

chir. II semblepleonastique. Jrait-on j amais songera une resur-
rection qui ne serait pas secundum carnem)?II doit ~tre
dicte par Ie souci d'affirmer aussi clairement que possible la
verite et l'integrite de la nature humaine du Christ. II nous
ramene au temps des troubles Manicheens et des controver-
sesde l'Eutychianisme. II aura ete dicte sans doute par celui-
la m~me qui disait a l'Epiphanie: veritate carnis visibilis
et corporalis apparuit (supra, p. 145 ss.) et qui chantera
Qans la preface leonienne de I' Ascension (ci-dessus,p. 64,
n. 2) : discipulis suis visu conspicuus tactuque palpabilis...
manifestus adparuit (FELTOE,p. 20, 31).
Nous retrouvons ici Ie S. Leon, qui ecrivait Ie 13 octobre
449 a l'imperatrice Pulcherie que les Eutychiens avaient re-'
jete au latrocinium d'Ephese, la foi qui avait couronne
les patriarches, les prophetes, les apotres et les martyrs,
ut generatio Iesu Christi Domini nostri secundum carnem
et veraemortis ac resurrectionis eius confessio, quod horre-
mus, solveretur) (ep. 45, 2-835 A). Et dans son sermon 72
sui Ie mystere pascal, il declare en finissant que les hereti-
ques (les Eutychiens), qui in Dei Filio Deo vera humanam
negant manere naturam I), sont par la-m~me exclus de la
celebration de la f~te pascale. V obis in hac sollemnitate
merito exsultantibus... qui nullum recipientes in veritate
m~{1,Qac;:ium~
n~c Q~ q~tivit~t~ C4ri~u $el;l(nqum cqrnem~ neCt
de passione ac morte, nec de corporali resurrectioneeius am-
bigitis... (72, 7-394 A-B).
La me-meexpression revient dans Ie sermon 30 sur la Na-
tivite : Homo verus et secundumcarnem matri consubstan-
tialis eXisteret (30, 6-234 A). Comparez encore leg ser-
mons 42, 5-279 B : In vera naturae nostrae carne vere na-
turn, vere passum, vere sepultum et vere suscitatum, et
65, 4-363 B: Tertia die caro resurrexerit.
VI.. -Les Communicantes de I'Ascension
Pour la fete de I' Ascension Ie Leonien renferme deux

Comm.:
Communicanteset diem sacratissimumcelebrantesascen-
sionis in coelumDomini nostri Iesu Christi, sed et... (FEL-
TOE,p. 21, 18).
Le second est plus explicite:
Communicanteset diem sacratissimumcelebrantesquo
Dominus nosterunigenitusFilius tuns unitum sibi hominem
nostrae substantiae in gloriae tuae dextera collocavit, sed
et... (FELTOE,p. 22, 22).
La premiere formule comporte simplement Ie nom de la
fete, tel qu'il est donne dans Ie sermon 74, 1-397B : ascen-
sio in coelos et dans la deuxieme preface du leonien in
coelos ascensio (FELTOE,p. 21, 7), qui est, elle aussi, de
S. Leon 1.
La seconde for mule nons ramene aux idees et a la termi-
nologie familieres a Leon. Commen<;onspar la finale, oil
Ie lecteur reconnaltra tout de suite Ja main de S. Leon: in
gloriae tuae dextera collocavit.
En effet, nons avons deja signale Ie fait que la gloire est,
chez S. Leon, l'apanage particulier du Pere (p. 143 s.). Nous
la retrouvons, ainsi que la dextera Patris dans quelques
passages traltant de I' Ascension, dans des bouts de phra-
ses qui rappellent les termes memes de notre Comm,;
1. VQirgi-qessqs,
p. 111.
154 CALLEWAERT (118)
In paternaemaiestatisgloriam se recepit(74, 4-398C);
In altitudinem palernaegloriae se recepit (55, 5-325 C);
Humani generisnatura... aeterni Patris receptaconsessu,
illius gloriae sociareturin throno, cuing natura copulabatur
in Filio (73, 4-396 B) ;
Christum verum in dexlerapaternae maiestatisagnoscitis
(72, 7-394B) ;
Ascendit ad coelos, conseditad dexteramFallis (28, 6-
225 C);
Ad dexteramDei Fallis consessurus ascendit(75, 1-400C);
Sicut [sumus] cum Christo in passionecrucifixi, in resur-
rectione resuscitati, in ascensionead dexleramFallis collo-
cali (26, 2-213B) ;
. Eosdemin coeleslibuscollocauil(25, 5-212A).
Notre Comm. inculque I'idee que c'est notre nature hu-
maine qui est glorifiee dans Ie Christ et elevee a Ia droite
du Pere. Cette idee IesPeres I'ont frequemment exprimee.Elle
est particulierement chere a S. Leon, qui Ia souligne a plu-
sieurs reprises dans ses deux sermons de I' Ascension (73 et
74) et elle cadre d'ailleurs parfaitement avec sa conception
des relations mystiques entre-Ie Christ et ses fideles 1. La
f~te de I' Ascension est pour Leon Ie jour, quo naturae nos-
lrae humilitatis in Christo super omnem coeli militiam...
ad Dei Fallis est provectaconsessul:n (s. 74, 1-397B). Chris-
ti ascensionostra provectio est et quo praecessit gloria ca-
pitis, eo spesvocatur et corporis... Hodie enim... etiam coelo-
rum in Christo superna penetravimus... [nos] sibi concorpo-
ratos Dei Filius ad dexteram Patris collocavit (73, 4-396,
B-C).
Mais I'expression unitum sibi HOMINEM nostrae substan-
tiae I), peut-elle ~tre attribuee au Docteur de I'Incarnation?
, Homme' doit evidemment ~tre pris ici pour' huma-
nite'. II en est souvent ainsi chez S. Augustin. Mais ce
terme ambigu n'ecarte pas suffisamment I'idee qu'il y au-
fait dans Ie Christ deux personnes. On n'a done pu I'em-
1. On trouvera quelques ren- II (= Museum Lessianum,sect.

vois chez Em. MERSCH,S. J., theol. 29),'Bruxelles, 1936,2e eq.,
Le Corps mystique du Christ. p. 403 3,
$tud,ed,etheoloqieIzistori'lue,t.
C.
ployer que jusqu'a Nestorius. Apres les definitions de Chal-

cedoine et les determinations tres strictes apportees au lan-
gage theologique par Ie pape S. Leon, il eut ete intolerable,
a Rome surtout, d'ecrire que Ie Fils de Dieu, en s'incarnant,
s'etait uni a un homme. Le Communicantesde l' Ascension
est done certainement anterieur a la crise nestorienne. II
remonte au mains au debut du ve siecle. Ainsi s'exprime
un critique tres avise 1.
L'objection merite d'autant plus qu'on s'y arr~te, que
l'on invoque Ie m~me argument pour determiner la prove-
nance de bien d'autres textes.
Cependant, il suffit de lire quelques pages de S. Leon sur
l' Incarnation po~r se convaincre que Ie pape ne craint pas
de se servir du terme incrimine. A cote d'une foule d'ex-
pressions qui affirment formellement que Ie Christ a reuni
les deux natures, humaine et divine, en une seulepersonne
on rencontre frequemment les termes : susciperehominem ,
assumerehominem , sibi unire hominem, ou m~me to-
tum et integrun1:hominem. L 'expression ne vise pas un
homme concret, un individu, une personne humaine, mais
l'homme abstrait, la nature humaine, l'humanite.
Voici quelques textes, qui montrent que Ie terme ambi-
gu appartient bien au vocabulaire de Leon Ie Grand et
qu'il a un sellSabsolument orthodoxe 2:
A Verbo in unitatem personaesit caro sl1scepta:in cuius
utique nomine homototus accipitur, cUmql1ointra Virginis
viscera... tam inseparabiliter Dei Filius est unitus ut qui
erat intemporaliterde essentiaPatris genitus,ipse sit tempo-
raliter de utero Virginis natus (27, 2-217B-C);
Hac missionequa Deusunitl1sest homini,Filius impar est
Patri, non in eo quod ex Patre, sed in eo quod estfactus ex
homine (25, 4-211 A);
[In Christo] humanitas qua... in forma servi unitl1s est
homini (34, 1-245B);
1. Dom B. CAPELLE,La Pre- BASLY, 0 F.M., Inoperantes of-

face de I' Ascension, dans Les fensivescontre 1'Assumptusho-
Quest. lit. et par., XXI, 1936, mo &,dans La France Franciscai-
p. 76. ne, XVIII, 1935,p. 77 $~,
~. Voir ~q&&if. D~OPA,T
~~
Ad demonstrandum suscepti hominis... veritatem (74, 1-

397 A);
Resurrectio enim Salvatoris nee animam in inferno, nee
carnem diu morata est in sepulcro... quoniam Deitas quae
ab utraque suscepti hominis substantia non recessit (71, 2-
387 s.);
Suscepit ergo totum hominem Deus (54, 1-319 C) ;
Indignum fuit integrum hominem suscipere, si indignum
erat integrum liberare (ep. 15, 12-686 s.);
Assumptus igitur homo in Filium Dei, sic in unitatem per-
sonae... (s. 28, 6-225 B);
In quo uti que assumpti hominis exaltatio commendatur
(72,6-393 C);
Reconciliandum auctori suo NATURAMgeneris assumpsit
humani (21, 1-191 A);
Familiam... de qua NATURAMuniversae humanitatis assu-
meret (31, 1-235 A);
Naturam in se suscepit HUMANAM (24, 3-250 B).
On Ie voit, il n'y a aucune raison de refuser a S. Leon la
pateI:nite de I' unitum sibi hominem nostrae substantiae I).
II ne fait cependant pas de doute que cette expression pro-
voqua tot ou tard des difficultes. Et Iorsque S. Gregoire
revisa Ie sacramentaire de I'EgIise Romaine, il Ia modifia
en unitam sibi fragilitatis nostrae substantiam 11). C'est Ia
formule du sacramentaire gregorien (LIETZMANN, p. 68, nO
CVIIl, 5) et de notre missel.
VII. -Les Communicantes de Pentecote
Pour Ia Pentec6te Ie Leonien nous a garde deux Comm.

differents :
I. Le premier se trouve dans Ia messeintitulee In Pente-
costen ascendentibus a fonte :
Communicanteset diem Pentecostensacratissimumcele-
brantes, quo Spiritus Sanctusapostolosplebemquecreden-
tium praesentiasuaemaiestatisimpl~vit, seq et... (FELTOE,
p. 25, 3).
ft 13,~...1'~LWla. c., p. 77 &,

(121) S. LEON ET LE COMMT.1NICANTF'-S 157
On trouve Ia m~me formule dans Ie gelasien de Ia premiere

recension pour Ie jour de Ia f~te (WILSON,I, LXXX,p. 123)
Pour la vigile (ibid., I, LXXVIII, p. 120), on s'est contente
de substituer Ie mot praevenientes a celebrantes , sans
se soucier de ce au qu'on detruisait par la Ie cursus velox de
Ia formule Ieonienne: sacratissimiim praevenientes.
ce-le-brantes.
II. Le second a ete insere par Ie compilateur du Leonien
dans une messe in Dominicum Pentecosten:
Communicanteset diem sacratissimumPentecostencele-
brantesquo apostoliapostolorumquediscipuli omniumcharis-
matum spiritalia dona sumpserunt,sed et... (FELTOE,
p. 27,
25).
Le premier est sans contredit de Leon. La comparaison
avec les textes suivants parait decisive:
Principibus nascentisEcclesiaetota Patris Filiique divini-
tag in praesentiaSancti Spiritus praesidebat(78, 1-416A) ;
Quinquagesimoa resurrectioneipsius die in aposlo1os ple-
bemquecredentium1 Spiritus Sanctusillapsus est (75, 1-
401 A);
Sancti Spiritus... qui post resurrectionemDoIDiniquinqua-
gesimodie in apostolospopulumque2 credentium,sicut spe-
rabatur, influxit (77,1-412 A);
Nec dubium sit, in illo omniumhumanarumyocumexsul-
tante concentu,maiestatemSpiritus Sanctifuissepraesentem
(75,3-401 C);
Cumin die Pentecostes discipulosDomini Spiritus Sanctus
imp levit, non fuit inchoatio muneris, sed adiectio largitatis
(76,3-405 C);
Cum in die Pentecostes...proIDissusa DoIDino Spiritus
Sanctus exspectantium mentes... clariore praesentia suae
maiestatisimpleverit (79, 1-419A).
** *
1. Cf. s. 51, 9-311 C: creden- quer que l' antiquissimus co-

tium fides. dex & (Vatic. 3835), porte: ple-
2. Les Ballerini font remar- bemque credentium I).
158 CALLgWAERT (122)
Le second Comm. a mains de reprises textuelles, mais il
reflete tout autant, dans les termes comme dans I'idee, I'as-
pect special, sous lequel Leon aime a nou.sdecrire Ie mystere
de la Pentecote.
Apostoli apostolorumquediscipuli.
Notons tout d'abord que S. Leon nous parle rarement, a
propos de I' Ascension et de la Pentecote, des seuls apotres.
II leur associevolontiers les disciples des apotres ou m~me,
comme dans leg textes deja cites, Ie peuple des croyants
(p. ex. 75, 1-401 A; 76, 1-404 B ; 76, 3-405 C; 76, 4-406 C ;
76, 5-407 A; 77, 1-412 A). Qu'on se rappelle d'ailleurs leg
termes du sermoncite au debut de notre travail sur S. Leon
et Ie Leonien: Aderat... Christi discipulis... et principibus
nascentis Ecclesiae (78, 1-416 A).
II s'en suit que, si pour d'autres l'expression du Comm.
apostoli apostolorumque discipuli peut paraitre pleonas-
tigue, elle est, chez S. Leon, toute naturelle.
.Omnium charismatum spiritalia dona sumpserunt.
Ala Pentecote, Leon se plait a exalter les nierveilleux ef-
fets de la venue du S. Esprit. Illes decrit specialementdans
Ie sermon 76, de PentecosteII. Cette homelie a ete prononcee
a la Pentecote qui a suivi la decouverte des Manicheens qu'il
attaque avec virulence. Elle date done de 444. Elle aura ete
sans doute composeeen m~me temps que notre Comm., dont
elle constitue un commentaire enthousiaste et dont elle re-
produit et explique to us les termes.
Le predicateur fait ressortir surtout l'universalite des lar-
gessesde l'Esprit sanctificateur, qui a communique ses dons
bien avant la naissance de Manes, I' infelicium deceptor ,
qui pretendait reveler a sesdisciples toute verite. Deja dansI'
Ancien Testament et patriarchae et prophetae et sacerdo-
tes omnesque sancti, qui prioribus fuere temporibus, eius-
dem sunt Spiritus sanctificatione vegetati (76, 3-405 C).
Mais Ie Christ, promittens discipulis Spirit urn Sanctum ,
avait en vue une effusion plus abondante, nova abundan-
tia , des gracesdivines (76, 5-407 A et B) : Non fuit inchoa-
tio muneris, sed adiectio largitatis (76, 3-405 C; cr. 76,
4 et 5-406 C et 407 B; 77, 1-412A; 79, 1-419 A). Aussi s'est-
C.
il communique avec une largesse dont nons ne pouvons assez
Ie loner et Ie remercier. II a transforme les apotres (76, 5-407
s.) ; il a donne la victoire a d'innombrables martyrs avant
que Manes prodigiosus turpium mendaciorum signifer nas-
ceretur (76,1-409 B). Sans Ie S. Esprit, pas de remission des
peches; sans lui, impossible de prier camille il rant (76, 4-
406 B). C'est par lui que omnis Ecclesia catholica sanctifi-
catur, omnis anima rationalis imbuitut; qui inspirator fi-
dei, doctor scientiae,- fans dilectionis, signaculum castitatis
et totius est causa virtutis (75, 5-403 B). Ab hoc igitur
die tuba evangelicae praedicationis intonuit; aQ hoc die im-
bres charismatum, flumina benedictionum affine desertum et
unversam aridam rigaverunt (75, 2-401 B). Et ces graces
abondantes, il les appelle avec une predilection marquee
dona, charismata:
cumulans sua dona, non inchoans (77, 1-412 A);
septiformem illam donorum... largitatem (76, 7-409 A);
Et hoc inter magna Sancti Spiritus dona numerandum est
quod nobis... ieiuniorum sunt collata praesidia (76,9-411 B) ;
cr. 78,3-417 A; 79,4-420 A, etc.
Omnium charismatum benedictione ditamur (61, 5-349 B):
Charismatibus fierent aptiores (78, 1-416 A).
Et voici les deux termes reunis, comme dans Ie Comm. :
Augebant quoque fiduciam tuam [Petri] tot signa miracu-
, lorum, tot dona charismatum (72, 5-425 A) :
Gratias agentes misericordiae Dei, qui innumeris charisma-
turn donis ita universum Ecclesiae corpus exornat (63, 7-
357 B).
EQdem semper fuit virtus charismatum, quamvis non ea-
dem fuerit mensuradonorum (76, 3-406 A).
Enfin voici dans Ie m~me sermon 76 (4-406 C), Ie verbe
sumere en rapport avec les dona: major gratia et abundan-
tior inspiratio servabatur, per quam et quae non dum acce-
perant sumerent. et excellentius possent habere quae sumpse-
rant .
Tous les termes de notre Comm. sont done bien familiers a
S. Leon et quand il s'agit des graces du S. Esprit, il aime a
les rapprocher.
160 CALL~WA~RT (124)
VIII. - Diem sacratissimum celebrantes
C'est par cette formule stereotypee que debutent to us leg

embolismespropres qu'on a in seresdans Ie Comm. ordinaire.
Elle n'a rien de remarquable en SOl,mais elle frappe par
sa repetition et sa fixite, qui etablit entre tOllSles textes un
lien de dependance et semble indiquer une origine commune,
un m~me auteur.
Au debut du sermon31 qui donne Ie texte parallele a l'em-
bolisme de Noel (p. 137), leg Ballerini font remarquer, d'apres
Quesnel, que vox sacratissimum Leoni est perquam fami-
liaris et ils ajoutent: unde probabile evadit, quod et
aliunde confirmatur multa in ecclesiasticis officiis et ritibus,
ac praesertim in praefationibus et canone, esse a Leone
nostro vel composita vel in melius mutata 1.
Examinons plus en detail cette assertion des editeurs au
sujet du terme sacratissimus. Leon l'applique a to utes leg
principales f~tes et solennites de l'annee liturgique:
Pdque juive: Agni sanguis... sacratissima est facta tes-
tivitas (60, 2-344 A);
Epiphanie: Honoretur a nobis sacratissimus dies in quo
salutis noster auctor apparuit (32, 4-240 A) ;
Pdques: Celebraturi Pascha Domini... ad testa sacratissima
veniatis (44, 3-287 D); sollemnitati sacratissimae[Paschatis]
(72, 1-390 B; ep. 138-1102 A); sacratissimaediei (ep. 121,
1-10,55B);
Ascension: Quadragenarius hodie sanctorum dierum ex-
pletus est numerus, sacratissima ordinatione dispositus (73,
1-394C);
Pentec6te: Sacratissimum diei istius festum (76, 8-411 A);
per sacratissimorumdierum [Pentecostes] recursum (80- 420 ;
420 B) ;
Car~me: Sacratissimos quadragesimae dies, in quorum ob-
servantia... (39, 2-264 B); sanctus quadragesimae dies (42,
6-289B); sacratissimummaximumque ieiunium (42,1-275 A;
cf. 49, 1-301 C);
Quatre-Temps: Dies in quibus nos oportet sacratissimam
1. P.L., t. 54, c. 235, D. b.
C.
(125) S. LEON ET tE COMMUNICANTES ,) 161
consuetudinem [ieiunii mensis septimi] attentius celebraTe (86,
1-437 C);
Jour des Collectae: Sacralissima nostrarum eleemosyna-
rum celebrelur oblatio (8, 3-162 B) ; in sacralissima oblatione
consortium (10, 2-66 B).
L 'epithete est d'ailleurs appliquee a bien d'autres objets:
sacratissimi evangelii (57, 8-313 A) ; sacratissimam domi-
nicae passionis... historiam (66, 1-364 B) ; sacratissimum
pactum (43, 4-284 B); Petri... sacratissima voce (59,
5-340 A) ; sacratissimus propheta (17,3 -182 A), etc. 1
C'est done bien S. Leon qui par celie formule d'introduc-
tion a reuni en un groupe compact to us leg embolismes du
Comm.
***
Si l'idee et Ie texte du Comm. sont reellement de S. Leon
Ie Grand 2, il est logique de chercher chez lui Ie sellSde cette
priere, qui est toujours restee line sorte d'enigme pour les
interpretes du canon3. Sans vouloir entamer ici cette etude,
on DOllSpermettra cependant d'emettre l'opinion que les
participesj( communicantes...(celebrantes)...venerantes sem-
blent s'accorder avec l'idee generalede cette partie du canon:
oIferimus, DOllSoffrons, pro Ecclesia catholica (universa...
per totum orbem terrarum), pour l'Eglise de la terre; nous
sommes en communion de nature et de grace avec les saints
dont DOllSvenerons la memoire et dont DOllSattendons Ie
secours. Bien que Ie verbe communicate ail dans l'Eglise
ancienne line signification juridique tres precise, dans notre
priere, dans la forme du moins oil S. Leon l'a connue ou
plutot dont ilIa dota lui-m~me, Ie sellStheologique, que lui
reconnait, entre autres l'article antepenultieme du Symbole
des apotres, parait l'emporter.
1. Sacratissime Pater est Ie uno e il (Communicantes,dans

titre donnepar sesenfants a l'em- Ephem. liturg., Anal. hist.-ascet.,
pereur Honorius. Voir parmi les LX, 1946, pp. 93-101),qui cite
lettres de S. Leon les epitres 55 une quarantainede textes paraIIe-
et 56-859 A et 861 B. Ies entre Ie Comm.avecsesembo-
2. [La these de Mgr Callewaert Iismes et Ies reuvresde S. Leon].
vient d'8tre renforcee par M. Ie 3. P. BATIFFOL,o. c., p. 248.
ChaD.P. BORELLA (S. LeoneMa-
SUMMARIUM
Duplicem sanctorum sanctarumque seriem in precibus canonis

missae Communicantes et Nobis quoque peccatoribus)}auctor
minime adscriberevult S. Leoni, sed tantum harum precum formam
euchologicamnecnon embolismosproprios praecipuis testis et tem-
paribus liturgicis preci Communicantes insertas. Verba namque,
locutiones sententiaequetheologicae,quas in dictis formulis invenies,
aperte unicum indicant auctorem, et ex earum intima connexione,
tam formae quam sensus,cum scriptis S. Leonis secureconcludere
licet ipsum S. Pontificem has precesnostrascomposuisseet in mis-
sarum canoneinseruisse.
TABLE DES FORMULES LITURGIQUES

[Nous suivons Ie classementdeC. L. Feltoe; l'on trouvera donc les
prefaces(v. D.) reunies d. la fin de la table. Pour les formules qui
ne se rencontrent pas dans Ie Leonien, l'appartenance,pour autant
qu'elle est envisageeici, est indiquee entre parentheses( )].
Accipe qs. Dfte munus oblatum 78.
Ad hostesnostros Dfte superandos 52.
Ad humilitatis nostrae precesDfte 1311.
Adesto Dfte precibus nostris ut 70 s., 71.
Adesto Dfte q~. populo tUGet quem 75 ss.
Adesto Dfte supplicationibus nostris ut sicut 144.
Adesto Dfte supplicibus tuis ut hoc 38, 51, 53 S.,531.
Adesto nobis Offill. et mis. Ds. et sacramenta 461,94 ss.
Annue mis. Ds. ut qui divina 68.
Auxiliare nobis mis. Ds. et ut cunctos 93 ss.
Caelestilumine qs. Dfte (Gel.) 140.
Communicantes(Canon Missae) 39, 431,609,123ss.
Comprime Dfte qs. os 761.
Concedenobis Dfte praesidia 39, 51, 56 ss.,568.
Concedenobis omp. Ds. ut per annua (Gel.) 117.
Da nobis qs. Dfte per gratiam Sps Sci 39, 569,62 s.
Da nobis qs. Offill. Ds. ut ieiunando (Miss.) 40.
Da qs. Dfte fidelibus tuis in sacra 82 ss.
Da qs. Dfte nostris effectum (Miss.) 53.
Da qs. Dfte populo tuo a diabolicis 461,95 ss.
Da qs. Dfte populo tUGinviolabilem 140,145.
Da qs. Eoclesiaetuae mis. Ds. 74 ss.
Da qs. Offill. Ds. ut sacro (Miss.) 53.
Ds. cuius antiqua miracula (Miss.) 115.
Ds. cuius caritatis ardore (Gel.) 61 S.
Ds. cuius Unigenitus in suJ>stantia(Gel.) 140,148.
Ds. fidelium Pater summe (Miss.) 11~.
(127) S. LEON ET LES COMMUNICANTES 163
Ds. qui Ecclesiamtuam annua (Miss.) 52.

Ds. (qui) errantes in via posse 461, 95 ss.
Ds. qui humanae substantiae dignitatem 105 ss.
Ds. qui in omnibus Ecclesiaetuae (Miss.) 113.
Ds. qui invisibili potentia (Gel.) 661.
Ds. qui mirabiliter creasti (Gel.) 109,115.
Ds. qui nos idoneos non esse 1311.
Ds. qui nos in sanctorum martyrum 1311..
Ds. qui restaurationemcondicionis 106 Ss.
Ds. qui vastatoris antiqui perfidiam 75 ss., 778,78.
Devotionem populi tui (Miss.) 53.
Exaudi Dfte precesnostras ut sicut profani 75 ss.
Exaudi nos Dfte Ds. nosier et a 461,94 ss.
Exsultet iam angelicaturba (Miss.) 108.
Gregemtuum Pastor bone placatus intende et oves461,94 ss.
Hac hebdomadenobis mensis decimi 1301.
Hanc igitur (Canon Missae) 431,1511.
Hostias tibi Dfte pro nati (Gel.) 140,148.
Ipse tibi qs. Dfte (Miss.) 1511.
Laetificet nos qs. Dfte sacramenti 93 ss.
Laudes tuas Dfte non tacemus 82 ss.
Magnificentiam tuam Dfte praedicamus 82 ss.
Memento (canon Miss~e} 541.
Mentes nostras qs. Dfte scs Sps 71.
MiserereDiie deprecantisEcclesiae 78ss.,84 s.
Munera nomini tuo Dfte cum gratiarum 82 ss.
Munus populi tui Dfte placatus intende 461.
Nobis quoque peccatoribus (Canon Missae) 431,123ss.,131ss.
Oronoet mis. Ds. a bellorum nos 78 ss.,85.
Oronosemp. Ds. cuing spu (Miss.) 701.
Oronosemp. Ds. da nobis voluntatem tuam 461,94 S.
Oronosemp. Ds. Ecclesiaetuae concedepropitius 93 sS.
Oronosemp. Ds. multiplica in honorem (Miss.) 115.
Oronosemp. Ds. qui gloriam (Miss.) 702.
Oronosemp. Ds. qui hum ani generis (Miss.) 1102.
Oronosemp. Ds. qui in omnium operum (Miss.) 109.
Oronosemp. Ds. qui in scs tuis es ubique 491.
Oronosemp. Ds. qui inter innumera 129.
Oronosemp. Ds. qui nos ad observantiae 562.
Oronosemp. Ds. qui pascale sacramentum 65,70.
Oronosemp. Ds. qui pascalis sollemnitatis 65.
Oronosemp. Ds. qui per Unicum (Miss.) 113.
Oronosemp. Ds. qui tuae mensae 461,901,95 sS.
Oronosemp. Ds. tribue nobis munere 144.
Plebs tua Dfte sacramentispurificatia 117.
Populi tui Ds. defensoret rector 52.
Populum tuum qs. Dfte propitius respice (Miss.) 53.
Praesta Dfte Ds. nosier ut contra omnes 39, 74, 761.
Praesta nobis ineffabilis et mis. Ds. 708,71,
Praesta nobis Offill. et semp. Ds. ut scorum mar-
tyrum 59.
Praesta nobis qs. Diie auxilium gratiae (Miss.) 53.
Praesta qs. Diie Ds. noster ut quae sollemni (Greg.)!17.
Praesta qs. Offill. Ds. ut di'gnitas 68, 108,111.
Praesta qs. Offill. Ds. ut familia tua (Miss.) 53.
Protector in te sperantiumDs. sine quo (Miss.) 71.
Protector noster aspice Ds. et ab 78 ss.
Protege nos Diie qs. tuis mysteriis 116.
Purifica qs. Diie familiam tuam 93 ss.
Qui pridie (Canon Missae) 441.
Repelle Diie qs. a nobis sacrilegas 93 ss.
Repleti sumusDiie muneribus 581.
RespiceDne familiam tuam et praesta (Miss.) 52.
Sacrificium quadragesimalisinitii (Miss.) 52.
Sacrosancticorporis et sanguinis Diii 78 ss.,84.
SuscipeDiie munera familiae 78 ss., 85.
Tribue nobis Diie qs. ut mysteriis 117.
Tribue qs. Diie fidelibus tuis ut ieiuniis 52.
Tribue qs. Diie ut illuc tendat 114.
Ut tibi grata sint Diie munera 461,94 ss.
V. D. agnoscimusenim Diie Ds. noster 78 ss.
V. D. clementiam tuam suppliciter exorantes 77 ss.
V. D. cuing Ecclesia sic veris. 461,95ss.
V. D. cuius inspiratione b. Paulus 99, 102.
V. D. cuius inspiratione succensib. martyres 102.
V. D. fulget enim vox ilIa piissima 102.
V. D. haec tibi nostra confessioPater 65,68 ss., 1071.
V. D. in die sollemnitatis hodiernaequo licet 1391.
V. D. in hac die qua JesusXristus 641.
V. D. iusta enim nobis exsultatione 111,144, 153.
V. D. maiestatem tuam totis sensibus 82 ss.
V. D. post illos enim laetitiae dies 40,61 s.
V. D. pugnavit enim in beatis martyribus 901.
V. D. qui caelestibusdisciplinis 100 ss., 119.
V. D. qui Ecclesiamtuam a diabolica 461,94 ss.
V. D. qui nos ideo frequentibus scorum 131I.
V. D. qui per ineffabilem potentiam 1081.
V. D. qui post illud ineffabiliter institutum 66 ss.
V. D. qui post resurrectionemsaeculis 641,1421,152.
V. D. qui post resurrectionemsuam (Miss.) 111.
V. D. qui singulis quibusque 561.
V. D. quia cum Unigenitum tuum (Greg.) 140, 149s.
V. D. quia mirantibus angelis 144.
V. D. quia non mundi reges et proceres 102.
Vo.D. quoniam b. Petrus et Paulus apostoli tui 102.
V. D. quoniam licet immensa sint omnia 107,109.
V. D. quoniam tu EOS omnium seorum 129.
V. D. simulquepro munere generali 52.
V. D. suppliciter exorantes ut omnis 93 ss.
Les chants en langue grecque
dans les liturgies latines
PAR
Dom L. BROU
(Quarr Abbey)
Le grec a ete la langue Ie plus communement employee

dans Ie bassin mediterraneen pendant leg trois premiers sie:
cles de l'Eglise. A Rome m~me, la langue ecclesiastique,y
compris celIe utilisee dans leg reunions liturgiques,fut d'abord
Ie grec. De ires nombreuses traces litteraires de cet etat
de choses survivent, de nos jours encore. Ce qu'on remar-
que moins, ce sont leg vestiges que la langue grecque a lais-
ses dans leg chants, dans leg diverges pieces du repertoire
musical de nos liturgies latines. Ces vestiges sont beaucoup
plus nombreux qu'on ne pense generalement; c'e.st a en
constituer un commencement d'enumeration que sont con-
sacreesces quelques pages 1.
Nous renvoyons aux articles generaux qui traitent de l'u-
sage de la langue grecque 2, nous contentant ici de signaler
1. La presente lisle avail ete n'ayant pu paraitre dans celie

concue comme devant servir d'ap- revue,nous l'offrons aux lecteurs
pendice a notre etude: L 'alleluia de Sacris Erudiri.
greco-latin Dies sanctificatus t> 2. W. CHAPPELL, On the use
de la messe du jour de Noel. Ori- of the Greek language... in early
gine et evolution d'un chant service books ,dans la revue an-
bilingue et proteiforme, parue glaise Archaeologia, vol. XLVI
dans Revue Gregorienne (Tour- (1881), avec de nombreux fac-
similes. -U.
nai), 1938, pp. 170-176 ; 1939, pp. GAISSER,Bruni gre-
!-~! 8~-89, ~02-:lo~3
r l'appenq~c~ r,i Rclla lit!lr~ia latina, qaus R,q$~
166 L. BROU (2)
Ies principales pieces de chant greco-latines ou traduites du
grec, que nous avons rencontrees jusqu'ici. Nous formons
Ie vreu de voir d'autres chercheurs apporter leur propre
contribution a la liste deja longue de ces reliques grecques
dans les livres liturgiques latins, collection qui, du reste,
n'a pas encore ete reunie 1.
Nous commenc;onspar celles qui De.se rattachent a au-
CUDmoment special de l'annee liturgique (NS 1 a 6); DOllS
donnons ensuite celles qui figurent au Breviaire et au Mis-
sel, dansl'ordre des f~tes (NS 7 a 18), et DOllSterminons
par line indication rapide des pieces existant dans les au-
tres liturgies latines (NoS19-24).
1. Le Kyrie eleison de la messe et de l'office a conserve

droit de cite dans toutes leg liturgies latines, depuis l'epo-
que de son apparition en Occident.
2. Le Gloria in excelsis en grec (avec ou sans traduction
latine), se rencontre assezfrequemment au moyen-age, ainsi
que Ie Credo,Ie Sanctus, Ie Pater noster2. On gait, du reste,
que Ie Gloria in excelsis est d'origine orientale 3, tout de
segna Gregoriana, 1902, numeros schen Lilurgie.~prache,dans Mis-

7, 8 et 9, avec un fac-simile. - cellanea Giovanni Mercali, Bi-
H. LECLERCQ, Langues liturgi- bliotheca Vaticana, 1946, vol. I,pp.467-482.
ques,dans D. A. C. L., VIII,1297-
1312. -E. MARTENE,De antiquis 1. Dom CABROL,en 1935,dans
Ecclesiae ritibus, lib. I, cap. III, D. A. C. L., XII, 404: Mozarabe
art. II: Quae lingua olim in sa- (La lilurgie).
cris liturgiis adhibita, numeros 2. Voir des references a plu-
VI a IX; et lib. IV, cap. XII, sieurs manuscrits, dans D.A.C.L.,
N XX. -Pour les origines, cf. VI, 1581-1583..
G. MORIN, Formules Liturgiques 3. Cf. H. LECLERCQ, Doxolo-
orientales en Occident aux lVe- gies, D.A.C.L., IV, 1528-1536.
V' siecles, dans Revue Benedic- -A signaler depuis lots la de-
tine, t. XL (1928), pp. 134-137. couverte d'un Gloria mozarabe,
--G. BARDY, Formules liturgi- dont Ie texte, assezvoisin de ce-
ques grecques d: Rome au lve lui de Milan, pourrait bien avoir
siecle, dans Recherches de Scien- quelque rapport avec I'Orient.
ce Religieuse, t. XXX (1940), Cf. Dom G. PRADO,Un Gloria
pp. 109-112. -T. KLAUSER, Der in excelsis mozarabe,dans Re-
Uebergang der romischen Kirche vuc Gre'lrielUlel1933,pp. 15-1~,
VQR(j;~r qriechische.n ~ur fa~~in",
(3) CHANTS EN LANGUE GRECQUE 167
m~me que Ie Credo, qui nous est venn en droite ligne de
Nicee et de Constantinople.
3. On voit aussi Ie Te Deum, et leg Cantiques de I' Ancien
et du Nouveau-Testament en grec 1.
4. Les Litanies des Saints en grec se trouvent dans 7
manuscrits etudies par Dom Cagin 2, et dans d'autres en-
core 3. De quelques pages tres claires de Dom Lambot sur
ce sujet 4, resumant leg savantes dissertations d'Ed. Bishop
et de D. Cagin, retenons que Ie texte original de ces Lita-
nies, quoique ecrit en grec, ne provient nullement de quel-
que liturgie orientale, mais est une creation purement ro-
maine de la fin du VIle siecle, et composee originairement
dans un but de devotion privee.
5. L 'antienne Ave Maria Dei Genitrix intacta, du Pro-
cessionale Monasticum (Solesmis, 1893), p. 247 s., se re-
trouve en grande partie dans l'antienne greco-latine Ave
porta, qui a prig place dans Ie codex Cambridge, Corpus
Christi College473, fol. 196v5.
6. Dans Ie dit ProcessionaleMonasticum, l'antienne Ego
sum Alpha et OJ,p.69, etudiee recemment par Dom Hesbert,
serait probablement la traduction d'un texte oriental 6. -
Le verset Dicant nunc Judaei, du repons Christ us resurgens,
1. Codex Saint-Gall 17. ct. D. giquescomposees Ii Metz en latin

CAGIN, Te Deum au Illatio, p. et en grec au Ixe siecle, Paris,
500; A. BAUMSTARK, Te Deum 1877, in-8, 176 p. (Paru d'abord
und eine Gruppe griechischer dans Mem0ires de la Societe
Abendhymnen,dans OTtensChris- des Antiquaires de France, t.
tianus, XXXIV (1937),pp. 1-26. XXXVII, 1876). De larges ex-
2. Op. cit., pp. 499-568. traits en ont ete reproduits par
3. Codices: Londres, B. M. Mgr PELT, Etudes sur la Cathe-
Cotton, Ms. Titus D. XVIII; drale de Metz, t. I: La Liturgie
Cotton, Ms. Galba A. XVIII, fol. (Metz, 1937), pp. 113-120. Voir
199v: ce dernier est un psautier aussiD.A.C.L., Metz,XI, 856,ss.
du IXe siecle. Ct. Catalogue of 4. Les Litanies desSaints,dans
Ancient manuscripts in the Bri- RevueLiturgique et Monastique,
tish Museum, Part. II, latin. xve annee, (1930), pp. 326-332.
London, 1884 (avec un fac-si- 5. cr. W.-H. FRERE,The Win-
mile). -A signaler encore un chester Troper, London, 1894,
autre genre de litanies greco-la- p. 97. (Henry BradshawSociety,
tines, leslaudesou acclamations. Vol. VIII).
ct. Aug. PROBST, Caractereet si- 6. cr. RevueGregQrie~ne, 1~39,
vniti~tiql1 de lJuatrepiec~~litw- pp. 1~6-127t
168 L. BROU (4)
p. 66, vient des Grecs1. -L'antienne 0 Virgo super virgines
benedicta,p. 255, pourrait avoir, elle aussi, la m~me origine,
a considerer Ie style general et surtout la finale: ut diceret
chorus caelestium: Gloria in excelsisDeo, et in terra pax.
Peut-~tre faudrait-il soupc;onneregalementl'antienne Exal-
tata es, p. 278, en raison de la formule caracteristique: ve-
nite omnes..., et encore l'antienne Haec est dies, p. 148-
149, a cause de la finale: gloria tibi Domine, si frequente
dans certains chants grecs, et pour ne rien dire de la melo-
die. -Mais l'antienne Sub tuum praesidium, p. 287, est cer-
tainement d'origine orientale 2, de m~me Ie repons Vadis
propitiator, p. 188, que nons retrouverons plus loin (N 20).
Quant a la celebre antienne Venite populi, p. 105-106,
dont l'origine byzantine a ete proposee depuis longtemps,
il ne semble pas que la certitude soit definitivement acquise
sur ce point 3.
7. Inaugurons la serle des pieces de I' annee liturgique par

Ie rappel de I' Alleluia de Noel Dies sanctificatus, qui a fait
I'objet de notre etude dans Rev. Greg., 1938-1939.
8. Un certain nombre d'antiennes du Breviaire Romain
commen~ant par Hodie (Christus flatus est...), sont calquees
sur des pieces grecques paralleles 4.
9. Depuis longtemps on avait remarque que certains chants
des offices romain et monastique, au temps de Noel-Circon-
cision, avaient une saveur byzantine tres prononcee. Le Dr.
Baumstark leur a consacre, il y a quelques annees, une in-
teressante etude 6. En dehors des pieces comportant de no-
1. ct. Rassegna Gregoriana, Antiphonen desromischenBreviers

1902, p. 129. und der Kreis ihrer griechischen
2. ct. PaleographieMusicale, Paralie len, dans Die Kirchenmu-
t. V, p. 13, s. -D.A.C.L., An- sik de Paderborn, X (1909-1910),
tienne, I, 2295-2297.-F. MER- pp. 153-160. Voir aussi la refe-
CENIER, dans Le Museon, Lou- rence suivante.
vain, LII, 1939, pp. 229-233; 5. Byzantinischesin denWeih-
Questions liturgiques et parois- nachtstexten des romischenAnti-
siales, XXV, 1940, pp. 33-36. phonarius Officii, dans Oriens
3. Ct. Paleographie Musicale, Christianus, Dritte Serie, Elfter
t. XIII, pp. 33-35. B~nd,1{}36,vv. 162-187,
i. AI B",U~STARK~ Die f:(odi<;-
tables reminiscencesde chants grecs, comme par exemple leg

antiennes des Laudes de la Circoncision, on petit compter
comme traduits du grec leg morceaux suivants:
R. Bodie nobis de caela, 2e de Noel;
R. Descendit de caelis missus, 4e (monastique) de Noel. ;
Ant. Magnum hereditatis mysterium, pour leg lies V~pres
de la Circoncision;
Ant. Mirabile mysterium, pour Ie Benedictus de Ia Cir-
concision 1.
1. Sur cette derniere piece Mi- xe contre lequel il fallait se met-

rabile mysterium declaraturhodie ire engarde. Le correcteura done
doni l'original byzantin, Ie sti- heureusement substitue o~ tpV~-
chere na(!d~or,ov p,VO'T1](!tOVdu pov vnopBlva~ (non commixlio-
26 decembre,a ete signale main- nero passus), de maniere a re-
tes fois (Cf. D. Gueranger, Annee pudier l'eutychianisme, en ajou-
Liturgique, au jour de la Circon- tant par surcrott OV~BI5tal~80'tV
cision; H. Leclercq, Antienne, (neque divisionem), pour se pre-
D.A.C.L., I, 2294; A. Vaccari, munir contre une autre heresie,
dans Biblica, III, 19~2, p. 52), Ie nestorianisme, survenu ega-
nons sommes en mesure de don- lement ap.res la mort de saint
ner leg preeisions suivantes: Gregoire.
Le stichere na(!d~or,ovp,VO'T1]- Des lors, il est assezclair que
(!tOVn'est pas la source premiere la correction n'a pu etre operee
de noire antienne Mirabile mys- avant leg premieres accusations
rium; il n'est lui-m~me que la d'heresie contre Eutyches (vers
traduction d'un passage du ser- 448; c'est Ie concile de Chalce-
mon XXXIX de saint' Gregoire doine, en 451, qui acheva la de-
de Nazianze, El, Ta liyta rpwTa faite de l'heresiarque).
(P.G., XXXVI, 348-349), pr~- Et il paratt meme assezvrai-
che a Constantinople Ie 6 jan- semblable que Ie poeme (ou du
vier 381, au lendemain des lut- moins la premiere strophe), qui
tes contre l'arianisme, jusque-la temoigne d'un tel souci d'ortho-
maitre de la ville imperiale. doxie, est en dependance chro-
Le compositeur de la strophe nologique etroite par rapport au
na(!d~or,ov,tout en resumant son concile de Chalcedoine; il n'y a
modele, a reproduit leg idees et done plus lieu, semble-i-iI, d'a-
les termes m~mes du saint ora- baisser, comme fait M. Baum~
teur, gaUrtoutefois a la derniere stark, (art. cite en dernier lieu,
incise oil il a nettement corri- p. 186),la composition de la stro~
ge ces paroles de saint Gregoire phe na~d~ot.ov,jusqu'a une epo-
Ta dp,taTap,tyvvTat; elles pou- que intermediaire entre leg Kon~
vaient presenter, en effet, depuis lakia classiques (debut du VIe
l'apparition de l'heresie d'Euty- siecle) et le~ Ca~o~s qq VII{e.
cbes(vers 448), Uq seIlsqeteroqQ- I~e ~iecl~,
170 L. BROU (6)
10. Pour l'Octave de l'Epiphanie, tout Ie moyen-age la-
tin a chante la belle serie des antiennes de Laudes (Veterem
hominem, etc.) que leg Cisterciens et leg Dominicains ont
conservees,ainsi que Ie fit particulier de Braga 1. Ces an-
tiennes soot toutes adaptees sur une m~me melodie, tres
belle, du reste, mais non gregorienne. A n'en pas douter,
elles soot la traduction d'un office grec celebrant Ie bap-
t~me du Christ, mais disparu depuis longtemps des livres
byzantins 2.
11. Au 2 Fevrier, Ie codex Blandiniensis (VIIle-IXe siecle)
a conserve dans leur forme bilingue leg antiennes Ave Maria
et Adorna 3. Ces deux antiennes figurent toujours dans leg
Menees4.
12. Sur certains chants de la Semaine-Sainte ayant quel-
que rapport avec la liturgie grecque, on signale une etude
de M. Baumstark 5, q:uenous n'avons pu atteindre.
De m8me, Ie lieu de composi- Ia Revuedes SciencesEcc1esiasti-

tion du stichere naed!5o~olldoit ques,fevr. 1896, cite par H. Le-
etre cherche a Constantinople clercq, D.A.C.L., Antienne, I,
ou dans quelque milieu cappado- 2295.- Du rituel grec de Ia Be-
cien, admirateur des reuvres de nediction des Eaux Ie jour de
saintGregoire de Nazianze, plu- l'Epiphanie,on trouvera une tra-
t6t qu'en Syrie ou en Palestine. duction Iatine, du XIe siecIe,edi-
Quant a la traduction latine tee par Dom P. DE PUNIET,For-
Mirabile mysterium, les sugges- mula ire grecde l' Epiphanie dans
tions de M. Baumstark. gardent une traduction latine ancienne,
leur valeur, rien ne s'opposant a dans Revue Benedictine, XXIX
ce que la dite traduction ait vu (1912), pp. 29-46.
Ie jour dans un milieu romain. 3. PAMELIUS,Liturgicon Ec-
cr. L. BROU, Saint Gregoire de clesiae Latinae, 1571, t. 11.-
Nazianzeet l'antienne Mirabile P.L., LXXVIII, 653B, et mieux:
mysterium desLaudesde la Cir- Dom R.-J. HESBERT,Antipho-
concision, dans Ephemeridesli- nale Missarum Sextuplex, p.
turgic~, Anal. hist-ascet. 58 LXXXVIII s.
(1944), pp. 14-22. 4. Ed. Venise, 1843, pp. 14-
1. BreviariumBracarense,1920, 15. -Une traduction en 5yria-
Pars Hiemalis, p. 687. que existe dans un mg. de Char-
2. Dom J. POTHIER,Sept an- fe, cf. D.A.C.L., III, 572.
tiennespour l'Octavede l'Epipha- 5. Uebersetzungen aus demGrie-
nie, dans Revue du Chant Grego- chischen in den Responsoriender
rien, X (1902), p. 81 ss. -J. Metten desTriduum Sacrum,dans
PARISOT, Les rites orientaux, Der Katholi/l;, I, (1913),pp. 209"
Amiel\st 1&96tp, 12, e~r~it Qe 229.,
13. On connatt l'origine orientale du Trisagion du Ven-

dredi~Saint 1. -Les le~ons et cantiques du Samedi-Saint, a
l'epoque oil rut redige l'Ordo romanus I, vers Ie VIle siecle,
etaient chantes d'abord en latin, puis en grec 2. De nos
jours encore, a la messe papale solennelle, leg lectures sont
dites alternativement dans les deux langues 3.
1. Voir Rev. Greg., 1939, p. 8, gine... del rito grecoin Italia, I. I,

note. -Sur l'origine orientale Rome, 1758, c. XI, p. 456, on
du Trisagion et son emploi dans est mentionnee entre autres la
leg differentes liturgies, voir collegiale S. Maria del Grafeo
D.A.C.L., articles: Grecques(Li- appelee la Cattolica a Messine,
turgies), col. 1613, 1627, 1637, on missae sacrificum graecaqui-
1642; Gallicane (Liturgie), col. demlingua sed latino romanoritu
541, 547; Germainde Paris (Let- celebratur.ct. BENED.XIV, Con-
ires attribueesa Saint), col. 1067, stit. 81, 18 mars. 1743 &.-A la
1068, 1072; Mozarabe (La Li- memepage sont signaleesdes edi-
turgie), col. 477; Improperes. tions anciennes, d'apres des ma-
Voir aussi E. BISHOP,Liturgica nuscrits, de messesentieres gre-
Historica, p. 132, n. 3, et surtout co-latines. Dans Ie meme ordre
J.-M. HANSSENS, S. J., Institu- d'idees, il taut signaler Ie recent
tiones liturgicae de Ritibus 0- ouvrage de H. W. CODRINGTON,
rientalibus,- 1932, tom. III, pp. The Liturgy of Saint Peter, Mun-
96-156. ster-in-W., 1936. L'auteur etu-
Sur leg precedents orientaux die en particulier les Translations
des Improperes du Vendredi- of the Roman Mass in the va-
Saint, voir Revue Gregorienne, rious languagesof the Eastern li-
1937,pp. 1-9. -L'antienne Cru- turgies, pp. 5-22; The liturgical
cern tuum, qui suit leg Imprope- language used by the Greeks of
res, provient de l'office grec de the Latin rite, pp. 98-101. II
l'Exaltation de la Croix. donne egalement, in extenso,les
2. P.L., LXXVIII, 955 s. textes bilingues de cette litur-
3. Nous n'avons pu consulter gie, pp. 116-192.
l'article de A. PETRANI, De De plus, il a lui meme conduit,
Bi linguibus lectionibus liturgi- sur les Infiltrations of the byzan-
cis, dans Collectanea Theologica, tine liturgy in the latin rites,
Lwow, t. XVIII, (1937), pp. 1- pp. 1-4, une enquete analogue a
31. -On gait que plusieurs la n?Jtre, mais beaucoup plus
eglises de Calabre et de Sicile courte, on Pon puisera quelques
ont garde longtemps l'usage de indications complementaires.
celebrer la messe selon Ie rite ro- A l'inverse, on trouve dans F.
main, mais en langue grecque. J. MONE, Lateinische und Grie-
Cf. S. SALAVILLE, Bulletin de chische Messen aus dem zweiten
Liturgie, dans Echos d'Orient, bis sechsten Jahrhundert, 1850,
XXVIII (1929), p. 70. Et en pp. 138-147 (Beitriige zur grie-
nQte; .Vqif "OnQTA" l)e ~'Qri- c~isc"el1 ~iturgie)1 4es e~tr~t~
172 L. BROU (8)
14. Les nombreux Alleluia greco-latins des V~pres de la
semaine pascale a Rome, au Vllle siecle, ont donne lieu a
d'interessantes etudes 1.
15. Dans l'office de la Nativite de la Vierge, J'antienne de
Magnificat: Nativitas tua, est la traduction litterale de l'ana-
;'v-rtxtov grec: 'H "iv1JO't~O'ov2.
16. Quant a la messegrecque de Saint Denis, elle n'est
que la simple traduction en grec de presque toutes les par-
ties chantees de la messe latine pour l'Octave de la f~te
du Saint (16 octobre), a la fameuse abbaye royale de Saint-
Denis 3; cette curieuse production, toute factice du reste,
n'apparait qu'a la fin du Xlle siecle, d'apres H. Omont. -
Dans ce m~me monastere, on s'inspira des Grecs d'une au-
tre maniere encore: c'est ainsi que l'offertoire de la f~te
de la Trinite, Qui Cherubim, n'etait autre que la traduction
latine du Cherubiconou chant d'offertoire de la liturgie by-
zantine, Ol-ra xeevptf" (dans lequel il est fait mention de la
Ste Trinite), et dont Ie dessein neumatique n'avait rien de
gregorien. Le texte grec du Cherubiconetait du reste chante
comme offertoire a la niesse du jour octave de S. Denis 4.
17. Voici maintenant les Alleluia greco-latins des Diman-
ches apres la Pentecote, et tout d'abord:
Trois alleluia greco-latins,doni deux inedits, contenus dans
Ie codex Cambrai, 75, f. 114 et 119. -Ce manuscrit est un
d'un mg. de la bibliotheque de gines du Chant Romain, 1907,

Karlsruhe (sans cote), provenant pp. 290-299.
de I'abbaye d'Ettenheim-Miinster, 2. Cf. H. LECLERCQ, Antienne,
et contenant leg messes de S. D.A.C.L., I, 2294, qui rerivoie
J ean-Chrysostome, de S. Basile, aux Menees de Septembre, ed.
ainsi que Ie rituel de la Panagia), Venise, 1880, p. 5.3 (ed. Venise,
traduits, en latin, Ie double texte 1888, p. 82, s.) -D. MORINY
dispose en colonnes paralleles. fait allusion, dans Revue Bene-
Les traducteurs soul LeQn de dictine, VII (1890), p. 69.
Toscane et Nicolas d'Otrante,qui 3. Cf. D.A.C.L., IV, 638-639
vivaient dans Ie royaume deNa- (Denis), et VI, 1581-1586(Messe
pIes, a la fin du Xlle siecle. grecquede l'abbaye Saint-Denis).
1. U. GAISSER, Brani grel:i 4. Ibid., VI, 1583, d'apres Ie
nella iiturgia latina, dans Ras- codex Paris, B.N. lat. 976, Cere-
segna Gregoriana, 1902, nume- monial de l'abbaye Saint-Denis,
fQS 8-9 i A. GASTO~, Les Qri- du :'tme ~tecle, f. 137v.
(9) tttANTS EN LANGUE GR~CQUE 173
Prosaire-Graduel de l'abbaye Saint-Vaast d'Arras, ecrit au

Xle siecle.
a) Le premier alleluia (inedit) est ainsi libelle: [D]icheos
os phenis a te sis ossis kedrospli on te se Ie. II est assignea
la f~te de S. Marc, pape (7 octobre). Le texte grec est sim-
plement la traduction du verset alleluiatique latin: Justus
ut palma florebit, et sicut cedrus multiplicabitur, que Ie Gra-
duel Romain fait chanter a la messedu Commun des Abbes.
L 'alleluia Justus ut palma est assezancien: on Ie rencontre
des Ie IXe siecle, dans I' Antiphonaire de Compiegne, sons la
rubrique De circulo anni 1 ; dans celui de Senlis (IXe sie-
cle), pour la f~te de S. Vital 2; dans celui de Corbie (IXe-Xesie-
cle), pour l'Octave de S. Laurent et les f~tes de S. Adrien et
de S. Mathieu 3. Peut-~tre n'est-il pas d'origine exclusive-
ment fran~aise, puisqu' on Ie rencontre a Saint-Gall, des Ie
IXe siecle egalement 4, SOliSla rubrique Per circulum anni &.
Mais pourquoi avoir traduit en grec l'alleluia Justus ut
palma? Pourquoi Ie codex Cambrai 75 a-t-il conserve cette
particularite a la f~te de S. Marc pape, alors qu'il a place
l'alleluia latin Justus ut palma (m~me melodie que Dicheos
os phenisy-a la f~te de S. Marcel, fol. 43v? Y aurait-il la
encore line influence byzantine? -Autant de questions
dont la solution exigerait line recherche speciale.
b) Le second alleluia grec: [E] kekrasan di kei keo kyrrios
ysu kusen autos ke ek pasanton tytypseonauton elysato autos
kyrrios, est assignea la f~te de S. Denis l'areopagite (9 oc-
tobre), m~me folio 114; il est lui aussi, la traduction du
verset alleluiatique latin: Clamaverunt justi, et Dominus
exaudivit eos, et ex omnibus tribulationibus eorum liberavit
eos Dominus, que Ie susdit codex assigne a la f~te des SS.
Gordien et Epimaque (10 Mai), f. 97 (m~me melodie que
Ekekrasan). Le Graduel Romain ne comporte pas cet alle-
luia ; les graduels manuscrits des VIIle-IXe sieclesn' en font
pas mention, et on ne Ie rencontre pas a Saint-Gall au xe sie-
1. ct. Dom R.-J. HESBERT, 3. Ibid., nOS141, 147, 155.

Antiphonale Missarum Sextu- 4. Codex Saint-Gall 359, p.
plex, nO199b. 152. ct. Paleographie Musicale,
2. Ibid., nO95. 2e selie, t. II, p. 132.
174 L. BROU (10)
cle, ni a Saint-Martial, pas plus qu'a Nevers au Xe-XIesiecle,
ni dans aucun des manuscrits publies par la Paleographie
Musicale. Cette piece est certainement d'origine tardive, et
peut-~tre, de creation fran<;aiseou wisigothique 1. Quant a
la raison pour laquelle on la traduisit en grec, au XIe siecle,
au plus tard, il est difficile de se prononcer; d'autant que
cet alleluia grec se rencontre ailleurs que dans Ie codex Cam-
brai 75, dans ces manuscrits qui temoignent de la fameuse
messegrecque de l'abbaye Saint-Denis dont nons parlions
il y a quelques instants, a savoir les codices:
PARIS,B. Mazarine 526, f. 184. Ceremonial de l'abbaye
Saint-Denis, XlIIe siecle.
PARIS,B. N., lat. 976, f. 137v. Ceremonial de l'abbaye
Saint-Denis, XIIIe siecle.
D'apres M. H. Omont, c'est a la fin du Xlie siecle qu'il rant
sans doute faire remonter l'introduction de ces parties grec-
ques dans la messe de l'octave de saint Denis, telle qu'elle
se trouve dans Ie ceremonial precedent [B. N., 976] 2.
En effet, si l'on consulte un Graduel de Saint-Denis, du
Xlie siecle, Ie codex Mazarine 384, on constate que notre
Alleluia grec ne s'y trouve pas encore, et que l'alleluia latin
Clamaverunt justi n'y existe qu'en latin et pour les seules
f~tes de S. Cyriaque et Compo(8 aout), f. 122v, et de S. Denis
et Compo (9 octobre), f. 135v.
Cependant,de l'alleluia grec Ekekrasan (=Clamaverunt), ap-
paraissant a l'abbaye Saint-Vaast d'Arras pres de deux sie-
cles avant d'~tre introduit a Saint-Denis, Ie moins qu'on
puisse dire est qu'il n'a pas ete compose dans la royale ab-
baye.
c) Le troisieme alleluia grec (inedit) : Agalliaste totheotho-
bortho imon alazate totheo iacob labetepsalmum phermonme-
tachitara, est assigne a la messe du VIIIe Dimanche apres
la Pentecote, f. 119. Lui aussi est la simple traduction du
1. Le codex Paris, B. N. lat. Age, dans: Etudes d'Histoire du

13024,f. 119v, du IXe siecle, con- Moyen-Age dediees a Gabriel Mo-
tient un Alleluia C lamauerunt nod, Paris, 1896. in-8, pp. 181-
Justi en neumes wisigothiques. 182. -Cite aussi dans D.A.C.L.,
2. H. OMONT,La Messe Grec- VI, 1583: Grecque (Messe grec-
que de Saint-Denys au Moyen- que de l' Abbaye Saint-Denis).
verset alleluiatique latin: Exultate deo adiutori nostro, iu-
bilate deo iacob, sumite psalmum iocundum cum cithara, (Ps.
LXXX, 1), qui est du reste ecrit en to utes lettres, immedia-
tement apres Ie texte grec, sur Ie m8me folio 119v. Dans
notre manuscrit, la melodie du texte grec est identique Ii.
celIe du texte latin: c'est la melodie gregorienne bien con-
nile, du 7e mode. (Le Graduel romain fait chanter cet Alle-
luia au Xle Dimanche).. A noter qu'il n'y a, dans notre
manuscrit, qu'un seul jubilus d' Alleluia pour leg deux ver-
sets: il est place au debut, avant Ie texte grec.
De nouveau, leg questions surgissent. Pourquoi ce traite-
ment de faveur pour Ie Vllle Dimanche -ou du moins
pour Ie premier verset du Psaume LXXX? Pourquoi chan-
ter leg deux textes sons la m8me melodie repetee, comme si
cet Alleluia comportait deux versets I?
18. Dans Ie m8me ordre de faits, il reste Ii. rappeler l'exis-
tence d'un autre Alleluia grec pour leg Dimanches apres la
Pentecote. II nons est conserve par Ie tres ancien antipho-
naire de Saint-Pierre du Mont-Blandin, Ii. Gand (Cod. Bru-
xelles, B. R. 10127..10144,f. 114v), dans la liste des Alleluia
pour toute-l'anne~, Ii. la fin de l'antiphonaire. En voir Ie
texte dans l'edition de Dom HESBERT2,
On a reconnu, dans la partie latine de ce texte, Ie verset
alleluiatique du XVe dimanche apres la Pentecote. La par-
tie en grec vient en dernier lieu, contrairement Ii.la disposition
adoptee par Ie cod. Cambrai 75, pour l'alleluia bilingue Agal-
liaste (= Exultate). L' absencede notation, dans Ie B landi-
1. Dans ce manuscrit, comme 011 ils etaient chantes en latin

dans beaucoup d'autres, un cer- et en grec, a savoir les Alleluia
tain nombre d' Alleluia des Di- Omnesgentes(5e Dim.), Te decet
manches apres la Pentec()te ont hymnus (69 Dim), VenUe exulte-
deux versets: ce sont les Alle- mus (119Dim.), ConfUemini (139
luia Te decethymnus (marque au Dim.); cependant aucun d'entre
6e Dim.), Venite exultemus (lie eux, dans les manuscrits que
Dim.), Laetatus sum (18e Dim.). nous avons pu aborder, n'est re-
~ On peut encore ajouter cette pris avec son texte grec, dans Ie
remarque : plusieurs des Alleluia temps apres la Pentec~te.
de ces Dimanches proviennent de 2. Antiphonale Missarum Sex-
latres ancienneprocessionuespera-tuplex, N 199a: Quoniam Deus
Ie de la semaine pascale it Rome, magnus.
176 BnOU (12)
niensis, ne nous permet pas de savoir quelle melodie rev~-
trot Ie texte grec 1.
Tous ces Alleluia greco-latins ne laissent pas que d'~tre
encore en partie enigmatiques; du moins, petit-on croire que
l'usage de plusieurs d'entre eux est assezancien, puisque Ie
verset du Blandiniensis a ete ecrit a la fin du Vllle ou au
debut du IXe siecle.
19. Finissons par line mention necessairementrapide des

pieces analogues, eparses dans les autres liturgies latines, et
en premier lieu dans les livres de la liturgie mozarabe,qui
possede des chants grecs et greco-latins, en particulier plu-
sieurs especesde Trisagion ; voir D. FEROTIN,aux tables du
Liber Sacramentorum et du Liber Ordinum, au mot Agyos.
-L'antiphonaire mozarabe de Leon, du xe siecle, publie
en 1928 par les Benedictins de Silos, reproduit deux de ces
Trisagion, pp. 29, 45 et 1602; il contient aussi plusieurs an-
tiennes greco-latines, pp. 19, 20, 21, 37, 50 et 59.
20. La liturgie ambrosienneDOllSdonne, elle aussi, sa quo-
te-part. Nous avons deja mentionne Ie R. Vadis propitia-
tor 3, l'ingressa Videsne Elizabeth, l'ingressa Coenaetuae mi-
rabili, Ie transitorium Laetamini justi 4. -II y a lieu de
soup~onnerl'antienne Inclinasti caelos, pour Ie jour des Ra-
meaux 5, a cause de son style et de sa finale caracteristique :
gloria tibi; peut-~tre aussi faut-il ajouter l'antienne Cum
ramis olivarum qui vient ensuite.
Par ailleurs, selon A. Baumstark 6, les transitoria des mes-
1. L'aIIeluia Quoniam Deus t. V, pp. 6-9 et 25-35; t. XIV,

magnus provient aussi de l'an- pp. 277-283 et 456-457.-A.
cienne processionpascale a Ro- GASTOuE, Le Chant Gallican, se-
me. 11a ceci de common avec rie d'articles parus dans Revue
Ie verset Exultate du cod. Cam- du Chant Gregorien,1937-1939;
brai 75, qu'il vise Ie Seigneur tirage a part, pp. 47-48.
plus directement que les autres. 4. cr. Paleographie Musicale,
2. Voir notre etude: Le Tris- t. V, pp. 10-13.
agion de la messemozarabed'a- 5. Paleographie Musicale, t.
pres les sourcesmanuscrites,qui VI, p. 267;- MAOISTRETTI, Ma-
paraitra prochainement dans les nuale Ambrosianum,t. II, p. 173.
Ephemeridesliturgicae. 6. Liturgie comparee,1939,p.
3. cr. Paleographie Musi cale, 104.
L.
(13) CHAN~S ~N tANGU~ GR~CQU~ 177
ses ambrosiennes constituent une sorte d'arsenal de poesie
liturgique grecque en traduction latine I).
21. Les precesambrosiennesDivinae pacis et Dicamus om-
nes, pour Ie 1 eret Ie 2e dimanchesde Car~me, sont la traduc-
tion manifeste d'anciennes litanies diaconales orientales, d'a-
pres des formulaires provenant plutot de Jerusalem que de
Byzance, comme l'a mis en relief recemment Ie Rme Dom
CAPELLE1. -A noter que la priere Dicamus omnesse ren-
contre aussi, avec variantes, dans la liturgie celtique 2, dans
la liturgie gallicane aux jours des Rogations 3, de m~me en
Angleterre, pour les Rogations egalement 4. II n'y a pas
lieu d'exclure de cet ensemble l'ancienne liturgie wisigothi-
que: elle comportait aussi des precesanalogues au Dicamus
omnesdes autres liturgies 5, voir par exemple:
Antiphonaire de Leon, p. 120 :
PRECES.Dicamus omnes
Dne exaudi et miserere
Ex toto cordeet ex tota mente
!
(Cf. Misselde Stowe.)
-supplices tedeprecamur, Dlie [exaudi et miserere].
1. Le Kyrie de la Messe et Ie pp. 113-120. Voir noire etude:

Pape Gelase,dans RevueBenedic- Les Processions .desmoines de l'ab-
tine, XLVI (1934), pp. 126-144 baye Saint- Vaast au XIve siecle,
(voir p. 128, 134); Le Pape Ge- qui doit paraitre it. Arras.
lase et la Messe romaine, dans 4. J. B. L. TOLHURST,The Or-
Rev. d'hist. eccl., XXXV (1939), dinale and Customary of the Be-
pp. 22-34. nedictine Nuns of Barking Abbey
2. G. F. WARNER,The Stowe vol. I, p. 125; vol. II, p. 379
missal, vol. I, 16v-17v; vol. II, (Henry Bradshaw Society, vol.
p. 6-7 (Henry Bradshaw Society, LXV et LXVI).
vol. XXXI et XXXII). 5. Voir celles du Vendredi-
3. E. MARTENE, De antiquis Ec- Saint, it. Matines, d'apres I' Anti-
clesiae ritibus, I. IV, c. XXVII; phonarium mozarabicum de la Ca-
A. GASTOUE,Le Chant Gallican, tedral de Leon, publie par les Be-
serie d'articles parus dans Revue nedictins de Silos en 1928, p. 120-
du Chant Gregorien 1937-1939; 121. Le manuscrit est de la fin
tirage a part, pp. 12-14; aux pa- du xe siecle; cependant ces prie-
ges suivantes, il donne d'autres res du Vendredi-Saint doivent re-
preces gallicanes qui pourraient monter it. one antiquite bien plus
bien avoir une origine orientale haute. Les numeros des versets
plus ou moins directe ; Dom Po- renvoient it. ceux de I'edition de
THIER,prieres litaniales ou pro- Dom Capelle, art. cite de la Rev.
cessionnelles, dans Revue du Bened.1934,p. 130-131.
Chant Gregorien,IX (1901-1902.
178 L. BRat]' (14)
-(suivent de nombreux versets, precedesdesmots Dica-
mus omnes, et entremeles d'antiennes et de repons;
nons les passons, pour arriver de suite it la partie
centrale, p. 121,la plus ancienne,vraisemblablement).
2. Concede Ecclesiaetuae pacem et temporum tranquil-
litate[m], -DiLe [exaudi et miserere].
5. Hujus urbis subsid[i]um praebe, et nobis propitiare,
-DiLe [exaudi, etc.].
11. Aufer jugum captivitatis, labem pestis et egestatis,
-DiLe [etc.].
13. lEgris tribue medicinam, egentibus dona substantiam.

-DiLe [etc.].
j Eripe cunctos oppressos, et compeditos solve, -
cr. nO 11 DiLe [etc.].

de MI 1 Peregrinantibus prosperare,patriae redde captivos.
-DiLe [etc.]
15. Dona veniam peccatorum, et dele culpas scelerum.
-DiLe [etc.].
(Tout cet ensemblese termine par KIRIE ELEYSON,trois fois re-
pete).
Quant a la Deprecatio Gelasii, autre variete du Dicamus
omnes, qu' Alcuin insera dans son recueil d'Officia per ferias,
on retiendra leg conclusions du Rme Dom Capelle qui y voit
line production strictement romaine, dont I'auteur est Ie
pape S. Gelase Ier en personne, et adaptee tres librement sur
des modeles orientaux 1.
22. Plusieurs des pieces ambrosiennes et mozarabes (com-
me, p. ex., Ie Dicamus omnes, Ie Vadis propitiator), ont dft
~tre utilisees par la liturgie gallicane proprement dite; mal-
heureusement on n' a que des renseignements fragmentaires
sur leg pieces chantees de cette derniere liturgie. Rappelons
seulement Ie chant de I' Aios (agios), a plusieurs reprises au
cours de la me sse, d'apres leg Lettres attribuees a S. Ger-
main 2.
23. Nous sommes mieux partages en ce qui concerne la
1. Voir l'art. cite, Rev. d'hist. main deParis. (Lettres attribuees

eccl.,1939. a Saint). D.A.C.L.. VI. 1067,
2. ct. Dam A. WILMART,Ger- 1072.
(15) CHANTS~ LANGU~ GRCQUE 179
Iiturgie beneventaine,dont plusieurs antiphonaires manuscrits

ont ete conserves: on y chantait d'asseznombreusesantien-
nes greco-latines, en particulier pour Ie Vendredi-Saint; re-
cemment elles ont ete publiees dans Ie tome XIVe de Ia
Paleographie Musicale 1.
24. Terminons cette Iiste en signalant, pour la liturgie
celtique, un chant de communion: Corpus Domini 17ccepimus
et Sanguine[m] eius potati sumus; ab omni malo niJn timebi-
mus quia Dominus nobiscum est, qu'on trouve dans Ie tres
ancien antiphonaire de Bangor 2, et qui, d'apres A. Baum-
stark 3, est la traduction presque verbale d'un original grec
du VIe siecle et d'origine palestinienne.(Le m~me chant se
retrouve dans la liturgie milanaise).
** *
Nous arr~tons 1:1notre enqu~te aupresdesliturgies latines.
Toute breve qu'elle soit, cette liste de chants grecs et au-
tres, passesdans l'eglise latine, n'en parle pas moins d'elle-
m~me. Ces sortes d'emprunts, s'etendant :1 presque toutes
les categories de chants liturgiques, laissent supposer l'exis-
tence de beaucoup d'autres pieces du m~me genre, non en-
core identifiees, ou sorties de l'usage actuel. Les auteurs de
ces emprunts appartiennent aux epoques les plus diverses;
diverses aussi les eglises orientales qui ont fourni matiere
:1 emprunt, mais c'est apparemment la liturgie byzantine qui
a livre Ie plus de textes. Les eglises qui ont beneficie de ces
chants orientaux sont egalement nombreuses: elles appar-
tiennent :1 toutes les liturgies latines; Ie phenomene n'est
1. Voir table speciale, p.467, dont Ie texte et la melodic sont

au mot greco-latfies; Ie com- donnes, p. 266.
mentaire en est donne pp. 296, 2. Henry Bradshaw Society,
306 ss., et I'explication de leur vol. X (1895), p. 30, (nO 109);
origine grecque, pp. 457-461.- P.L., LXXII, 106.
Ceci, sans prejudice des chants 3. Liturgie comparee,p. 104;
traduits ou simplement inspires il renvoie 11P. MAAS,Friihbyzan-
de mode-lesbyzantins qui peu- tinische Kirchenpoesie (Kleine
vent aussi s'y rencontrer; nous Texte, L II-L I II), Berlin, 1931,
avons en vue, p. ex., Ia Commu- 2e ed., p. 6t nO 4.
nion Quis te supplantavit, Judas,
180 t. t3RotJ (16)
done pas propre a la seule eglise de Rome. La maniere
d'emprunter n'est pas toujours la meme: tantot les liturgies
latines se contentent d'une simple traduction du texte ori-
ginal, sans rien retenir de la melodie native; tantot elles con-
servent aussi la melodie orientale, en l'adaptant de leur mieux
aux paroles latines; enfin, et c'est la Ie plus curieux, comme
aussi Ie moins facile a expliquer: elles conservent quelque-
fois Ie texte grec (generalementecrit en caractereslatins) avec
sa melodie originelle, a cote de la traduction latine, celle-ci
recevant une nouvelle melodie; Ie cas Ie plus typique de ces
diverses combinaisons etant, pour la liturgie romaine, celui
de l'alleluia Dies sanctijicatus de la messe du jour de Noel;
pour la liturgie mozarabe, celui du trisagion de la messedes
jours de fete.
Resterait a ecrire la contre-partie de cette etude: dresser
la liste des emprunts, si fares soient-ils, que les liturgies
orientales ont pu faire aux chants latins.
SUMMARIUM
Non solum in jormulis lectis recitatisve Rituum Occidentalium

lingua graeca non pauca vestigia reliquit, sed etiam in hymnis,
antiphonis, responsoriis, aliisque cantandis compositionibuslatina-
rum Ecclesiarum reperiri potest injluxus plus minusve directus
Rituum Orientalium.
Elenchum talium cantuum e graecis jontibus in diversoslatinos
Ritus derivatorum, hucusque repertorum, Auctor pro modulo suo
describit, quorum aliisimpliciter graecamlinguam retinuerunt, sicut
Kyrie eleison; alii, et quidem plerique, sub quadam latina versione
latitant, sicut Mirabile mysterium, Nativitas tua, Sub tuum prae-
sidium; deniquepauci cantus in ambabus linguis, graeca simul ac
latina, adhibentur, sicut Agios 0 rheas, et nonnulli alii qui hodie
amplius non vigent.
De datum der G:Peregrinatio Egeriae
en het Feest van Ons Heer Hemelvaart
DOOR
Dom E. DEKKERS
(Steenbrugge)
Men heeft wijlen Mgr. Bludau destijds gelukgewenst, om-

dat hij in zijn hoek over de Peregrinatio Egeriae geen nieuwe
hypothesen heeft gevoegd bij de talloze, die reeds werden
voorgesteld in verband met bet zo merkwaardig geschriftje,
dat Gamurrini in 1884 te Arezzo ontdekte.
Was bet reeds een verdienstelijk werk de verschillende me-
ningen over de Peregrinatio critisch te onderzoeken,toch deed
onlangs een monnik van Liguge meer en beter. In drie bij-
dragen, die evenzeeruitmunten door pittige zeggingswijzeals
door grote eruditie en critischen zin, heeft Dom A. Lambert
geen nieuwe hypothesen, maar nieuwe zekerheden gebracht
omtrent datum en herkomst van bet geschriftje, omtrent
naam en persoonlijkheid van de schrijfster 1.
De bier volgende bladzijden willen enkel een bevestiging
zijn van zijn besluiten, zij bet ook met een lichte wijziging
en niet zonder enige aanvullingen.
1. Egeria. Notes critiques sun -Deze bijdragen van Dom

la tradition de son nom et celie de Lambert zijn door de critiek zeer
l'(c Itinerarium , in Revue Ma- geprezen geworden, zie b. v. F.
bill on, XXVI, 1936, bIz. 71-94; CAVALLERA, Egeria, in Bull. de
Egeria, soeur de Galla, ibid., .litterature eccl.,XXXIX, bIz. 93v.
XXVII, 1937, bIz. 1-42; L' Iti- P. A. VACCARI, L' Itinerarium
nerarium Egeriae veTS414-416, Egeriae &,in Biblica? XXIV I 1943,
iLJi(j., ~VIII, 1~38, P11',4j)~69, bll'. 3~8-397 .
182 E. DEKKERS (2)
In zijn brief aan Ctesiphon uit bet jaar 415 laat Sint Hie-
ronymus zich helemaal niet vriendelijk uit over een mill of
meer van Priscillianisme verdachte bedevaartster, die sedert
enigen tijd bet H. Land hue illucque currentem door-
kruist 1.
Door enige vernuftige combinaties heeft Dom Lambert
met grate zekerheid kunnen uitmaken, dat Sint Hieronymus
bier spreekt over de Spaanse abdis Egeria, schrijfster van
de geken'lie Peregrinaiio ad [oca sancia en een verre nicht
van keiz("rin Pulcheria, die orationis gratia en op staats-
kosten, rand 415, heel bet Oosten doorkruist en aIle plaatsen
bezoekt, waarover in de H. Schrift wordt gesproken.
De door Dom Lambert vastgestelde datum werpt echter
een onverwacht licht op bet twee en veertigste hoofdstuk
van de Peregrinaiio, dat tot nu toe werkelijk een crux inier-
preium was.
In dit hoofdstuk verhaalt Egeria, hoe men te Jeruzalem op
den veertigsten dag na Fagen de synaxis in de basiliek te
Bethlehem viert, in qua ecclesiaspelunca est, ubi natus e~t
Dominus , en de priesters zowel als de bisschop prediken er
apte diei et loco 2.
Op den traditionelen Hemelvaartsdag viert men dug te Je-
ruzalem een soort geboortefeest des Heren. Een dergelijk
feest treft men nergens elders aan. Men heeft dan op aller-
hande wijzen getracht hiervoor een verklaring te vinden.
Sommigegeleerden,o. a. Anton Baumstark, hebbende
aandacht gevestigd op een aantal gegevensover een geboor-
tefeest van Christus in de Meimaand: Clemens van Alexan-
drie zegt dat sommige zijner landgenoten den geboorteda-
turn van Christus berekenden op 25 Pachon (= 20 Mei) ; er
is bier evenwel nag geen sprake van een feesi; bovendien
keurt Clemensdeze berekeningenaf3. Het Koptisch-Arabisch
menologium4,het Arabisch-J acobitisch synaxarium 5geven op
1. Epist. 133, 4 -HILBERG, 3. Stromata, I, 21 -STAEHLIN,

III, 248, 12-14. II, 90, 19-20.
2. Peregr.,XLII-46 (wij verwij- 4. Patrologia orientalis, X, bIz.
zen telkens naar de bladzijde 203.
van de uitgave van W. HE- f>. J(Jid.~bI~. 271 V.
MEVS?tI~idelber~, 1939').
D.
(3) DE DATUM DER PEREGRINATIO EGERIAE 183
13 Mei de gedachtenis van de vlucht naar Egypte ; op 18 Mei

viert bet Armeens lectionarium van Conybeare de Onschul-
dige Kinderen; ook worden er lessennit bet kindsheidevan-
gelie voorgeschreven voor 16 en 17 Mei 1. Het feest te
Bethlehem, waarover Egeria spreekt, ware dan een over-
blijfsel van dit oude Kerstfeest, dat van een vasten kalender-
datum naar den zesden Donderdag van den Paastijd werd
verplaatst. Zulke veranderingen zijn trouwens niet zo zeld-
zaam. Zo werd b.v. bet feest der Onschuldige Kinderen van
18 of 9 Mei (Conybeare-Adontz) vastgelegd op den derden
Donderdag na Pasen in het Georgischkanonarium van Ke-
kelidze 2.
Deze hypothese, zo kenschetsend voor den schrijver van
Liturgie comparee, is op bet eerste zicht wel aantrekke-
lijk, maar blijkt toch niet bestand tegen een grondig onder-
zoek. Van de verschillende gegevensnopens dit Paas-Kerst-
mis komt geen enkel overeen met Egeria wat den datum
van bet feest betreft; bovendien wordt te J eruzalem bet
geboortefeest gevierd op den normalen datum van 6 Ja-
1. Rituale Armenorum, Ox- 1932 = Textes et Etudes liturgi-

ford, 1905, bIz. 525; op 9 Mei, ques, I, bIz. 13; A. BAUMSTARK,
in de handschriften, die door Festbreuier und Kirchenjahrdersy-
N. A. AnONTzwerden gebruikt rlschen Jakobiten, Paderbom,1910
(Les fetes et les saints de l' Eglise = Stud. z. Gesch.u. Kultur des
armenienne,in Revuede l'Orient Altertums, III, 3/5, bIz. 273. Ook
Chretien, XXVI, 1927/8, bIz. in de Georgische Iectionaria van
235). In sommigedezerbronnen Goussen wordt op 8 en op 14 Mei
en ook nog elders, b. v. in de Joannes de Evangelist herdacht
Jacobitische menologia,die door en op 18 ~n 25 Mei Jacobus ( Ue-
F. NAUwerden uitgegevenin bet ber georgischeDrucke und Hand-
tiende deel der Patrol. orient., schriften, die Festordnung und
(zie b. v. bIz. 32, 40, 51, 55, 77, den Heiligenkalender des alt-
95 enz.), ontmoet men bovendien christlichen Jerusalems betreffend,
rond denzelfden datum enige in Liturgie und Kunst, IV, 1923,
feestdagen,die men elders gere- bIz. 21 v.). VgL nag onze huidige
geld in de nabijheid van bet Romeinse Iiturgie, 1 en 6 Mei.
l(erstfeest aantreft (Sint Ste- 2. Zie Th. KLUGE en A. BAUM-
phanus, Sint Joannes de Evan- STARK, Oster- Uftd Pfingstfeier
gelist,Sint Jacobus,O. L. Vrouw), Jerusalems im 7. Jahrh., in Oriens
vgI. B. BOTTE,Les originesde la Christianus
~l~. 223-23~,(neueFo 1ge),
. VI, 1916,
Noel ~( 4c .t'Epip!lqnie, L~uyen!
184 D. E. DEKKERS (4)
nuari 1 en Sint Hi~ronymus, die met zoveel nadruk den wes-
tersen datum (25 December) tegen het .oosters gebruik ver-
dedigt 2, weet blijkbaar niets af van een geboortefeest in de
Meimaand. Overigens schijnt Egeria niet bijster verwonderd
te zijn over de viering te Bethlehem op den veertigsten dag
na Pasen, die tach voor haar, de Spaansemoniale, de tradi-
tionele hemelvaartsdag was 3, terwijl anderzijds een Paas-
Kerstmis ) haar, als Westerlinge, totaal onbekend moet ge-
weest zijn. De opvatting van Baumstark heeft clan oak niet
bijzonder veel sucpesgekend 4.
1. Peregr.,xxv, 6 -xxVI-32 vv. Doch ook deze opvatting lijkt

2. Zie de verwijzingen naar de ons moeilijk aanvaardbaar. Is
teksten bij B. BOTTE,a. w., bIz. het wel denkbaar dat te Jeruza-
16. lem nog geen Hemelvaart werd
3. Zij gebruikt trouwens nage- gevierd honderd jaar na het con-
noeghetzelfdewoord als bet concilie van Nicea, dat het feest als
cilie van Elvira om den dag van algemeen verspreid beschouwt
O. H. Hemelvaart aan te dui- en er de kerkelijke aangelegen-
den: dies quadragesimalum,fe- heden naar regelt? (Over het
ria quinta quadragesimarum. ontbreken van O. H. Hemelvaart
Over tekst en betekenis van de in het Armeens lectionarium, zie
canonesvan Elvira, zie V. LAR- verder, bIz. 195 voetnota 4). Ove-
RADAGA,L'Ascension de Notre- rigens gebruikt Egeria tweemaal
Seigneur, traduit de l'Espagnol in het korte hoofdstuk den oud-
par G. Cazaux, Rome-Parijs, stell en tevens toen reeds tradi-
1938, bIz. 570 vv. tionelen naam voor Hemelvaart :
4. Voor de critiek van Baum- de veertigste dag ,en zij zegt
stark, zie B. BOTTE,a. w., bIz. dat apte diei et loco werd ge-
17 vv.; ook A. HEISENBERG, predikt, loco , dat zij nader
Zur Feier van Weihnachtenund bepaalt door in ecclesia... in qua
Himmelfahrt im alien Jerusalem, ecclesia spelunca est, ubi natus
in Byzant. Zeitschr.,XXIV, 1923, est Dominus . Een gedachte-
bIz. 328-335, verwerpt bet os- nis der Onschuldige Kinderen zou
terliches Weihnachten van bij dezen tekst slechts ten dele
Baumstark, doch laat de moge- passen. De hypothese van Hei-
lijkheid open dat de gedachtenis senberg stell dug wel meer nieu-
der OnschuldigeKinderen in Ege- we problem en dan zij er oude
ria's tijd op den zesdenDonder- oplost. Bovendien komi onder
dag na Pasengevierd werd; la- de vijf of zes ons bekende ver-
ter, toen O. H. Hemelvaart in schillende data voor het feest
voege kwam, werd bet feest der van de Onschuldige Kinderen
Onschuldige Kinderen naar den geen enkele voor, die met de ge-
derden Donderdag na Pas en of gevens van Egeria overeenstemt,
nai\;r Mei verplaatst ~bl~.344v.). terwiJI QOk ~en toevalli~ saruen-
(5) DE DATUM DER ( PEREGRINATIO EGERIAE ~ 185
Een heel anderen weg is Mgr. Bludau opgegaan1. Voor

hem is bet feest te Bethlehem op den veertigsten dag na
Pasen wel degelijk O. H. Hemelvaart; de statio echter te
Bethlehem laat zich verklaren door de tegenstelling tussen
menswording en hemelvaart, descensusen ascensus.De schrij-
ver beroept zich hiervoor op een tekst uit de XIVe catechese
van Sint Cyrillus: Naar Bethlehem daalde hij uit den he-
mel Deer; van den Olijfberg steeg hij ten hemel op ; van ginds
ging Hij uit naar de mensen om den strijd in te zetten; van
bier steeg Hij op om voor de overwinDing te worden be-
kroond 2.
Dr. Anton Baumstark oordeelt hierover zander mildheid 3:
Dass diese (Feier), bei der aIle Texte Ort und Tag ent-
sprachen 4, eine Himmelfahrtsfeier haben sein k6nnen, wird
durch die rhetorische Antithese... durch Kyrillos, Kat. XIV,
23 und die s. 159 [bei Bludau] daran angeschlossene,noch
weniger etwas besagendeStelle gewisskein Leser erhartet
riDden.
Toch heeft de opvatting van Bludau enigen bijval geoogst
en werd zij eveneens voorgestaan door U. Holzmeister 5 en
V. Larrafiaga 6. O. i. echter zeggen de beide aangehaalde
vallen van 18 Mei (of 9 Mei) 2. Catech. XIV, 23 -P.G.,

met den veertigsten dag na Pa- XXXIII, 856.
sen voor de jareD, die Egeria in 3. In' zijn bespreking van bet
bet H. Land doorbracht, uitge- werk van A. Bludau, Jahrb. f.
sioten is. Zo wij trouwens Mgr. Liturgiew., VII, 1927, bIz. 358.
Biudau mogen geloven, werd de 4. Cursivering van Baumstark.
feestdag der OnschuidigeKinde- Egeria zegt dit echter niet : en-
ren te Jeruzalem in de dagen kel de praedicationes) zijn dien
van Egeria kort na Epiphanie dag apte diei et loco ; zie ver-
gevierd. Wij zien echter niet der, bIz. 190vv.
goed in, waarop de geleerde 5. Der Tag der Himmelfahrt
schrijver zich baseert (Die Pil- des Herrn, in Zeitschr. f. kath.
gerreiseder Aetheria, Paderborn, Theol., LV, 1931, bIz. 64.
1927 = Stud. z. Gesch.u. Kul- 6. A. w., bIz. 589. Het is wel
tur des Altertums, XV, 1/2, bIz. pikant evende argumentatie van
157). P. Larraiiaga naast die van Dr.
1. A. w., bIz. 158 v. Men Baumstark te plaatsen: II suf-
vindt trouwens reeds dezeIfde fit de titer S. Cyrille de Jerusa-
opvatting in bet Kalendarium lem... - (den tekst van Sint
manualevan P. Nic. NILLES(deel Cyrillus) ...wird gewisskein Le.
lIt Jpp~grti~k?1~~72,.bI~. 370). ser erqartet fina,en:~I
teksten inderdaad zeer weinig 1. Dergelijke bespiegelingen
kunnen de Hierosolymitanen geenszinsgebracht hebben tot
een hemelvaartsviering te Bethlehem in spelunca ubi na-
tus est Dominus , en niet in 1mbomen, id est in eo loco,
uncle ascendit Dominus in caelis 2 ; elders ware zo iets mis-
schien denkbaar 3, maar te Jeruzalem, waar men een eigen
hemelvaartskerk heeft, bet ' Ep,BwpoPop den Olijfberg, ~s
bet uitgesloten. Zelfs indien deze gedachtengang bier ooit
traditioneel geweestis, zou hij ten hoogste een achteraf ge-
vanden verklaring kunnen zijn van een reeds bestaand ge-
bruik, doch geenszinsde oorzaak van bet in voege brengen
van dit gebruik.
Bovendien herdenkt men te J eruzalem in de dagen van
Egeria O. H. Hemelvaart in den namiddag van Pinksteren
en wel in de 1mbomon-b~dplaats'. Een dubbele hemelvaarts-
viering is natuurlijk op zich zeIt niet onmogelijk 5, doch zon-
der dwingende bewijzen zal men een dergelijke anomalie niet
gemakkelijk aanvaarden 6.
N og veel andere verklaringen van OilShoofdstuk van de
Peregrinatio werden voorgesteld: D. Cabral 7 vermoedde bier
een feest van de Annuntiatio, doch hij is de argumenten
schuldig gebleven.
Eveneens zander veel bewijsmateriaal voor te leggen, heeft
1. Men mag er daD Dog de slone,1 -P.G., L, 441); vgI. H.

moderne citaten, die Nilles aan- KELLNER,Heortologle, Freiburg,
haalt, bijvoegen. 19118,bIz. 83.
2. Peregr., XLIII, 5-47. 4. Peregr., t. a. pl.
3. Voor zover wij konden na- 5. VgI. U. HOLZMEISTER, a. w.,
gaan in oude statio-lijsten, von- bIz. 64. Onze andere bronnen
den wij echter nergens op O. H. )(ennen echter Diets dergeIijks:
Hemelvaart een statio op een waar er misschienvan eenhemeI-
plaats, die aan de menswording vaartsviering op PageDof Pink-
herinnerde ; wel vierde men steren sprake is, bIijft den veer-
meermalen de plechtigheid bui- tigsten dag na PageDvrij.
ten de stad, alsof men hierdoor 6. VgI. bet dubbele geboorte-
aan den buiten Jeruzalem gele- feest Kerstmis en Epiphanie;
gen Olijfberg wilde herinneren, doch dit heeft overtaIrijke sporeD
aldus te Constantinopel (SOCRA- nagelaten omtrent zijn ontstaan
TES, Hist. eccl., VII, 26 -P.G., en zijn verdere ontwikkeling.
LXVII, 800), te Antiochie 7. Les Egllses de Jerusalem,
(CHRYSOSTO~T,JS/ Serl110 in ,.4.scen- P~js, 1895, bIz, 7\),
(7) DE DATUM DER (CPEREGRINATIO EGERIAE )} 187
E. Weigand 1 het leest van den veertigsten dag) geinterpre-
teerd als het besluit van den Paastijd. Een dergelijke ge-
woonte heeft oak het concilie van Elvira gekend en bekampt ;
in zijn commentaar op dezen tekst heeft P. Larranaga 2, zon-
der evenwel te denken aan Egeria en aan de hypoth ese van
Weigand, een aantal oud-christelijke teksten samengebracht
over een veertigdaagsenPaastijd, zodat de mening van Blu-
dati over de hypothese van Weigand: Van einer vierzigta-
gigen N achfeier des Osterfestes haben wir sonst keine Kun-
de 3 1),wel niet helemaal juist kan heten.
Toch kan oak de hypothese van Weigand moeilijk aan-
vaard worden: waarom dan nag een Ascensiogevierd op den
vijftigsten dag, als reeds de veertigste dag, de dies in quo
ablatus est SponsusI), den Paastijd besloot? Waarom pas
na Pinksteren het vasten hernomen, zoals Egeria uitdrukke-
lijk aanstipt 4, wanneer reeds tien dagen vroeger de Paastijd
beeindigd was? Waarom die slotviering te Bethlehem ge-
houden en hoe hierover gepredikt apte diei et loco) in de
basiliek, ubi natus est Dominus )?
Nog andere vooronderstellingen zijn voorgelegdgeworden5,
echter zander succes,wat -voor sommige althans dezerhy-
pothesen -wel geen verwondering zal wekken.
De nieuwe datum echter van de Peregrinatio, nu eindelijk
vastgesteld door Dom Lambert, brengt oak nieuw licht in
dit moeilijke vraagstuk.
***
In zijn brief aan C~esiphonuit bet voorjaar 415 6 spreekt
Sint Hieronymus duB over onze bedevaartster, hue illuc-
que currentem I). Zij moest duB ten minste reeds enigentijd
in bet H. Land vertoeven en kwam bijgevolg ten laatste fond
Nieuwjaar 415 in Palestina. Anderzijds is bet Diet waar-
1. Zur Datierungder Peregri- 5. Zie b. v. A. BLUDAU, a. W.,

natio Aetheriae,in Byzant. Zeit- bIz. 154 vv.; V. LARRANAGA,
schr., XX, 1911,bIz. 1-26, bij- a. W.,bIz. 287vv.
zander bIz. 23. 6. Over dezendatum, zie A.
2. A. W., bIz. 271 vv. LAMBERT in Revue Mabillon,
3. A. w., bIz. 158. XXVI)I, 1937, bI~. 1\) v,
i. pereqr.,~IVf ~-48,
schijnlijk, dat zij er reeds geruimentijd verbleef: Sint Hi~ro-
nymus behoorde nu eenmaal niet tot de lankmoedigsten on-
der de stervelingen en hij zal wel geen paar jaren lang zijn on-
genoegenover bet huc iIlucque currere van Egeria hebben
kunnen onderdrukken 1, terwijl men anderzijds ook niet kan
veronderstellen dat de kluizenaar te Bethlehem, die met
aIle Westerlingen in bet H. Land vriendschappelijke (of an-
dere) betrekkingen onderhield, niet zou gehoord hebben van
Egeria's tochten 2, die blijkbaar met oneindig meer beslag
werden voltrokken dan die der meeste bedevaartgangers.
Laten wij dan aannemen dat Egeria niet lang v66r 415 in
Palestina aanlandde; wij zullen verder nog zien, dat deze
datum bet best past bij de andere chronologische gegevens
van de Peregrinatio.
Anderzijds weten wij dat Egeria ires anni pleni te Je-
ruzalem is geweest3, evenwel geen ononderbroken jaren : in
bet bewaard geblevengedeelte van haar reisverhaal ontmoe-
ten wij ze niet minder dan drie maal op trektocht 4. Om-
streeks Nieuwjaar 418 Jeruzalem voorgoed verlatend, bezoekt
zij nog Syri~, Mesopotami~en Klein Azi~ om de loca sanc-
ta en de sanctos monachos te bezoeken, en keert aldus
naar Constantinopel terug. Terloops zegt zij ons echter nog,
dat zij pas op den feestdag van Sint Helpidius, nono k.
Maias 5, te Haran was; zij is dus eerder na dan v66r
Nieuwjaar nit Jeruzalem vertrokken, wellicht juist na de
feesten van Epiphanie (6 tot 14 Januari 418). Te Constanti-
nopel aangekomen en reeds nieuwe reizen beramend, ver-
haalt zij aan haar dominae sorores van haar vrome toch-
ten door de Bijbellanden 6.
1. Al durft Hieronymus wel bIz. 174 : ...comment expliquer

eens beweren, dat hij drie jaar que Ie solitaire de Bethlehem
gewacht heeft, aivorens op te n'en ait rien su, ou que, etant au
treden: Si post trienniu~ 10- courant, il n'en ait souffle mot
quor...(Contra Ioannem,1- P.L., ni en bien ni en mal? &
XXIII, 355 B), doch zijn bewe- 3. Peregr., XVII, 1-19.
ring is verre van juist. 4. Ibid., IX, 7-11 ; X, 3-12; XII,
2. VgI. G. MORIN,Un passage 11-15 ; XIII, 1-15 ; XVII, 1-19.
enigmatiquede S. Jerdme contre 5. Ibid., XX, 5-24.
la pelerine espagnolleEucheria?, 6. Ibid.! ~1II1 8 v.-2~1
in ~euqe Bened.,XXX, 1913.
(9) DE DATUM DER P~R~GRINATto EGERtAE ) 189
Het geschriftje, dat wij thans de Peregrinaiio ad loca sanc-

ia noemen, is echter blijkbaar niet de enige brief, dien Egeria
aan de dierbare achtergeblevenenin bet vaderland schreef 1 ;
zo wij ons niet vergissen, behandelen de ons bewaarde ge-
deelten enkel de tochten, welke Egeria gedurende bet laat-
ste jaar van haar verblijf in bet H. Land heeft ondernomen.
lmmers, in ons enig handschrift begint de tocht ex abrupio
met de (prouessesd'alpiniste van Egeria in bet Sinaige-
bergte en de eerste vaste datum, dien wij aantreffen, is bet
feest van Epiphanie, dat zij in bet stadje Arabia viert 2;
vandaar keert zij terug naar Jeruzalem, regressa sum in
Helia, id est in lerusolimam 31>.Transacto aliquanto tem-
pore 4 I>trekt zij naar bet Nebo-gebergte en visis omnibus...
regressi sumus in lerusolimam 51>. En nogmaals post ali-
quantum tempus 6 I>is zij weer de baan op en trekt naar bet
land van Job en gratias agentesDeo semperregressi sumus
lerusolimam 71>.En clan beet bet : Transacto aliquanto tem-
pore, cum iam tres anni pleni essent, a quo in lerusolimam
venisse(m)... 8 1>. lndien Egeria einde 414 in bet H. Land
is aang~komen, vertrok zij dug einde 417 of liever begin
4189 naar Constantinopel. Weten wij van haar vroegere
tochten enkel dat zij Alexandri~ en de Thebais bezocht 1, de
laatste drie tochten daarentegen worden uitvoerig in de Pe-
regrinaiio beschreven. Hierbij vertoefde zij te Arabia van
5 tot 7 Januari, ongetwijfeld in bet jaar 417 : immers, indien
men dezen tocht in bet voorlaaisie jaar van Egeria's verblijf
in bet H. Land plaatst, clan moet men de oponthouden te
Jeruzalem tussen de drie laatste tochten al te lang rekken,
terwijl Egeria ze toch aliquantum tempus I>noemt.
De beide andere tochten vulden gedeeltelijk de rest van
bet jaar 417, waarschijnlijk de liturgisch minst interessante
1. Zie A. LAMBERT,in Revue 9. Drie volle jaren ) doenwel

Mabillon, XXVI, 1936,bIz. 76 v. eerder lets meer veronderstellen
2. Peregr., IX, 1-11. dan 3 x 12 maanden; een ver-
3. Ibid:, IX, 7-11. trek uit Jeruzalem in bet begin
4. Ibid., X, 1-12. van 418 komt trouwens ook be-
5. Ibid., XII, 11-15. ter overeen met den datum van
6. Ibid., XIII, 1-15. 24 April 418, waarop Egeria te
7. Ibid., XVI, 7-19. Haran aankomt.
8. Ibid., XVII, 1-19. 10. Peregr., IX, 1-6.
190 b. E. DEKKERS (10)
maanden tussen Pinksteren en de dies enceniarum , waarop
iedereen te Jeruzalem wilde zijn 1, en tussen de Encaeniae
en de plechtigheden van Epiphanie. Rond Nieuwjaar 418,
waarschijnlijk na de Kerstfeesten (6-14 Januari) verliet zij
dan voorgoed de H. Stad.
In 417 nu werd Pasen in het Oosten gevierd op 22 April 2;
de veertigste dag na Pasen viel dug op 31 Mei. Welnu, op
31 Mei vermeldt het Georgischkanonarium van Parijs: In
Bethlehem kerkwijding (van de geboortebasiliek)3. Dit ver-
klaart nu op een geheel onverwachte wijze bet twee en veer-
tigste hoofdstuk van Egeria met de praedicationes apte
diei et loco op Hemelvaartsdag in de basiliek, ubi natus
est Dominus, te Bethlehem. In het jaar immers van de
Peregrinalio vielen beide feesten, de dedicalio van de geboor-
tebasiliek en O. H. Hemelvaart, samen; men vier de dan
de liturgie van het anniversarium dedicalionis te Bethle-
1. Ibid., XLIX, 1 en 2-52. - rieuse, a raconte tout ce qu'elle

Dit zou meteen -verklaren waar- a vu, mais elle n'a pas tout vu.
om Egeria Diet spreekt over bet II se peut done,bien qu'elle n'en
fees! van Maria Theotokos op parle point, qu'il y ail eu alors
15 Augustus (Armeens Iectiona- a Jerusalem un certain culte de
rium, CONYBEARE,a.w., bIz. 526). la Vierge, mais nous I'ignorons &
O-verigens is bet Iang Diet zeker (ibid., bIz. 1). Doch Mariafeesten
dat dit feest to en reeds werd ge- waren voor het concilie van
vierd. Wel is bet volgens H. W. Ephese uiterst zeldzaam, zie D.
CODRINGTON,The feast of the As- FRANSES,Mariavereering in de
somption and some others, in The eerste eeuwen der Kerk, 's Her-
Downside Review, LIX, 1941, togenbosch,1941 = Collectanea
bIz. 189 v., zeer oud en gaat bet tranciscananeerlandica,V, 3, bIz.
op een certainly pre-Christian 26vv.
festival terug; de kerk evenweI, 2. Zie den brief van Paschasi-
waar, volgens bet Iectionarium nus aan Sint Leo, P.L., LIV,
van Conybeare bet feest werd ge- 608 B.
vierd, dateert pas van bisschop 3. H. GOUSSEN, a. w., bIz. 23.
Juvenalis (421-458), zie B. CAPEL- Het door Kekelidze uitgegeven
LE, La fete de la Vierge d Jeru- kanonarium van Lab'ili, dat vol-
salem au ve siecle, il! Le Museon, gens P. PEETERS(Anal. Bol-
LVI, 1943, bIz. 20-22; bet feest land., XLII, 1924, bIz. 138) een
zelf zal wel Diet onder geweest zuiverder tekst biedt dan dat van
zijn, ook al kan men Egeria Diet Parijs, geeft voor 31 Mei enkel:
als tegengetuige oproepen : Ege- Synaxis in Bethlehem & (H.
ria, pelerine enthousiaste et cu- GOUSSEN, t. a. pl.).
(11) OE DATUM DEi\. PEREGR1NATIO EGERIAE
hem, doch de priestersen de bisschop, die de sermoenenhiel-

den, konden Diet nalaten in bun preken oak op bet mysterie
van O. H. Hemelvaart te wijzen : praedicent dicentes apte
diei et loco. En men lette er wel op: enkel de sermoenen
zijn apte diei et loco : over de lectiones,de hymni, de anti-
phonae, de orationes, die aDders oak altijd apti diei et lo-
co zij n 1, rept Egeria bier geeDwoord. Is dit geeDteken,
dat de eigenlijke liturgische teksten reeds nauwkeurig ge-
noeg bepaald en strikt genoegvastgelegd waren, zodat men
ze Diet meer naar willekeur kon aanpassenaan bet toevallig
samenkomen van twee feestdagen? In de sermoenenwas
men echter vrijer.
Men heeft dus blijkbaar de liturgie der Encaeniae te
Bethlehem gevierd en de teksten hiervan waren enkel apti
loco , maar Diet diei , d. w. z. zij pasteD Diet bij den veer-
tigsten dag na Pasen of O. H. Hemelvaartsdag, waarop zij
toevallig moestengezegdworden. Doch in de sermoenenkon
bet verband gelegd worden tussen de plaats in quo agitur
en bet feest van O. H. Hemelvaart, hetwelk de veertigste
dag na Pasen ongetwijfeld in herinnering moest brengen aan
de inwoners van Jeruzalem, die met zoveel chronologische
nauwgezetheidheel's Heren leven in bun liturgische diensten
uitbeeldderi -en dit zelfs in de veronderstelling, dat er DOg
geeDeigenlijk Hemelvaartsfeest zou bestaan hebben. En dit
verband tussen plaats en dag werd wellicht gelegd naar den
trant van de veertiende catechesevan Sint Cyrillus met de
hoger vermelde tegenstelling tussen descensusen ascensus.
aDze hypothese werpt ten slotte DOgeen onverwacht licht
op de zonderlinge Pinkster-Hemelvaartsviering, die Egeria in
haar drie en veertigste hoofdstuk beschrijft : voor bet dit jaar
1. Talloze keren komt Egeria et loco, in quo agitur, aptae et

hierop terug; zie echter vooral convenienter sint semper; al-
XXV, 5-32, en XLVII, 5-51: Ieen in bet twee en veertigste
mud autem hie ante omnia val- hoofdstuk zijn enkel de praedi-
de gratum fit et valde mirabile, cationes aptae diei et loco.
ut semper tam ymni quam anti- En over de betekenis van prae-
phonae et lectionesnee non etiam dicatio = prediking, en Diet pre-
et orationes, quas dicet episco- fatie of jets dergelijks, laat bet
pus, tales pronuntiationes ha- context geeDtwij.iel over.
beant, ut et diei, qui celebratur,
191
(417) ten dele weggevallen feest van O. H. Hemelvaart werd
een SOOrtnaviering geboden in den namiddag van Pinkste-
fen : men hield eenstatio in de hemelvaartskerk op den Olijf-
berg en men las bet verhaal der Hemelvaart volgens bet
Evangelie en volgens de Handelingen. Men lette weerom op
de nauwkeurigheid van Egeria's beschrijving: na een aan-
tal lessen, hymnen enz., aptae diei et loco, las men ook nog
(etiam et) de pericopen over de Hemelvaart, doch nu voegt
Egeria er niet meer bij : aptae diei: op Pinksternamiddag
waren zij immers niet al te best op bun plaats 1.
** *
1. Peregr., XLIII, 5-47. Wij wil- FERSCHEID-WISSOWA,217, 14),
len echter onze verklaring vaD;de- als 7} 3taVBOeTO~ 7}pBea Tfj~ Xe~-
zen passus geenszins opdringen. GTOV dva).1]'P8(J)~ (EUSEBIUS, De
Het is immers Diet helemaal uit- sollemnitatePaschali, 5 -P.G.,
gesloten, dat de viering van He- XXIV, 700) (Let telkens op bet
melvaart op Pinksteren Diet aan enkelvoud ; vgl. ook E. DEK-
een toevallige occurentia te wij- KERS, Tertullianus en de geschie-
ten was, maar tot den normalen denis der Liturgie, Brussel,1947
gang van zaken behoorde, hoe = Catholica, VI, 2, bIz. 149).
zonderling dit op zich zelf ook Dat men op den vijftigsten dag,
zij. HOLZMEISTER (a, w., bIz. die den feesttijd besloot, ook
61 vv.) heeft enige teksten, voor- dacht aan 's Heren Hemelvaart,
al uit Eusebius, samengebracht, bet feest del .E3t~G(J)r.OpBV'YJ,waar-
die misschien als parallellen voor op bet heilswerk voltrokken weld,
dezen passus van de Peregr. kun- lag voor de hand; vgl. onze hui-
Den dienen. Toch heeft zijn be- dige Pinksterprefatie: ~ Qui as-
toog ODSDiet helemaal bevredigd. cendens (praesens!) super omnes
De dubbele viering van Eusebius caelos... Spiritum Sanctum ho-
is eerder ideologisch daD litur- dierna die... effudit . Dit is ech-
gisch: de oude Pentecoste, die tel DOg geeD liturgische viering
zowel Paaszondag als Pinksteren met de lessen van O. H. Hemel-
omvatte, was, als geheel, de her- vaart, zoals Egeria ze beschrijft.
denking van Christus'verheerlij- Deze komt naar ODSweten ner-
king; de afzonderlijke aspecten gens elders voor en te Jeruza-
hiervan hadden zich DOg Diet uit lem, waar de liturgie zo getrouw
bet geheel losgemaakt en werden mogelijk 's Heren leven naboot-
DOg Diet op afzonderlijke dagen ste, doet zij dubbel vreemd aan.
herdacht. Heel de laetissimum Ook bet lectionarium van Cony-
spatium & van den vijftigdaagsen beare schrijft ten andereop Pink-
feesttijd werd daD beschouwd als steren geeD lessen voor over He-
proprie dies festus & (TERTUL- melvaart (wel op Pasen, wat een
LIANUS, De baptismo, 19 -REIF- overblijfsel zou kunnen zijn van
(13) t)E: t)ATUM ngR P~REGRtNATt6 ~GERIAg 193
Indien wij ons niet vergissen, zijn dug de beide zonderlinge

vieringen, op den veertigsten dag na Fagenen in den namid-
dag van Pinksteren, enkel te wijten aan de toevallige occur-
rentia in bet jaar 417 van de dedicatio van de basiliek te
Bethlehem met bet feest van Ons Heer Hemelvaart.
Deze hypothese, die o. i. wel de gegevensvan Peregrinatio
XLII en XLIII beter verklaart dan de andere tot nu toe
voorgestelde meningen, stuit echter op enige moeilijkheden,
die wij thans nog nader moeten onderzoeken.
1. Egeria beschrijft niet de liturgische diensten, zoals zij
in bet jaar 417 werden gevierd, maar den gewonengang van
zaken, jaar in jaar uit.
Ja, in principe doet zij dat wel ; maar practisch is bet niet
uitgesloten, dat zij, toen zij ten minste een jaar na de vie-
ring te J eruzalem van Hemelvaart en Pinksteren, te Constan-
tinopel haar herinneringen neerpende, zich feitelijk hield aan
wat zij bet laatste jaar te Jeruzalem had meegemaakt (en
ongetwijfeld ook dag voor dag had opgetekend,zoals uit haar
zeer nauwkeurige weergave van de kleinste bijzonderheden
de vroegere opvatting van den meister aangehaalde Syrische

Paastijd en bovendien ook ge- Doctrina Addaei wijkt van haar
makkelijker dan een Hemelvaart af, doordat zij op den vijftigsten
na Pinksteren overeen te brengen dag na PageDenkel Hemelvaart
is met de schriftuurteksten, voor- viert en Diet Pinksteren (vgI.
al Marc., XVI, 9-20, en Luc., HOLZMEISTER, a. w., bIz. 61 ; F.
XXIV, 50-53, vgl. V. LARRANAGA, C. BURKITT,in zijn bespreking
a. w., bIz. 507 v.). Over heel deze van de Geschichte der syrischen
zaak, zie S. SALAVILLE, TsO'O'aea- Literatur door A. BAUMSTARK,
"0"17, Ascension et Pentecote au in The Journal of theol. Studies,
lye siecle, in Echos d'Orient, XXIV, 1923, bIz. 202), wat men
XXXII, 1929, bIz. 257-271. - ook DOgterugvindt bij den Ar-
V. LARRANAGA,a. w., bIz. 515 vv., menier Gregorius Arsharuni, die
heeft getracht de door Holzmeis- tegen het einde der Vile eeuw
ter aangehaalde teksten te ver- een DOg onuitgegeven commen-
klaren als getuigenissen voor een taar op het Armeens Iectiona-
gewone hemelvaartsviering op rium samenstelde: Asharuni (of
den veertigsten dag ; dit lijkt ons Arsharuni) states that on Pente-
minder gelukkig. cost Sunday the Gospel of the
Blijft echter in ieder geval, dat Ascension, i. e. Acts, I, 5 fol.,
Egeria helemaal alleen staat met was read F. C. CONYBEARE,
haar dubbele liturgische viering Rituale Armenorum, bIz. 525,
op Pinksteren ; ook de door Holz- voetnota e.
Saris Erudiri. -13.
194 E. DEKK~RS (14)
blijkt). Kan dan haar beschrijving van de liturgische dien-
stell Diet den kerkelijken kalender van 417weerspiegelen,j uist
zoals de reisverhalen de tochten beschrijven van ditzelfde
jaar? In ieder geval beschrijven de hoofdstukken XLII en
XLIII Diet den gewonen gang van zaken: immers, nergens
in de nochtans vrij overvloedige bronnen over de Hierosoly-
mitaanse liturgie dier jaren vindt men een steekhoudendpa-
rallel voor onze beide abnormale vieringen. Dit noopte ons
een anderen uitleg te zoeken.
2. De dedicafio te Bethlehem gaat Diet terug tot de ve
eeuw; men vindt haar immers enkel in bet jongere Parijse
handschrift van bet Georgisch kanonarium 1, maar Diet in de
door Adontz en Conybeare gebruikte Armeense documenteD,
die eenveel ouder stadium van de Hierosolymitaanse liturgie
weerspiegelen.
Hierop kan men echter bet volgende antwoorden: bet stil~
zwijgen van bet Armeens lectionarium is eenmoeilijkheid, die
tegen elke poging om Peregrinafio XLII te verklaren moet
geopperd worden: voor dieD dag geeft bet eenvoudig Diets :
geeDHemelvaart, geeDdedicafio, geeD Paas-Kerstmis ); en-
kelop 18 Mei de gedachtenis der Onschuldige Kinderen, doch
hoe zal men hierover prediken apte diei et loco ) in de ba-
siliek, ubi natus est Dominus I), op de feria quinta quadra-
gesimarum I), op O. H. Hemelvaart dus, teIizij deze dag toe-
vallig samenviel met 18 Mei 2, wat echter Diet voorvalt in de
jareD, die voor de Peregrinafio in aanmerking komen 3.
1. De datum van bet Parijse hoofdzaak is een feest te Bethle-

hs. (Bibl. nat., ms. georgien, hem op dien datum.
nO3) staat niet vast. De uitgever 2.Ditisdanookde oplossing,die
H. GOUSSEN dateerde bet van Baumstark in zijn laatste bijdra-
de XI-xne eeuw (a. w., bIz. 4). ge hieromtrent voorstaat, Jahrb.
P. PEETERS, t. a. pl., is geneigd t. Liturgiew., VII, 1927,bIz.358v.
bet als jonger te beschouwen. 3. Niet tussen de jaren 383 en
Zoals wij reeds zegden,geeft bet 467, ni tailor. A. BAUMSTARK,
ongetwijfeld oudere kanonarium t. a. pl., geeft nog andere jaar-
van Lah'ili op 31 Mei enkel Sy- tallen (445, 451 en 456); zij zijn
naxis te Bethlehem (volgens de echter, menen wij, op een ver-
Duitse vertaling van Goussen), keerdeberekeninggebaseerd; bo-
zonder van een dedicatio aldaar vendien komen deze jaren even-
te gewagen; doch dit is voor min in aanmerking voor de Pe-
ons van ondergeschikt belang; regrinatio.
1>.
(15) f)~ DAtUM DER (c PEREGRtNATIO EGE:RIAE 195
Hoe men de zaken ook keert, Egeria leert ons dingen, die
niet overeenstemmenmet bet lectionarium van Conybeare1.
Dit verschil is echter niet zo moeilijk uit te leggen: bet Ar-
meens pericopenboek verspringt meermaals van den veran-
derlijken naar den onveranderlijken kalender 2,o. a. juist tus-
sell 18 Mei en 27 Juni, om de pericopen van Pinksteren in te
lassen, terwijl bet v66r 1 Mei de pericopen geeft voor Pasen
met zijn o~taaf. Een onoplettendheid van den bompilator
was dus voldoende om de feesten van 31 Mei en van O. H.
Hemelvaart voorbij te gaan: beide staan immers vrij aI-
leen, bet eerste tussen de twee groepen onveranderlijke fees-
ten van 1 tot 18 Mei en van 27 Juni tot 29 December, bet
andere tussen de veranderlijke Paas- en Pinkstercyclussen.
Een totaal ontbreken van O. H. Hemelvaart in een lectiona-
rium uit de jaren 460-'4703is ons trouwens altijd zeervreemd
voorgekomen; in de andere, jongere handschriften van de-
zelfde familie als den Parijsen codex van Conybeare, die door
Adontz werden bekendgemaakt, ontbreekt bet feest trou-
wens niet meer4.
1. En evenmin met de hand- gelaten. Immers ook later nog

schriften, die Adontz gebruikte: zullen de Armeniers geen grote
bier komen de Onschuldige Kin- voorstanders zijn van het feest
deren voor op 9 Mei. Ook deze van O. H. Hemelvaart, zoals
datum vall niet samen met den blijkt nit eenDisputatio inter pa-
veertigsten dag na Fagen tussen triarcham Antiochiae Chosroem-
de jaren 373 en 435; zie E. que Armenorum doctore de testa
SCHWARTZ,Christliche una jiidi- natali Iesu Christi nit de VIII6
sche Ostertateln, Gottingen, 1907 eeuw,die Conybearein een La-
= Abhandl. kon. Gesellsch. Wiss. tijnse vertaling heeft uitgegeven
(neue Folge), VIII, bIz. 47. (Zeitschr. tar neutest. Wissen-
2. Zie de bijzonderheden bij schutt, V, 1904, bIz. 327-334).
A. BAUMSTARK,Nichtevangelische Over O. H. Hemelvaart zegt ODS
syrische Perikopenordnungen des Chosroes: Baptismum (sc.
ersten Jahrtausends, Munster, Christi) non instituerunt [antiqui
1921 = Lit. Quellen una For- sancti patres], neque Pentecos-
schungen, III, bIz. 138. ten, neque adnuntiationem, ne-
3, VgI. A. BAUMSTARK,a. W., que QuadragesimasDomini nos-
bIz. 172. tri, neque adscensionem,neque
4. Ook is bet mogelijk dat bet transfigurationem, neque bene-
feest door den Armenier, die bet dictam diem (sc. Palmarum), ne-
Iectionarium van Parijs samen- que resurrectionem Lazari ne-
steIde of vertaaIde, werd weg- que crucis diem. Has eniIn duas
196 b. t. DEKKERS (16)
Bovendien geeft oak bet lectionapum van Conybeare geen
locus de ascensuDomini op Pinksterzondag, maar op Paas-
zondag, en wel Handelingen, I, 1-10, waarin nochtans uit-
drukkelijk word gezegd dat pas veertig dagen na Pasen de
Hemelvaart plaats had. Deze anomalie is misschien nag bet
best te verklaren door de oak nag elders voorkomende ge-
woonte, op Paasdagte beginnen met de lezing van bet Nieu-
we Testament (wat -voor de niet-evangelischepericopen -
de lezing meebracht van bet Initium Actuum Apostolorum)
zo~der veel aandacht te schenken aan den ten dele minder
passenden tekst. In ieder geval gaat bet niet op met A.
Baumstark 1 te mellen, dat in bet Armeens lectionarium de
hemelvaart-pericope op Pasen gelezenw,erd, omdat bet lec-
tionarium nag geeD afzonderlijk feest van Ascensio kende.
Immers, in verschillende j ongere lectionaria, als bet Syro-
palestijnse, dat door A. S. Lewis in 1897 werd uitgegeven,
en de beide Georgischevan Kekelidze, die aIle bet feest van
HemeIvaart hebben, wordt oak op Pasen bet begin van de
Handelingen gelezen, minder volle dig misschien daD in bet
Armeens lectionarium, maar tach met bet fameuze tweede
verB: assumptus est 2. Het zwijgen van bet Iectionarium
over een feest, dat overeenkomt met Peregrinatio XLII, is
dUBvoor aDze hypothese geeDgrater bezwaar dan voor ge-
lijk welke andere en bovendien blijft dit bezwaar Diet zon-
der oplossing.
principales dies solas institue- eeuw O. H. Hemelvaart niet vier-

runt Jacobus ceterique, cum fes- den (let op het nosque celebra-
turn... epiphaniae satis essecen- mus... ceteraque &), wat trouwens
serunt... atque resurrectionis. moeilijk met de andere bronnen
Postea vero plurima testa a cy- ware overeen te brengen.
rillo addita sunt, nosquecelebra- 1. A. w., bIz. 163.
mus, baptismi scilicet et pente- 2. Deze passus las men onge-
costes, adnuntiationis et transfi- twijfeld in de oosterse documen-
gurationis ceteraque)(bIz. 330). ten, die wij hier aanhalen, zie
De Armenianen waren er zich V. LARRANAGA,a. w., bIz. 117v.
dug nog van bewust dat O. H. Over het lectionarium van Lewis
Hemelvaartsdag van jongeren en voor de critiek van het werk
oorsprong was dan b. v. Pasen van Baumstark, zie ook F. C.
en Epiphanie (en door Cyrillus BURKITT, The Old Lectionary of
[412-444]werd ingevoerd?); men Jerusalem, in The Journal of
mag uit dezentekst evenwelniet theol. Studies, XXIV, 1923, bIz.
besluiten dat zij nog in de vrne 415-424.
DE DATUM DER PEREGRINATIO EGERIAE & 197
(17)
Ook de datum van de kerkwijding der Geboortebasiliek
(31 Mei) kan geen onoplosbare moeilijkheden opleveren, al
vinden wij hem ook pas in de Georgische documenten van
(Kekelidze en) Goussen,waarvan de oervorm slechts tot de
VIle eeuw opklimt 1.
Immers, de (eerste 2) geboortekerk te Bethlehem werd op-
gericht door Constantijn en Helena en wij zien haar dan
ook reeds volle dig ingeschakeld in bet Hierosolymitaans sta-
tio-systeem, zoals bet door Egeria wordt beschreven. Nor-
maal vierden dug ook de Christenen van Jeruzalem den ver-
jaardag van haar wijding. Het Armeens lectionarium geeft
echter geen anniversarium dedicationis. Zal men nu hieruit
besluiten, dat dit niet werd gevierd? Zal men niet eerder
veronderstellen dat bet, evenals bet feest van O. H. Hemel-
vaart, weggevallen was bij bet overgaan van den onveran-
derlijken feestkring naar den veranderlijke, b. v. tussen 18
Mei en 27 J lilli, waar bet door bet latere document wordt
geplaatst?
3. Een laatste opwerping geldt niet alleen onze hypothese,
maar ook de datering van de Feregrinatio fond bet jaar 415.
Egeria spieekt voortdurend over den bisschop van Jeruza-
lem, zonder hem evenwel te noemen. Hij moet een buiten-
gewoon kranig man geweestzijn: waakt hij niet elken dag
zo lang als de asceten van beroep, de monazontesen de apu-
tacticae, hij leidt toch altijd de liturgische diensten, soms
heel den nacht door 3; in de Vasten preekt hij dagelijks,
soms drie uren lang 4; in de Paasweekdoet hij bet eveneens,
en ditmaal zonder zelfs te zitten 5, wat helemaal met naar
antieke gewoonte was; op een dag van maximus labor
1. A. BAUMSTARK,
a. w., bIz. Constantijn restaureren, zodat
172; vgI. J. KARST, Litterature wij nu nog de basiliek van de
georgiennechretienne,
Parijs, 1934, IVe eeuw zouden bewonderen. Zie
biz. 47. hieromtrent de recente bijdrage
2. Het is nog aItijd een han- van M. VIONNET, Les Eglises de
gende discussie onder de archeo- la Nativite d: Bethlehem, in By-
Iogen of er ooit een tweede Ge- zantion, XIII, 1938,bIz. 91-128.
boortekerk bestaan heeft: heeft 3. Peregr.,xxxv, 1; XXXVI,4-
Justinianus in de VIe eeuw een 40 v.
geheel nieuwe kerk Iaten bouwen 4. Ibid., XLVI, 3-50.
gf ~~t hij efieI qe J>asiliekvap g. Ibid., ~vu1 1-5Q,
voor al de gelovigen, draagt hij nog een tweede mis op, pre-
dikt, bidt voor, enz. 1; nooit schijnt hij van vermoeienis te
weten : na den nacht van Witten Donderdag op GoedenVrij-
dag b. v., wanneer alIen fatigati de vigiliis et ieiuniis coti-
dianis lassi zijn, begint de bisschop nog te preken, confor-
tans eos quoniam et tota nocte laboraverint et adhuc labo-
raturi sunt ipsa die en reeds v66r acht uur is hij weer op
de been om de kruisverering voor te zitten 2. En Egeria, die
satis curiosa alles opmerkt en aanstipt, die OilSweet te
zeggen dat om de gelovigenniet te zeer te vermoeien de dien-
stell ingekort worden 3 en in de processieszeer traag wordt
gegaan, lente et lente, ne lassetur populus 4 I), dat onder de
geestelijken enkel de forti ores et iuniores blijven waken 5,
Egeria schijnt de kranigheid van den bisschop, waarvan zij
nochtans talloze en sterke staaltjes opdist, niet buitengewoon
te vinden. Kan men zo iets wel aanvaarden van bisschop
Joannes, die toen reeds ten minste een zestigjarige moet ge-
weest zijn en die kort daarop overleed? Hoe zal men bo-
vendien verkJaren, dat Egeria, indien zij juist bet kerkelijk
jaar 417 beschreef, geen woord rept over den dood en de
begrafenis van Joannes, die op 10 Januari 417 overleed 6,
noch over de wijding van zijn opvolger?
Aan de eerste moeilijkheid schijnt ook Dom Lambert niet
gedacht te hebben ; zij is trouwens ook slechts betrekkelijk :
wij weten nu eenmaal niets bepaalds over de physische ge-
steltenis van Joannes in zijn oude dagen. Toch is bet altijd
beter voor dergelijke moeilijkheden een oplossing te zoeken
dan ze te ontwijken. En onze datering brengt deze oplos-
sing, evenals voor de tweede moeilijkheid: waarom spreekt
Egeria niet over den dood van den ouden bisschop, noch
over de wij ding. van den nieuwe? Zodat beide opwerpingen
ten slotte neerkomen op een bevestiging van onze stelling.
1. Ibid., XLIII, 1-46 v. dieDmen gewoonlijk opgeeft; hij

2. Ibid., XXXVI,2; XXXVII, 3- schijnt evenwelniet geheelzeker
41 vv. te zijn, zie F. CAVALLERA,
St. Je-
3. Ibid., XXXVIII, 2-44. rome,I, 1, Leuven, 1922 = Spic.
4. Ibid., XXXI, 4-39. suer. Lovaniense, II, biz. 329,
5. Ibid., XXXVII, 9-44. voetnota 1. Veel later kan hij
Q. pit \~ ~~nmiQsteqe q~tu,~t e~u~erqiet gestOfVenziJn.
(19) DE DATUM DER PEREGRINATIO EGERIAE 199
Immers, indien Joannes begin 417 overleed, is bet geeD

wonder dat Egeria er Diets over zegt, daar zij volgens onze
berekeningentoeD in Egypte vertoefde : Epiphanie 417 vier-
de zij immers in bet stadje Arabia 1. Alvorens zij terugkeerde
had Joannes reeds een opvolger gevonden in Praylos; over
de wijding van dezenlaatste kon zij trouwens ook Diet spre-
ken, vermits Praylos reeds in 393 bisschop was 2, daar hij dit
jaar Sint Porphyrius van Gaza tot priester wijdde. De bis-
schop, wien volgens!de Peregrinatio zoveel eerbetuigingen
vanwege bet yolk te beurt vallen, is dus Diet Sint Cyrillus,
zoals men vroeger wel gemeendheeft, noch Sint J oannes II,
zoals Dom Lambert e. a. willen, maar wel zijn haast totaal
onbekende opvolger Praylos, waarvan enkel Theodoretus zegt
dat hij zijn naam Praylos = de zachtmoedige, met ere
droeg 3, detail, welke opperbest past bij de genegenheid,die
bet yolk van Jeruzalem hem blijkbaar toedroeg. Wel is
waar was Praylos ook Diet jong meer 4, maar bet feit dat hij
zo pas tot opvolger van Joanneswerd aangesteld, doet toch
veronderstellen dat hij DOgDiet gebukt ging onder den last
der jaren ~n dat hij alleszins bekwaam moest zijn om althans
bet eerste jaar van zijn pontificaat (417) een zijner voor-
naamste functies, bet celebrerender liturgische diensten, waar
te Demello Ook is bet Diet .uitgesloten dat hij, zo hij werke-
lijk reeds chorepiscopuste Jeruzalem was, ook reeds de voor-
gaande jaren den naar zijn einde neigenden Joannes in de
lastige liturgische plechtigheden verving.
Hiermede vervalt meteen DOg een andere opwerping, die
zich tegen bet plaatsen van de Peregrinatio onder bet pon-
tificaat van Joannes verzet.
De bisschop van Egeria is blijkbaar een goed predikant:
1. Zie boven, bIz. 189v. LXXXII, 1269 v. of V, 38, 1 -

2. En wel locorum sancto- P ARMENTmR,342, 3-4.
rum sacerdos&(MARCUS, Vita S. 4. Zo men ten minste mag
Porphyrii Gazensisepiscopi,2 - voortgaan op HYDATIUS,Conti-
AA.SS., Febr., III led. Paris.J, nuatio Chronicorum Hieronymia-
bIz. 652 E), chorepiscopusvan num, 106 -MOMMSEN, 22 : Quis
Jeruzalem, veronderstelde Da- nomine Ioanni ante luvenalem
niel Papebroch (AA. SS., Mali, successerit,sicut et fecissecogni-
III [ed. Paris.J, bIz. XXI). turn est in brevi senioremquen-
3. Rist. eccl., V, 37. -P. G., d:amreferentumsermonon edidit.$
bet volk kan hem niet genoeghoren; naar de, gedurende de
Vasten dagelijkse, drie uur lange catechese,die feitelijk al-
leen voor de baptizandi bestemd was, komen ook de gelovi-
gen luisteren, en dit zelfs in groten getale; niemand was er,
die niet tot. tranen toe bewogenwerd door de wijze, waarop
hij de goddelijke mysterien verklaarde : ut nullus non pos.;
sit non commoveri ad ea quae audit sic exponi 1I).
Van Joannes daarentegen vertelt ons Sint Hieronymus,
hoe hij zijn langdradige sermoenen zo eentonig voordroeg,
dat ieder blij was, als hij ophield en men zelfs onder zij n
preken in slaap viel, tenzij men met den inhoud Diet akkoord
ging en hem uitjouwde 2. De eerste vijftien paragraphen van
zijn Liber contra Ioannem Hierosolymitanum zijn trouwens
een doorlopende satyre van den preektrant van Joannes, qui
sibi Bolusdisertus essevideatur , die evengoedde kunst ver-
staat veel te zeggen met weiDig woorden als weinig met
veel woorden I). Wel verklaren zijn aanhangers hem, vol-
gens de honende overdrijving van Hieronymus, disertiorem
Demosthene, ~cutiorem Chrysippo, sapientiorem Platone en
misschien eindigt Joann,eszeIt nog met bun gevlei te gelo-
ven ; maar, zo spot zijn tegenstrever verder, en pemosthe-
neB en Cicero en Lysias en Graccus zouden Diet weiDig ver-
baasd staan over zo'n soort welsprekendheid3.
Hieronymus is natuurlijk geen onpartijdige getuige, maar
zijn woorden mogen nog zo overdreven zijn, bet is toch
moeilijk onder deze caricatuur den bisschop van Egeria te
herkennen, die zelfs nog op zijn ouden dag zijn toehoorders
zo wist te boeien, dat de gelovigen zelfs nag naar de onder-
richtingen voor de catechumenen en de neophieten kwamen
luisteren, en hen zo wist te enthousiasmeren, dat men de
voces collaudantium tot buiten de kerk kon horen '. Zou
zo iets wel denkbaar zijn bij een bisschop als Joannes, die
reeds dertig jaar lang de catechesenhad gehouden? En hoe
1. Peregr., XLVI, 4-50; XLVI, a. W.,bIz. 209.

1-49 ; XLVII, 2-51 el passim. 3. Contra Ioannem, 4 -P.L.,
2. Zie LENAIN DE TILLEMONT, XXIII, 359 A; 13-366A; 4-
Memoires pour servir Ii l'hisloire 358 C; 12-365B, enz.
ecclesiaslique..., XII, Parijs, 1707, 4. Pere'!r.,~VIlI 2-5t.
pI",. J69 e~ 640; F. CAYA~L~I\A,
DE DATUM DER PEREGRINATIO EGERIAE I)
(21)
natuurlijk klinkt het anderzijds, wanneer men aanneemt dat
de gelovigen van J eruzalem thans voor het eerst (of voor
een der eerste malen) hUll nieuwen bisschopPraylos de mys-
tagogische catechesen hoorden houden, het pronkstuk der
oude kanselwelsprekendheid, zoals thans (of althans nog se-
deft kort) de vastensermoenen?
Ware nog de drie en zestigjarige Joannes zo een predi-
kant geweest in zijn oude dagen, nooit had Hieronymus er
kunnen aan denken den veertigj arige om zij n zaagachtige
preken nit te lachen; niet minder bijtende misschien, maar
toch andere en meer aangepastespotternijen waren dan den
irascibelen Dalmaat nit de pen gevloeid.
Overigens, wat OilS rest van de sermoenen van J oannes
.
munt niet nit door oratorischen zwier 1.
.*
1. Het staat DOg helemaal Diet ~van Joannes van Jeruzalem (zie
vast, welke sermoenen hem met fR. DRAGUET, Julien d' Halicar-
zekerheid mogen toegeschreven nasse et sa controverse avec Severe
worden. De Armeniaanse pa- d' Antioche, Leuven, 1924, bIz. 27
tristische verzameling Zegel des en 49, voetnota 1), wellicht even-
Geloofs (VIle eeuw) schrijft aan eens aan de Expositio fidei ont-
den zaligen Joannes, bisschop Ieend. In een hs. van Reims en
van Jeruzalem drie homilien in een van Atrecht woldt ook de
toe, die elders onder den naam evangeliecommentaar Apis fa-
van Joannes Chrysostomus voor- vas (uitg. Th. ZAHN, Forschun-
komen (P.G., XLVIII, 1075- gen... neutest. Kanon, II, Erlan-
1080; LIV, 590-593; LXI, 751- gen, 1883, bIz. 29-85) aan een
756) evenals een Expositio fidei bisschop Joannes toegeschreven,
(A. HAHN, Bibl. der Symbole, waarin D. H. QUENTIN onzen
Breslau, 18978, bIz. 294-298 rook bisschop van Jeruzalem herken-
bij CASPARI, zie verder]). Zie de (Jean de Jerusalem et Ie com-
J. LEBON, Les citations patristi- mentaire sur les evangiles attri-
ques grecques du Sceau de la bue a Theophile d' Antioche, in
Foi , in Revue d'hist. eccl., XXV, Revue bened., XXIV, 1907, bIz.
1929, bIz. 25 v. In de Critica 107-109). D. MORIN heeft oak
van den tomus van Julianus DOg gepoogd, op grond van de-
van Halicarnassus door Severns zeIfde handschriften, een reeks
van Antiochie en in bet Contra van 62 DOg onuitgegeven capi~
additiones tomi door denzeIfden, tula over de eerste drie evange-
beide in een onuitgegeven Syri- lien aan Joannes toe te schrij-
sche vertaling bewaard (Vatic. ven (Home lies inedites attribuees
140 en Brit. Mus. Add. 12158), a Jean de Jerusalem dans la se-
viqq~ men even~~Qsfra~enten cQndepartie d,U ms, 4~7 de (l,eims,
201
Laten wij thans onze opmerkingen samenvatten, die een
herlezen van de Peregrinatio in bet nieuwe kader, waarin
D. Lambert haar plaatste, bij ODSopriep. Wel hebben wij
lang Diet altijd onze opvattingen rechtstreeks kunnen bewij-
zen, maar misschien zal de lezer toch oordelen dat de ver-
schillende stellingen elkaar onderling steunen en dat bet ge-
heel een verklaring biedt, die, vooral in verband met bet
feest van O. H. Hemelvaart, aannemelijker lijkt daD hetgeen
tot nu toe werd voorgesteld.
De dubbele anomalie van een feest te Bethlehem aptum
diei et loco) op O. H. Hemelvaartsdag en van een hemel-
vaartsviering in den namiddag van Pinsterzondag, kan zeer
eenvoudig verklaard worden door den datum van de Peregri-
natio: Egeria beschrijft de diensten zoals zij ze heeft mee-
in Revue bened., XXII, 1905, nes II van Jeruzalem. Bij een

bIz. 12-14); later is hij bier ech- vluchtig overlezen der teksten,
ter op teruggekorncn en heeft hij in zover zij ons toegankelijk wa-
den cornrneptaar rnet rneer waar- ren,ontmoeten wij eigenlijk filets,
schijnIijkheid toegeschreven aan dtlt, moest bet ooit met zeker-
een zekeren Epiphanius, bisschop held aan Joannes toegeschreven
van Sevilla in de ve eeuw (zie de worden, niet zou passen bij de
bibliographie hierover bij G. Mo- caracterisering -wij zeggen
RIN, Etudes, textes, decouvertes, niet: bij de caricatuur -van
I, Maredsous, 1913, bIz. 36). On- Sint Hieronymus: alles is ge-
Iangs werden ook weerorn op- woonlijk vrijsaai. al zijn de meer
nieuw de vijf (rnystagogische ca- polemische delen soms wel sne-
techesen, die gewoonlijk be- dig; enkel de mystagogische ca-
schouwd werden als een werk techesen zijn heel wat verheve-
van Sint Cyrillus van J eruzalern, ner van inhoud; toch lijkt ook
vooralop grond van de hand- bier de vorm, op een passus na
schriftelijke overlevering, aan (II, 5), weinig geschikt om de
Joannes toegeschreven (W. J. overluide voces collaudantium &
SWAANS,A propos des Cateche- uit te lokken (vgl. A. PUECH,
sesmystagogiques attribuees d S. Histoire de la litterature grecque
Cyrille de Jerusalem, in Le Mu- chretienne, III, Parijs, 1930, bIz.
seon, LV, 1942, bIz. 1-43). Voeg 542 v.). Doch alvorens hierover
daarbij de fragrnenten, die ons lets zekers te kunnen zeggen is
vooral door HieronymuS en Oro- een critisch onderzoek der tek-
sins zijn bewaard gebleven (ver- sten en der andere homilien van
zarneld door C. CASPARI, Unge- Pseudo-Joannes Chrysostomus
druckte... Quellen, I, Christiania, onontbeerlijk, onderzoek dat nog
1866, bIz. 161-212) en rnen zal wel enige verrassingen zou kun-
zich enig idee kunnen beginnen te nen meebrengen..
vorm~n van net op~s van :)oaq-
(23) DE DATUM DER PEREGRINATIO EGERIAE ) 203
gemaakt in bet jaar 417, to en bet feest van O. H. Hemelvaart

samenviel met de dedicatio der Geboortekerk te Bethlehem
(31 Mei). Men hield dan statio te Bethlehem met de litur-
gie van bet kerkwijdingsfeest, doch in de sermoenenwerd
tevens gewezen op bet mysterie van den dag en misschien
legde een der predikanten, in havolging van Sint Cyrillus
van Jeruzalem, bet verband tussende plaats, waar bet Woord
was mens geworden en waar nu toevallig de dag moest ge-
vierd worden, waarop Het naar den Vader was teruggekeerd 1.
De liturgische teksten van bet feest van O. H. Hemelvaart,
inzonderheid de schriftuurlessen, konden echter niet gezegd
worden en werden verplaatst naar een synaxis op den Olijf-
berg in den namiddag van Pinksteren. Dit geeft ODSmeteen
een kijk op de oudchristelijke practijk in zake occurentia en
translatio testatum 2.
Deze beide zonderlinge vieringen zijn dus eigen aan bet
jaar 417 (en aan de andere jaren met denzelfdenpaasdatum) ;
vandaar dat men ze nergens elders aantreft. Hieruit voIgt
dan ook dat ~en zich Diet op de Peregrinatio mag beroepen
om bet feest van O. H. Hemelvaart als van jongeren datum
te beschouwen3.
Meteen wordt ook de datum van de Peregrinatio, die Dom
Lambert op zo gelukkige wijze in verband bracht met den
brief van Sint Hieronymus aan Ctesiphon nit bet voorjaar
415, bevestigd en tevens nader bepaald: Egeria is in bet
H. Land aangekomen fond Ni6uwjaar 415 en heeft Jeruza-
1. Onze hypothese verklaart Qver bet feit dat de dedicatio

meteen, waarom Egeria niet de een hogeren rang bekleedt dan
minste verwondering laat blijken Ascensio (om bet in modeme ter-
over de Hemelvaartsviering met men nit te drukken), herleze eens
statio te Bethlehem: zowel het bet 4ge hoofdstuk van de Pere-
Hemelvaartsfeest als het kerk- grinatio over bet kerkwijdings-
wijdingsfeest van 31 Mei waren feest del Anastasis te J eruzalem :
haar van de vorige jarep reeds be- enkel de allergrootste feesten, Pa-
kend, en de wijze waarop de sell en Epiphanie, kunnen er nau-
toenmalige rubricisten de oc- welijks mee wedijveren.
curentia oplosten, is ten slolie 3. Over bet ontbreken van dit
de meest voor de hand liggende, feest in bet Armeens lectiona-
die Egeria
vanden zeer normaal zal ge-
hebben. . rium van een halve eeuw later,
hebben wij ho~er re~qs ~esprQ-
2. Wie ~iCQ ~ou verwonqereq l\eQ,
D. E. DEKKERS (24)
lem voorgoed verlaten begin 418 1. En hierdoor komt ook

nog heel wat klaarheid in de overige chronologische gege-
yens van ons reisverhaal.
Ten slotte lost onze werkhypothese ook de moeilijkheid op
van de tegenstelling tussen de gegevensvan Sint Hieronymus
enerzijds en van Egeria anderzijds over den bisschop van
Jeruzalem als predikant. Overigens ware bet ook moeilijk
aanvaardbaar dat fen bisschop van drie of vier en zestig
jaar kort voor zijn overlijden met fen zo onopvallend gemak
de zware liturgische functies zou vervuld hebben, die Egeria
beschrijft. Door de kerkelijke diensten van de Peregrinatio
in bet jaar 417/418 te plaatsen, is de bisschop van Egeria
niet meer den naar zijn einde neigende Joannes, maar Pray-
los, ook reeds fen bejaard man, maar toch nog valied genoeg
om fen paar maand te voren als opvolger van Joannes te
kunnen aangesteld worden. Is Joannes de bisschop, die in
de geschiedenisis bekend gebleven als fen der partners uit
de Origenistische en Pelagiaanse twisten en meer nog als de
bisschop der Inventio S. Stephani 2, Praylos, van wien Theo-
doretus zegde, dat hij fen goed en zachtmoedig man was,
is de ongenoemde en gevierde bisschop van de Peregrinatio
ad loca sancia, dien de gelovigen van Jeruzalem dolgaarne
hoorden prediken, dien zij met eerbewijzen overladen en
wiens goedige handen door de uitbundige Hierosolymitanen
als om strijd werden gekust 3.
1. Te Constantinopel uitrus- zo heel veel te beurt viel, zo wij

tend van haar tochten en bet ker- ten minste nogmaals enig geloof
kelijk jaar te Jeruzalembeschrij- mogen hechten aan den bloedigen
vend, begon zij dan ook met de boon van Hieronymus, die zijn
Kerstfeesten,de laatste plechtig- vroegeren vriend -en met wien
bedell, die zij te Jeruzalem had hij zich trouwens nauwelijks en-
meegemaakt. kele weken later weer plechtig zoo
2. Aldus wordt Joannes gei- verzoenen -bitsig toegrinnik-
dentificeerd in een brief van Se- te : Toen de gelovigen van Jeru-
verus van Antiochie aan Julianus zalem van beider kunne, oud en
(zie J. LEBON,u. w. bIz. 26, voet- jong, naar Papa Epiphanius lie-
nota 1). pen, hem de voeten kosten, fran-
3. Een sympathiebetuiging,die jes van zijn klederen rukten, toen
Joannes, wien de Oosterlingen martelde u de afgunst... ~ (Con-
een te grote voorliefde voor de tra Joannem,
11 -P,L., XXIII,
Lattjnen verw~ten, wellicht niet 364 A),
204
(25) DE DATUM DEn (~1'EREGRINA'1'IO EGERIAE & 205
SUMMARruM
Circa cap. XLII et XLIII Peregrinationis (Egeriae) ad: loca

sancta quot auctores tot jere dantur sententiae. Loco citato die
quadragesimapost Pascha indicatur sollemnis celebratio cuiusdam
jesti cum statione in basilica Nati Salvatoris in Bethlehem et ilia
die sacerdotesibi praedicaverunt (apte diei et loco); commemora-
tio vero Ascensionisjiebat die dominica Pentecostes hora postmeridia-
na et quidem Hierosolymae in monte Oliveti. Nusquam talis oraD
alibi invenitur, neqae in ceteris Hieropolitanis jontibus neqae aliis
in documentis. Ad hanc qaaestionemelucidandam nobis at videtar
tempus considerandam est, quo Egeria in locis sanctis degebat. At
vero, ut nuperrime a D. Amato Lambert certius factum est, circiter
anno 415 (huc illucque currebat) in orientalibus plagis. Anno vero
417 dies quadragesimaspost Pascha pridie kal. Iunii occurrit, quo
die, at patel ex qaibusdamkalendariis Georgicis,Bethlehemdedica-
tio basilicae Nativitatis celebratur. Ni jallimar, anno 417 Hieroso-
lymitani jestum Ascensionis celebraveruntpropter occurentiam de-
dicationis in pago Bethlehem,adhibentestextus liturgicos anniversarii
dedicationis; sacerdotesvero in praedicationibas suis et mysteriam
Ascensionis jidelibus explicabant; sed ipsam jestam Ascensionis
eodemanno translatum est ad dominicam Pentecostes, sea potius hac
die tantum commemoratumest. Hac problematis solutione indicia
chronologica Peregrinationis Egeriae et distinctiora et certiora red-
duntar; episcopusvero, qui ab Egeria tan tis laudibus extollitur, non
frat Ioannes II, anno 415 iam senescens, sed Praulos, qui anno 417
ineunte Ioanni saccesserat.
Grondleggers
Jer MiJJeleeuwse vroomheiJ
DOOR
Dom A. DUMON
(Steenbrugge)
I. Bij de bittere gal, die Gij om onzentwille hebt gedron-

ken, neem van ons weg de bittere gramschap des duivels;
bij den azijn, waarmee Gij U om onzentwille hebt gelaafd,
sterk onze zwakheid;
bij bet spuwsel, waarmee Gij om onzentwille overdekt
werdt, overdek ons met den dauw Uwer goedertierenheid;
bij den rietstok, waarmee zij U sloegen om onzentwille...
bij de doornenkroon, die Gij om onzentwille hebt aange-
nomen, geef ons een onvergankelijke kroon, aan ons die U
minnen ;
bij den linnen doek, waarin Gij gewikkeld werd, omkleed'
ons met Uw onverwinnelijke kracht;
bij bet nieuwe graf, waarin Gij werdt begraven
II. Met den geest was ik op de plaats waar eens Maria
zich beyond, de heilige Moeder Gods, en waar zij weende
bij bet kruis van den Heiland. 0 mocht ik toch immer zo
wellen. )
III. Mij was bet droef te moede en Ik was bedroefd over
Mijn vervolgers, omdat zij geen boete wilden doen. Ik, ik
hing aan bet kruis en Ik wies in Mijn bloed hull vlekken en
zonden; en zij, zij wilden geen boete doen. Tranen welden
in Mij op en prangend leed, omdat Ik mijn vervolgers niet
vermocht te redden.
(2) GttONDt.EGGERSbER MtbDELEEUWSE VROOM1!EID 207
IV. (cJoannes, voor de menigte daarbeneden, te Jernza-
lem, bell Ik gekrnisigd en doorstoken met lansen en door-
nell, bell Ik gelaafd m~t gal en azijn... .
V. (cVan aIle hnlp beroofd wierp ik mij voor Jezns' voe-
ten neer, besproeide ze met mijn tranen, droogde ze met
mijn haren...
VI. (cWij hier in Ephrata hoorden (als het ware) van nit
de kribbe het Kindje schreien; mocht, zo wensenwij, mocht
Zijn krijsen, mocht Zijn stemmeke ook tot uw oren door-
dringen.
Wie achter deze teksten tijdgenoten van Bernardus of

Franciscus zou vennoeden, zou zich jammerlijk vergissen.
Het eerste citaat is een uittreksel uit een oudchristelijke
anaphora 1 ; bet tweede stamt uit de ApophtegmataPatrum 2;
bet derde uit bet Breviarium in psalmos, een ten onrechte
aan Sint Hieronymus toegeschrevenpsalmencommentaaruit
de ve eeuw3; bet vierde uit de apocriefe Acta Joannis 4, ter-
wijl de beide andere, de vertedering over den kleinen Jezus
inbegrepen, uit de pen zijn gevloeid van niemand minder dan
Sint Hieronymus .
Het loont de moeite even bij deze teksten stil te staan.
Men heeft bet dikwijls herhaald, dat de spiritualiteit van
de Christelijke Oudheid veel objectiever was dan die del
Middeleeuwen, veel meer gericht naar den eeuwigen Logos
1. Bewaard in de Acta Thomae, eorum, et ipsi nolebant agerepoe-

die wellicht nog nit de IIIe eeuw nitentiam. Hae erant lacrymae,
stammen (hk. 49 v. -BONNET, haec compunctio, quia perse,.
165vv. ; den aangehaaldentekst quentes me non potui salvare.
vindt men ook bij J. QUASTEN, 4. Hk. 96 -BONNET,201 (ein-
Monumenta eucharisticaet litur- de der lie eeuw).
gica uetustissima,Bonn, 1937 = 5. Epist. 22,7 -HILBERG,I, 153,
Florilegium patristicum, VII, 7, 3 v. : Itaque omni auxilio des-
bIz. 343). titutus ad Iesu iacebam pedes,
2. Nr. 144-P.G., LXV, 357B. rigabam lacrimis, crine terge-
3. In ps. 108 -P.L., XXVI, bam... ; epist. 64, 8 -HILBERG,
1159 v. : Hoc doIebat mihi, et II, 595 v.: Nos in Effrata...
contristabar pro persequentibus vagientem de praesepe audivi-
me : quia noIebant poenitentiam mus infantem et querimonias
agere. Ego in cruce pendebam, eius ac voculam ad tuas aures
et sanguine meo Iavabam sordes cupimus pervenire..
208 b. A. I>t1MoN (3)
en naar den Vader der Lichten dan naar Jezus den Men-
senzoon, dat de antieke vroomheid zich vermeide in de glo-
rie van den Christus triumphator, Die zelfs regnavit a ligna I).
Ja, zelfs Zijn mensheid werd voornamelijk theologisch be-
schouwd, als de hoeksteen van onze verlossing, caro carda
salutis 1 I), doch zander innig meevoelen met de smarten van
Zijn bitter lijden, zander zoete vertedering over de blijde
mysteries van Zijn geboorte.
De liefde tot Jezus stelde zich tevreden met de incorpo-
reDs amplexus 2 I), maar Jezus maakte Zijn arm niet los van
bet kruis om Zijn welbeminden te omhelzen3.
0 V eritas; Veritas, quam intime... medullae animi mei
suspirabant Tibi I), verzuchtte Augustinus, maar bij Sint
Franciscus brandde de liefde tot Jezus hem de heilige won-
detekenen in het lichaam 4.
Nulle part -aldus E. Dumoutet 5 -au cours de l'an-
tiquite chretienne, meme dans les pages les plus brftlantes
de l'amour du Christ, on ne saurait trouver, en dehors de
quelquesaccentsires exceptionnels,rien de semblable a l'emo-
tion abandonnee d'un Bernard ou d'un Fran<;ois d' Assise
devant la creche ou la croix. La piete antique etait orientee
dans un sellS tout a fait different I).
Verre van OilSde waarheid dezer bewering in twijfel te
trekken; enkel wensen wij even de aandacht te vragen voor
deze accents tres exceptionnels I), die met zo fellen glans
1. VgI. TERTULLIANUS,De car- quarn ad arnplexandamearn... ~),

nis resurrectione, 8 -KROYMANN, van Sint Lutgardis (AA.SS. Iun.,
36, 27 v. III, 239 DE) : Christus depo-
2. AUGUSTINUS, De ciuitate Dei, nensquebrachium cruci affixurn.
X, III, 2- P.L., XLI, 281; vgl. amplexatus est (earn)~.
ORIGENES, In Canticum canti- 4. M. LOT-BoRODINE, Warum
corum horn. I, 2 -P. G., XIII, kennt das christlicheAltertum die
40 B: spiritales amplexus. mystischeWundmale nicht?, in
3. Zoals o. a. verhaald wordt Bened. Monatschr., XXI, 1939,
van Sint Bernardus (Vita la, bIz. 23-32; G. WUNDERLE, Essat
VII,10-P.L.,CLXXXV,419 v.), sur la psychologiede la stigma-
van Sint Gertrudis (Legatus di- tisation, in Etudes Carmelitaines,
ulnae pietatis, III, 45 -ed. So- XXI, 1936, bIz. 158.
lesm., I, 212 : extendens Domi- 5. Le Christ selon La chair et
nus dexteram suam quasi de la vie liturgique au Moyen-Age,
cruce super collum eiu8 tam- Parijs, bIz. 7 v.
(4) GRONDLEGGERSbER MIbbELEEUWSE 'VRooMifElb 209
een weiDig bekend aspect van de oudchristelijke vroomheid
belichten en die tevens de geschiedenis van la sensibilite
religieuse) der ChristeneD met een heerlijke prelude verrij-
ken.
En om al aanstonds te toneD dat deze prelude Diet bestaat
nit enkele losse klanken, maar uit een machtig koor, ver-
wijzen wij naar bet verhaal van de Spaanse bedevaarster
Egeria, die wellicht in bet jaar 417 1 de diensten van Goeden
Vrijdag te Jeruzalem bijwoonde. Van bet zesde tot bet
negenrle uur werden passende stukken uit de H. Schrift
voorgelezen: Ad singulos autem lectiones et orationes tan-
ius affectus et gemitus totius populi est ut mirum sit; Dam
nullus est neque maior neque minor, qui non ilIa die illis
tribus horis Iantaffi ploret, quantum non extimari potest, Do-
minum pro nobis ea passum fuisse2.
Wie Egeria van overdrijving zou willen verdenken -de
doodnuchtere Westerlinge heeft er echter helemaal geeDaan-
leg voor 3 -.:.-kan men verwijzen naar bet Epitaphium sanc-
tae Paulae door Sint Hieronymus. Paula, zo schrijft hij 4,
aanbad den Heer, neergeworpen voor bet kruis, alsof zij
Hem aan het bout zag hangeD. Het graf der verrijzenis bin-
nengegaanzijnde, kuste zij den steen, dieD de engel had weg-
gewenteld van den ingang van bet graf; en de plaats zeit,
1. Zie E~ DEKKERs,De datum totius populi est cum flelu, ut

der Peregrinatio Egeriae en lief forsitan porro ad civitatem peni-
feest van Ons Heer Hemelvaart, in ius populi omnis auditus est.
Sacris Erudiri, 1,1947,blz.187vv. (36, 3 -HERAEUS, 41), enz.
2. Hk, 37, 7 -HERAEUS, 43. 4. Episl. 108, IX, 2 -HILBERG,
3. De aangehaalde tekst staat II, 315, 6 vv. : ...prostrata ante
trouwens niet aileen, wel integen- crucem, quasi pendentem Domi-
deel: Quod (het passieverhaal) Dum cerneret, adorabat... oscu-
cum coeperit legi, tantus rugitus labatur lapidem, quam ab ostio
et mugitus fit omnium hominum sepulchri amoverat angelus, et
et tantae lacrimae, ut quamvis visum corporis locum, in quo Do-
durissimus possit moveri in la- minus iacuerat, quasi sitiens de-
crimis Dominum pro nobis tanta sideratas aquas fide, ore lambe-
sustinuisse (24, 10 -HERAEus, bat. Quid ibi lacrimarum, quan-
31; vgl. 34 -HERAEus, 40); tum gemitum doloris effuderit,
c... ubi comprehensus est Domi- testis est cuncta' Hierosol yma,
nus. Qui locus ad quod lectus testis ipse Dominus, quam roga-
fuerit, tantus rugitus et mugitus bat. &
21D D. A. DUMON (5)
waar 's Heren lichaam had gelegen,likte zij met den mond,
als dorstend naar bet water dat haar geloof begeerde. Hoe-
veel tranen zij daar storlie, welke verzuchtingen van droe-
fenis zij daar uitte, daarvan is heel J eruzalem getuige. &
Men leest wel fens dat de Christelijke Oudheid geeneigen-
lijk medelijden met den lijdenden Heiland kende; de bier
aangehaaldeteksten lijken ons wel geschikt om aan deze be-
wering te doen twijfelen : men weent zo hartstochtelijk, zegt
Egeria, omdat de Heer voor ons zoveel heeft moeten ver-
duren &.
Heel de dienst van de GoedeWeek, zoals hij door Egeria
wordt beschreven, is een dramatische uitbeelding van Je-
zus' laatste dagen, waaraan de Middeleeuwen niet veel meer
zullen bij te voegen hebben. En hij wordt door een ingens
multitudo & met innige godsvrucht meegeleefd. .
Wanneer b.v. Woensdagavond gelezenwordt over bet ver-
raad van Judas, tantus rugitus et mugitus est totius populi,
ut nullus sit qui moveri non possit in lacrimis in ea bora 1&.
En deze lacrimae & zijn wel degelijk Franciscaanse tra-
nen & en nietde tranen van compunctio & of van gebedsont-
roering der oude asceten2.
Evenmin ontbreken de instrumenta passionis &,de gesel-
kolom, bet kruis met den titel &,waar de middeleeuwsede-
1. Hk., 34 -HERAEus,40. ster over Le mystl!re du don des

2. VgI. M. LOT-BoRODINE,a.w., larmes & dans l'Orient chretien,
bIz. 29, voetn. 1: ...den grund- in La uie spirituelle (suppI.),
legenden Unterschied zwischen XLVIII, 1936, bIz. [65]-[110],
den Tranen, die wir franziska- waarin nochtans met zoveel fijn-
nische Dennen, und den Tranen zinnighejd sommige aspecten van
der alten Aszeten, die die Gabe bet donum Iacrimarum & be-
der Tranen als eine heilige Gna- Iicht worden, niet van een zekere
dengabe des Leibes und der Seele eenzijdigheid in de keuze van de
pflegen und lieben. ' Anscheinend documentatie vrij te pleiten. Ten
hat auch das lateinische Mittel- dele heeft Dom Basilius STEIDLE
alter his zur Mitte des XII. Jahr- in zijn opstel Die Triinen, fin mys-
hunderts nur diese Tranen ge- tisches Pro~lem im alien Monch-
kannt. Deze bewering kan o. i. turn, in Bened. Monatschr., XX,
geeD stand houden tegenover de 1938, bIz. 181-187, juistergezien,
bier reeds aangehaalde en de DOg wanneer hij bij den boven aange-
volgende teksten. Ook blijkt ODS haalden tekst nit de Apophteg-
de bijdrage van dezelfde schrijf- mala (II) herinnert aan bet mid-
(6) GRONDtEGGERS DEn MIDDELEEUWSE VROOMHEID
votie zoveel belang zou aan hechten 1, en even vurig worden

zij vereerd 2.
Het is opvallend hoeveel typisch middeleeuwse elemen-
ten men in deze oudchtistelijke viering aantreft en nogmaals
blijkt hoezeer bet onooglijke geschriftje, dat Gamurrini in
1884 ontdekte, een voortaan onmisbare aanvulling is van
onze documentatie over de DudeKerk. Ook merkt men bier
duidelijk hoezeer een geschiedenisder spiritualiteit eenzijdig
zou blijven, indien zij zich uitsluitend zou baseren op de
meer leerstellige geschriften der ascetische schrijvers, en de
zgn. volksliteratuur buiten beschouwing zou laten.
En bet is bovendien lang niet alleen in de volksliteratuur
dat men de~gelijke getuigenissenaantreft. Hieronymus, Am-
brosius werden reeds aangehaald; bij Origenes b. v. zijn zij
bijzonder talrijk. Verder doet zich wel de gelegenheidvoor
enige teksten aan te halen; de lezer vergenoege zich bier
dan met een verwijzing naar de zevende homilie over bet
Boek Leviticus, waarin Origenes zijn nuchteren commentaar
over een even nuchter deel der H. Schrift plots onderbreekt
door een hartstochtelijke schuldbekentenis: Origeneswil zich
van zijn fouten beteren, opdat de Heer, opdat mijn Jezus
ophoude met wellen (over mijn zonden) 3.
Mijn Jezus ,de geliefkoosdeuitdrukking van Origenesom
over zijn Heiland te spreken, zozeerzelfs dat hij ze soms nit
deleeuwse Stab at Mater doloro- bus cruxificus est Dominus... &

sa iuxta crucem lacrimosa (bIz. (aangehaalddoor E. PETERSON,
185, voetn. 6). La Croce e la preghiera verso
1. Zie b. v. Fl. PRIMS, Ge- oriente,in Ephem. liturg., Anal.
schiedenis van Antwerpen, VII, hist.-ascet.,LIX, 1945,bIz. 55,
3, Antwerpen, 1940, bIz. 215 v, voeth. 6); bij Ambrosius,t. a.
2. Hk. 37, 1 en 3 -HERAEUS, pl., lezen wij nog den volgenden
42; vgl. HIERONYMUS,t. a. pl., tekst over de devotie tot bet H.
4 -HILBERG, II, 315, 21 v. : Os- Kruis: Avida mulier (Helena)
tendebatur columna... infecta festinabat tangere remediumim-
cruore Domini, ad quam vinctus mortalitatis (sc. lignum crucis).
dicitur flagellatus ; voor de ver- Laeto cordeet trepidanti vestigia
ering van de kruisnagels, zie quid jaceret nesciebat...&
b. v. AMBROSIUS, De obitu Theo~ 3. In Levit. horn. VII, 2 -
dosii oralia, 47 -P.L., XVI,1401 : BAEHRENS,374/6; P.G., XII,
Quaesivit (Helena) clavos qui- 478 v.
211
212 b. A. bUMON (7)
gewoonte in schriftcitaten inlast 1. Origenesis trouwens un
affiant passionnedu Sauveur 2 en the crossin all its wonder,
its bounty, its power is always before the eyesof Origenes3.
Evenzeer als zijn lijdensmystiek herinneren oak zijn uiteen-
zettingen over de vulnus amoris in zijn commentaar en
in zijn homilien over bet Hooglied aan de latere middeleeuw-
se mystiek 4.
Gelet op den groten invloed van Origenes op de oud-
christelijke spiritualiteit, ware bet wel zeer te verwonderen,
moest men na zijn heengaan gewacht hebben op fen Sint
Bernardus, fen Sint Franciscus om die accents de tendres-
ses 6 terug te vinden.
Men treft ze clan oak aan b. v. in de mystagogischecate-
chesenI) van fen trouwen Origenist als Joannes van Jeruza-
lem 6, waar de volgende uitroep den overigens vrij nuchteren
1. H. DE LUBAC,Origene.Ro- sche Mystik, und sie zeigt schla-

meliessur la Genese, Parijs, 1943 gend,daBstrotz aller Schwankun-
= Sources chretiennes,7, inlei- gen und Abwandlungen im ein-
ding, bIz. 28 ; vgI. ibid. bIz. 28v. : zelnen in der katholischen Mys-
II y a Ia queIque chosede nou- tik eine grosse Kontinuitat ge-
veau, cornrneune conquete de Ia herrscht hat. Man denkt unwill-
piete chretienne... Cornrne Jean kurlich an die spanischenMysti-
l'evangeliste, Origene g'est pen- ker und ihre Forderung,daBsdie
che sur la poitrine de Jesus MenschheitChristi Dieubersprun-
(Comm. sur S. Jean, pre/.). Ce- gen werden dart beim Meditie-
lui pour Iequel il aurait voulu, ren... I) Meermalen komi Volker
tout jeune, affronter Ie rnartyre, hierop terug. A. LIESKE, Die
avail ravi pour toujours Ies pro- TheologiederLogosmystikbei Ori-
fondeurs de son arne. & genes,Munster, 1938 = Miinste-
2. G. BARDY, La spiritualite rische Beitr. zur Theol., XXII,
d'Origene, in La vie spirituelle reageerttegenVolker, maar geeft
(suppl.), XXXI, 1932,bIz. [102]. toch toe dat heel de dogmatiek
3. Ch. BIGG,TheChristian Pla- van Origenes getragen ist von
tonists 0/ Alexandria, Oxford, dell GeIst trauter Christusliebe&
19138,bIz. 254. (bIz. 62; zie heel bet hoofdstuk
4. VgI. oak Comm. in loan., OrigenistischeBrauimystik, bIz.
II, 8 -P.G., XIV, 122 v. W. 61-67)..5.
VOLKER, Das Volkommenheits- H. DE LUBAc,a. w., bIz. 27.
ideal des Origenes, Tiibingen,1931 6. Deze catechesenwerdenge-
= Beitr. zur hist. Theol., VII, woonlijk aan den voorgangervan
bIz. 103, voetn. 1, rnerkt hierbij Joannesals bisschopvan Jeruza-
aan : Diese Stelle erinnert frap- Iem, Sint Cyrillus, toegeschreven.
pant an die spatere abendlandi- Onlangs werden zij echter, op
(8) GRONDLEGGERS DER MIDDELEEUWSE VROOMHEID 213
preektoon onderbreekt: 0 exuberantem in homines amo-

rem! Christus purissimis manibus ac pedibus suis clavos ex-
cepit et dolorem passusest, et mihi doloris laborisque exsor-
ti per dolDrum suorum communicationem salutem largitur 1.
Het waren echter niet alleen de mysteries van Jezus' lij-
den en doDd, die de liefdevolle ontroering van de Christenen
opwekten; ook de blijde mysteries van Zijn geboorte en
van Zijn kindsheid gedachten zij met fen tederheid, die de
Middeleeuwen aankondigt.
Hier kan echter de Petegrinaiio ad Cocasancia ons niet lan-
ger voorlichten: de beschrijving van de kerstfeesten ontbre-
ken in ons enig handschrift. Enkel zegt Egeria dat er te
Jeruzalem en te Bethlehem acht dagen lang feest wordt ge-
vierd cum omni laetitia 2; zelfs O. L. Vrouw-Lichtmis
wordt nog gevierd, cum summa laetitia ac si per Pascha 3.
Paula echter, die wij zo juist met zoveel vurigheid 's He-
fen graf zagen vereren, bezocht met niet minder godsvrucht
den stal te Bethlehem, specum Salvatoris... sacrum Virgi-
nis diversorium et stabulum I), en zij beweerde met de ogen
van bet geloof bet Kindeken te zien, pannis involutum,
vagientem- in praesepe; zij zag de wijzen met de blinken-
de ster, stellam fulgentem desuperI),de herders die kwamen
bij nachte, pastores nocte venientes ; zij zag den kinder-
moord en J ozef en Maria, die vluchtten naar Egypte, enz. C
Trouwens van Sint Hieronymus zelf, den hoekigen en stug-
gen eenzaat, die bet gekrljs van kinderen niet kon ho-
fen 5, citeerden wij reeds den brief aan Fabiola, waarin hij
zich vertedert over de querimoniae et vocula van bet
Kindje in de kribbe 6. L'age a donne a noire saint des
grond van de handschrlftelijke = Floril. patristicum, VII, 2,

overlevering, aan Joannestoege- biz. 85, 17-23.
kend, zie W. J. SWAANS, A pro- 2. Hk. 25,11 v. -HERAEUS, 33.
pos des Catecheses mystagogi- 3. ,Hk. 26 -HERAEUS,34.
ques attribuees a S. Cyrille de 4. HmRONYMUS,Epist., 108,
Jerusalem, in Le Mueson, LV, IX, 2 -HILBERG, II, 316, 7 vv.
1942,blz. 1-43. 5. Epist. 22, 2 -HILBERG, I,
1. Vertaling door J. QUASTEN, 146,2.
Monumenta eucharistica et li- 6. Zie boven, op bIz. 207, n. V~,
turflica !,etustissima,BQnn, 193Q
214 D. A. DUMON (9)
instincts de grand' pere... 1 1 En wat zou hij al Diet gegeven
hebben om die lemen kribbe DOgte mogen lien, die een on-
bescheiden devotie door een zilveren had vervangen : 0 si
mihi liceret illud praesepevidere, in quo Dominus iacuit...2 .
Hi~ronymus en zijn Philothee~n stonden echter helemaal
Diet alleen in hull tedere liefde tot bet Goddelijk Kind. Hoe
verlangde Diet Origenes, als een tweede Simeon, den kleinen
Jezus in zijn armeDte drukken, Hem te omhelzen, met Hem
te spreken en tot ipsum parvulum Iesum wil hij zij n ge-
beden richten 3. Indien zeUs een Origenes zo kon spreken1
G. Bardy vergelijkt daD ook helemaal terecht den gevierden
leraar van Alexandri~ met den pouerello van Assisi~, deux
ames chretiennes, que tout parait d'abord separer, mais qui
retrouvent les m~mes accents pour parler de Jesus 41
Minder welsprekend daD Origenes, maar Diet minder ken-
schetsend is een inschrift uit bet jaar 359 op een altaar uit
Noord-Afrika: bet altaargraf bevatte een relikwie de terra
promissionis ube natus est Christus Ii.
1. R. THAMIN,Saint Ambroise zowat overal door in Origenes'

et la moralechretienneau Ivesie- werk, zelfs te midden van de
tie, Parijs, 1895,bIz. 399, in ver- meest technische uiteenzettingen,
band met de raadgevingen van zie D. GENET, L 'enseignement
Hieronymus over de opvoeding d'Origene sur la priere, Cahors,
van Pacatula. 1903. Deze schietgebeden I) zijn
2. Horn. de nativitate, uitg. G. voor ODSbijzonder merkwaardig,
MORIN,Anecd. Mareds., III, 2, omdat deze vIuchtige, doch dik-
393, 24 vv. wijIs hartstochtelijke uitroepen
3. In Luc. horn., XV -RAUER, de innige zieIsverbondenheid
102 vv.; P.G., XIII, 1838 v. openbaren van den groten man
Deze Iaatste bijzonderheid voor- met zijn Helland. Zie ook W.
al is merkwaardig; in principe VOLKER, a. w., bIz. 199 vv. ; H.
immers wil Origenes enkel bid- DE LUBAc, a. w., bIz. 27 v.:
den tot God den Vader en zelfs Dans sa devotion a Ia personne
met tot Christus, vgI. De ora- du Sauveur, on discerne un ac-
trone, 15 -KOETSCHAU,333 v., cent de tendress:equi Iui est pro-
theorie waaraan hij trouwens zeIt pre... Lointain precurseur de
meermaals ontrouw is geweest, saint Bernard... &
vgI. J. LEBRETON, Le desaccord 4. La vie spirituelle d'apres
de la for populaire et de la theo- les Peres des trois premiers siecles,
logie savantedans l' Eglise chre- Parijs, 1935, bIz. 262 v.
tienne du I I Ie siecle,in Revue 5. J. BRAUN, Der christliche
d'hist. eccl.,XX, 1924,bIz.19vv. Altar, It ~iinchen, 1924t bIz,
pe~e gebedentot Je~usk~en 52~1
(10) GRONDLEGGERSDER MIDDELEEUWSE VROO~EID 215
.N og vele teksten zouden bier kunnen aangehaaldworden I,vooral

nit de apocriefe literatuur, die niettegenstaande aIle
kerkelijke verbodsbepalingen, in de oudheid steeds zeer ge-
geerd is gebleven en die tevens een der hoofdbronnen is ge-
weest van de middeleeuwsekunst. Deze apocriefen, waarvan
sommige, als bet Evangelievan Sint Thomas,niets anders zijn
dan korte legenden over Jezus' kinderjaren, waren vooral
ingegeven door la pieuse curiosite qui voulait entendre par-
ler de l'enfance de Jesus, qui voulait mieux connaitre Marie,
Joseph, toute la famille du Sauveur 2I).
In deze geschriften is natuurlijk de volksdevotie aan bet
woord; doch juist daarom zijn zij voor ons zo belangrijk.
De geschiedenis der spiritualiteit mag zich immers niet be-
perken tot de leer van dezen of genenheilige of ascetischen
schrijver, maar moet zich ook interesseren aan de wijze,
waarop de doorsnee-christen zijn godsdienst feitelijk beleef-
de. En daarvoor zijn onze apocriefen, onze heiligenlegenden
enz., die dikwijls in talloze afschriften zijn bewaard geble-
ven, ongetwijfeld meer representatief dan de sublieme hoog-
vliegers als eenEvagrius Pontic us, eenGregorius van Nyssa.
Overigens mag men bet begrip volksliteratuur) niet te
eng opvatten. Zelfs de elite in de Christelijke Oudheid was
verlekkerd op deze vrome, naieve verhalen en er valt haast
geen enkele oude schrijver te noemen, in wiens werk geen
invloed van de apocriefen terug te vinden is. Zelfs Hierony-
mus en Origenes, die nochtans voor de apocryphorum nae-
1. Vgl. DOg een ({ sermo prisci phoon ~Nato Domino... , die hij
aevi inter sermones S. Caesarii ) : in de Metten van Kerstmis aan
Paremus illi [Christo] in cordi- de reeks antiphonenvan het Ro-
bus nostris diversorium plenum meins brevier heeft toegevoegd,
obsequiis meritorum; paremus zie C. CALLEWAERT, Les offices
praesepe, paremus cunabula... festifs d: Rome avant la Regie de
Suscipiamus in pectoribus nos- S. Reno!t, in Sacris Erudiri.
trig parvulum Dominum: ibi Fragmenta liturgica, Steenbrug-
crescat, ibi proficiat... (uitg. G. ge, 1940,bIz. 158vv.
MORIN, S. Caesarii opera omnia, 2. J. LEBRETON, La litterature
I, 2, Maredsous, 1937, 735, 2-5). apocryphe,in.Histoire de l'Egli-
En zelfs Sint Benedictus -wie Sf, publiee sous la direction de
zou het geloven? -schijnt aan A. Fliche et V. Martin, II, p~..
deze devotie Diet ongevoelig ge- rijs, 1~38, bIz. 29Q,
wee3t te zqn, ~lij~eps de antl-
216 D. A. DUMON (11)
niae geeDgoed woord over hebben 1, spreken beiden zonder

enig kwaad vennoeden over den os en den ezel bij de kribbe,
wat toch in geeDcanoniek evangelie te vinden is 2. Hierony-
mus weet trouwens zeer goed dat zelfs de besteD onder de
gelovigen Diet wilden scheiden van de apocriefe legenden.
In zijn zo eDgeDen strengen brief aan Laeta over de opvoe-
ding van de kleine Paula, die nihil aliud discat audire, ni-
hil loqui, nisi quod ad timorem Dei pertinet I), voelt hij zich
toch genoopt de lezing der apocriefen toe te laten : Pas op
voor de apocriefenI Maar indien Paula ze toch wil lezen,
Diet omwille van de ware leer, maar nit eerbied voor de mi-
rakelen, die er in verhaald worden, dat zij daD toch wete
dat deze geschriften Diet samengesteld zijn door hen, wier
naam zij dragen. Bovendien staat bier veel schadelijks te
lezen en Diet iedereen is kieskeurig genoeg om nit dit slijk
de goudkorrels op te rapeD3.
Niets tekent beter bet succes van deze zonderlinge ge-
schriften daD dit feitje, dat nl. zelfs een Hieronymus Diet
eens aan de leden van zijn bijbelsen kring de lezing der
apocriefen dorst te ontzeggen. V olksliteratuur wil dUBhe-
lemaal Diet zeggendat zij Diet door de elite werd gelezen en
gesmaakt.
Buiten deze zgn. volksliteratuur vindt men bijzonder tal-
rijke getuigenissen van deze strolling in de oude spiritua-
liteit in de monastieke geschriften en bij Origenes4.
Men heeft den indruk, dat zij in bet Westen minder veel-
vuldig voorkomen. De Spaanse edelvrouw Egeria b. v. is
verwonderd over de uitbundige godsvrucht der Oosterlin-
gen: tantus affectus et gemitus totius populi, ut mirum
1. HmRONYMUS, Comm. in 4. Zie enige verwijzingen bij

Matth.,praet.-P.L., XXVI, M. VILLER en K. RAHNER,Aszese
20; ORIGENES,In Cant. cant., und Mystik in der Vliterzeit,
proto -P.G., XIII, 83. Freiburg, 1939, bIz. 295 vv.; P.
2. OroGENES,In Luc. horn., RESCH,La doctrine ascetique des
XIII -RAUER, 93 V.; P.G., premiers maitres egyptiens du Ive
XIII, 1832 C; HmRONYMUS, siecle, Parijs, 1931, bIz. 254 v. ;
Epist. 108, x, 2 -HILBERG, II, H. URSVONBALTHASAR,Origenes.
316, 9 v. Geist und Feuer, Salzburg, 1938,
3. Epist. 107,IV. 1 -HILBERG, passim.
II~ 29'}j:
(12) GRONDLEGGERSDER MIDDELEEUWSE VROO?tmEID 217
sit 1. Oak de Dalmaat Hi~ronymus, bij wien men vrij
veel getuigenissenaantreft, ontving zijn geestelijke opleiding
in het Oosten en verbleef er bovendien lange jaren (374-
382; 384-419); overigens stand hij ten zeerste onder den
invloed van Origenes. Oak Ambrosius, een ander Westerling,
bij wien men de accents tres exceptionnels vrij dikwijls
aantreft 2, blijkt mill of meer van oosterse afkomst te zijn 3
en niet gering is de invloed van de Griekse exegetenen theo-
logen op zijn werk, zodat Hi~ronymus hem zelfs verweet
niets meer te zijn dan een slechte vertaler'l Dat oak het
merendeel der oorspronkelijke apocriefe en monastieke ge-
schriften uit het Oostenstammen, hoeft hier welniet betoogd
te worden.
Een authentieke Westerling echter, bij wien de middel-
eeuwse tonen veelvuldig voorkomen, is de Zuidgallische
volkspredikant uit de VIe eeuw, Caesarius van ArIes: Pro
nobis, fratres, ut peccata nostra deleret, carnem humanam
adsumpsit, natus est ex Virgine, positus in praesepio,pannis
involutus, a Iudaeis reprobatus, ab ipsis persecutus, conpre-
hensus, flagellatus; sputis sordidatus, spinis coronatus,clavis
transfixus, lancea perforatus, cruci adpensus,aceta cum felle
potatus, et inter iniquos reputatus. Ad hoc haec omnia, ca-
rissimi, totum sustinuit, ut nos de faucibus inferni liberaret5;
Percussus est, ut vulnera nostra sanaret; mortuus est ut
1. Peregrinatio, 37, 7 -HE- cuiusdamlibellos de Spiritu sanc-

RAEUS, 43. to, et iuxta comici sententiam,
2. Zie G. CERIANI,La spiri- ex graecis bonis, latina vidi non
tualita di S. Ambrogio, in S. bona ; vgl. DOg HmRONYMUS,
Ambrogio nel XV! centenario Origenis in Lucam homiliae,
della nascita,Milaan, 1940,voor- prol. -P .L., XXVI, 219v: ...cum
alblz.171 vv.; 192 vv.; van de a sinistro oscinum corvum au-
teksten vindt men een goede diam crocitantem, et mirum in
bloemlezing bij R. MOLITOR, modum de cunctarum avium ri-
Christus mein Leben. Gedanken dere coloribus, cum totus ipse
fiber Jesus aus den Werken des tenebrosus sit I Men h~d bet
hI. Ambrosius,Dusseldorf,19232. moeilijk onvriendelijker kunnen
3. A. P AREDI, Sant' Ambro- uitdrukken, dat bet werk van
gio e la sua eta, Milaan, 1941, Sint Ambrosius met altijd ori-
bIz. 2 en 17, nota 2. gineel is.
4. HIERONYMUS, Liber Didymi 5. SermoX, 2 -MORIN, I, 52,
de Spiritu Sancia, praef. -P.L., 3-10 (= Ps. Augustinus, sermo
XXUIf lQ4 A; Le~i duqu;m ~44,2 -P.L.~ XXXIX, 2195.)
218 D. A. DUMON (13)
nos de morte perpetua liberaret... Vide pietatem Domini,

fratres, jam ad dexteram Patris sedetin caelo, et tamen adhuc
nobiscum laborare dignatur in mundo. Nobiscum esuriri
nobiscum sitire, nobiscum algere, nobiscum peregrinari, no-
biscum non dedignatur etiam mori et in carcerem mitti 1 ;
Vide pendentem in ligno, et tibi languenti de suo sanguine
medicamentum facientem. Vindicari vis? Vide Christum
pendentem, audi precantem : Pater, ignosceillis... 2 en voor-
al de pathetische admonitio de die iudicii: Ego te, ho-
mo, de limo manibus meis feci, ego terrenis artubus infudi
spiritum, ego tibi imaginem nostram similitudinemque con-
ferre dignatus sum, ego te inter paradisi delicias conlocavi;
tu vitalia mandata contemnens, deceptorem sequi quam do-
minum noluisti. Sed antiqua praetereo. Motus postea mise-
ricordia... virginalem uterum sine dispendio virginitatis pa-
riendus introivi, in praesepio expositus et pannis obvolutus
iacui, infantiae contumelias humanosque dolores...tuli, inri-
dentium palmas et sputa suscepi, acetum cum felle bibi:
flagellis caesus, vepribus coronatus, adfixus cruci, perfossus
vulnere, ut th eripereris morti, animam meam inter tor-
ments dimisi. En clavorum vestigia, quibus adfixus pepen-
di: en perfossum vulneribus latus. Suscepi dolores tuos, ut
tibi gloriam meam darem: suscepi mortem tuam, ut tu
regnares in caelo. Quur quod pro te pertuli perdidisti?
Quur, ingrate, redemptionis tuae munera rennuisti? Non ti-
bi ego de morte mea queror: redde mihi vitam tuam, pro
quam meam dedi; redde mihi vitam tuam, quam vulneribus
peccatorum indesinenter occidis. Quur habitaculum, quod
mihi in te sacraveram, luxuria sordibus polluisti? Quur cor-
pus jam meum inlecebrarum turpitudine maculasti? Quur
me graviore criminum tuorum cruce, quam ilIa in qua quon-
dam pependeram, adflixisti? Gravior enim aput me pecca-
torum tuorum crux est, in qua invitus pependo, quam ilIa
in qua volens tui misertus mortem tuam occisurus ascendi.
Cum essemincommutabilis, pro te homo factus sum: cum
esseminpassibilis, pro te pati dignatus sum... 3 enz.
1. SermoXXVI, 3 -MoRIN, 110V. 3. Sermo, LVII, 4 -MoRIN,

2. SermoXXXV,:I. -MOItIN,145, 242v. (= Ps-Faustus,sermo11 -
2-15. f;NG~I.,!JREjqJIT,
2Q5 y.). fIet ~&
(14) GRONDLEGGERS DER MIDDELEEUWSE VROOMHEID 219
En luisteren wij thans nog even naar Caesarius'leennees-

ter Augustinus, die.eenmaal in fen preek zijn volkje bezwoer
bij den Princeps pastorum, per cuing humilitatem, insignes
contumelias, alapas et sputa in faciem et palmas et spineam
coronam et crucem et sanguinem obsceravi 1 .1
Dit lijdenssennoen is ons jammer genoeg niet bewaard ge-
bleven, maar wat laat dit ene zinnetje al niet vennoeden?
** *
Uit bet voorgaande blijkt hoe dikwijlsalgemenekarakterise-
ringen van de verschillende stromingen in de spiritualiteit,
van de tegenstellingen tussen Oudheid en Middeleeuwen,tus-
sell Oost en West, mank gaan door een veronachtzamen der
nuancen. Wat misschien bet meest typisch leek voor de spi-
ritualiteit der Europese Middeleeuwen, gaat aldus terug tot
een facet van de oudchristelijke spiritualiteit nit bet Oos-
ten 2, bijzonder nit de ommelandenvan bet eigenlijke Griekse
gebied, nit Syrie, Palestina en Egypte.
echter Diet altijd gemakkelijk tam. Wissenschatt,

XXXIV, 1935,
nit te maken wat van Sint Cae- bIz. 92).
sarius zeIt is en wat hij nit an- 1. Epist. 29,7 -P.L., XXXIII,
dere sermoenenheeft overgeno- 117.
men. Ret improperium , dat 2. VgI. A. MENS,De vereering
wij op de Iaatste plaats aanhaal- van de H. Eucharistie bij onze.
den, herinnert b. v. volgens D. vroegsteBegijnen, in Studia Eu-
Morin sterk aan de homilien charistica, Antwerpen, 1946,bIz.
van Pseudo Eusebius van Eme- 160 v. : ZOOblijkt dan ook de
sa. Doch dit is voor ODS van sterkel naar voren tredende ver-
minder belang. Deze homilien eering van den evangelischen
zijn trouwens niet minder repre- Christus, met den bijzonderen
sentatief daD die van Caesarius : klemtoon op Zijn menschen- en
.Ce recueil d'homelies nons four- lijdensgedaante, terug te gaan
nit en raccourci un tableau in- op bet hernomen contact van de
comparable de I'eloquence de Ia Latijnsche Christenheid met de
chaire dans Ies Gaules au ve siecle. cultureel hoogerstaande Grieksch-
Et pas seulement de I'eloquence, Byzantijnsche wereld. De merk-
mais de la doctrine theologique waardige ontwikkeling van den
et ascetique... (G. MORIN, La cultus voor bet Allerheiligste,
collection gallicane dite d' Eusebe sluit, zooals wij zeiden, als na-
d'Emese et les problemesqui s'y tuurlijk bij die nieuw geori6n-
rqtt~c~c~t,in Zei(schr.f. neutes~ t~..q~ (::4r\stus-4\lldigin~ ~a~, Ij
D. A. DUMON (15)
-
Doch Diet alleen de litJratuur, ook de beeldende kunsten
levereD talrijke en merkwaardige getuigenissen van dezeli
stand van zaken. Zo b. v. de pathetiek van de kruisiging in
bet Oostsyrisch evangelieboek van Rabula 1 zal pas in de
latere Middeleeuwen geevenaard worden. Em. Male en L.
Brehier hebben trouwens hierop reeds meermalen de aan-
dacht gevestigd.
Uit dit alles blijkt dat eenzelfde godsvrucht, eenzelfde
sensibilite religieuse) de tij dgenoten van Origenes en Hie-
ronymus en die van Bernard en Franciscus bezielde. Er is
natuurlijk een gradueel verschil, een zeker verschil van inten-
siteit. Naast de uitbundigheid der Middeleeuwen doet zich
de betrekkelijke gematigheid der Oudheid ietwat koel voor.
Doch heel veel van deze koelheid heeft men eenvoudig
toe te schrijven aan de terughoudendheid van den antieken
mens in bet uitdrukken van zijn gevoelens,terughoudendheid
die de Middeleeuwen Diet meer kenden. Derhalve zal ook de
antieke Christen meestal zijn vrome gevoelensuiten met een
beheersing, die men in de emotion abandonnee d'un Ber-
nard et d'un Fran<;.oisd' Assise Diet meer aantreft. Doch
daaruit mag men DOg Diet besluiten dat die gevoeleAs,die
aandoeningen zeIt zouden ontbroken h~bben.
Van nature was de antieke mens, met zijn aangeborenge-
voel voor maat, weiDig geneigd zijn innigste gevoelens nit te
drukken en aldus als bet ware prijs te geven. De Griekse
lyriek b. \7., om van de Latijnse Diet te gewagen, ignoreert
bijna geheel die hoge toneD, die onze middeleeuwerszo veel-
vuldig aanwenden; ook bun schoonsteplastiek streett slechts
zelden naar bet pathetische en misschienis de nochtans prach-
tige maar al te tel bewogeneLaokoon-groep wel een der miDst
Griekse en der miDst classieke producten der Oudheid.
Doch ten onrechte zou men hieruit besluiten dat de Dude
Grieken geenpathos kenden, in dieD zin, dat zij minder diep
en minder hevig voelden daD de Westerlingen nit de Mid-
deleeuwen. Geenszins.Enkel bun vocabularium was aDders2.
1. Bibl. Laurentiana te Flo- Christ, Doornik, 1940, pl. III.

rence, cod. syr. 56 (aO586). Men 2. Zie tekstverwijzingen bij A.
vindt een goede reproductie van VOGTLE,Affekte, in Reallexikon
dele kruisiging bij R. HESBERT, fUr Antike und Christentum, I,
J:,e probleme de la transtixiQn du Leipzig, 1941, col. 160 VV.
220
(16) GRONDLEGGERSDER M1DDELEEUWSE VROOMHE1D
Dit alles geldt nog meer voor bun Christelijke cultuurge-

noten, die bovendien dikwijls sterk onder den invloed ston-
den van 'de zo gevoelvijandige stoicijnse ethiek 1. Bovendien
stond den Christelijke asceten en mystiekers steeds bet ideaal
der apatheia vQor ogen, der immobilis tranquillitas mentis 2 ,
hetwelk bun niet toeliet bun gevoelens te uiten met die felle
uitbundigheid, welke anderzijds zo geheel paste in de nog
zo onbeheerste middeleeuwse samenleving.
Non te rapiat carnalis et passibilis sensus, vermaant
Origenes, waar bet Hooglied hem te sentiment eel wordt, en
Euripides' 8VX8 O'wlp(!6'11W~, Aischulos' fl,8'r(!O'll'IIV'II lno~ 8VXOV
golden meer nog voor den Christen dan voor zijn heidense
tijdgenoten. Dit legde zijn taal en stijl aan banden, waaruit
de Christen zich slechts zelden losrukte, zoals wij bet zo ty-
pisch kunnen merken in de sermoenen van Origenes : als bet
ware tegen wil en dank, onder druk van de te sterk wordende
innerlijke ontroering, gaat dan plots zijn zakelijke en nuch-
tere uiteenzetting over in den affectieven gebedsstijl.
Zeker, er werd wel eens gereageerd tegen dit apatheia-
ideaal en van Sint Hieronymus is bet bitsige woord bekend
gebleven,- dat men daarvoor vel saxum vel deus moest
zijn 4; bovendien is apatheia nog lang niet synoniem met
gevoelloosheid ; maar toch blijft dat de oude Christenen eer-
der wantrouwend stonden tegenover de motus animi}) en
een sobria ebrietas was bet ideaal dat zij van de Alexan-
drijnse wijsbegeerte hadden geerfd 6.
Een merkwaardige parallel van deze terughoudendheid in
bet uitdrukken van zijn gevoelens vindt men in de uitlatin-
gen van de kerkvaders over de vriendschap. Zij kenden en
waardeerden de vriendschap niet minder dan de Middeleeu-
wers -denken wij maar aan de bekende bladzijden nit bet
De sacerdotio van Chrysostomus, aan sommige brieven van
1. lie o. m. H.-D. PlRE, Piete bIz. 108.

ou insensibilite. Le temoignagede 4. Epist. 133, III, 6 -HILBERG,
Clement d' Alexandrie, RamgaI, III, 246,7.
(1939),bIz. 11 vv. 5. Zie b. v. H. LEWY, Sobria
2. CASSIANUS, Collat. IX, 2 - ebrietas Untersuchwzgenzur Ge~
P.L., XLIX, 771 A. schichte der antiken Mystik, Gies-
3. Aangehaald door FR. HEI- sen,1929.
LER,Dus Gebet,Mtinchen, 1921'.
221
22~ b. A. DUMON (11)
Chrysostomus, van Gregorius van Nazianze, van Ambrosius,
Hieronymus, Augustinus 1 -, maar buiten enige accents
tres exceptionnels I), wisten zij toch deze gevoelensvan gene-
genheid te vertolken met evenveel bezadigde nuchterheid
als b. v. Cicero in zijn De amicitia, -bezadigheid, die naast
de emotion abandonnee van een Sint Anselmus, van een
Aelred van Rievaulx haast koelheid lijkt. En wanneer Au-
gustinus eens zijn genegenheid voor een vriend op een iet-
wat gezochte wijze had uitgedrukt, had hij daarvoor in zijn
Retractationes geen ander woord over dan ineptia 2I). Ook
bier moet men dug weer besluiten : dezelfde gevoelenswaren
bet wel, die Ouden en Middeleeuwers bezielden, maar bet
vocabularium was anders. En niet alleen van Augustinus
mocht gezegdworden: Es mag sich manchmal ein Ueber-
schwang zeigen, doch hat sein reflektierende Natur nicht die
Wahle des Wortes oder die Berechnung vergessen3.
'".*. '"
1. Zie b. V. HIERONYMUS, hij getrokken naar echte vriend-
Epist. 4 en 5 ad Florentinum- schap en niemand kon minder
HILB~RG, I, 19 vv. ; AMBROSIUS, dan hij zijn vrienden missen,
Epist. 49, 1- P.L., XVI,1153v.; doch theoretisch blijft hij voor-
AUGUSTINUS,Confess.IX, III, 6; stander van de strengereopvat-
P.L., XXXII, 165. Een del mooi- ling, vgl. V. NOLTE,Augustins
ste teksten vonden wij echter bij Preundschaftsideal in seinenBrie-
Sint Caesarius van ArIes, Ser- fen, Wlirzburg, 1939 = Cassicia-
mo 29 -MORIN, I, 120 v. : Ni- cum, VI, bIz. 116: Die Freund-
hil nocet corporis separatio, ubi schaft darf nur aufgefasstwerden
est amicorum vera et sincera con- yom Standpunkte Gottes aus,
iunctio. Caritas enim ipsa vera nur betrachtet werden yon dell
est, quae corporaliter separatos letzten Ziele desMenschen. Die-
consuevit spiritaliter copulare at- ser Standpunkt erlaubte deshalb
que coniungere : duo enim qui se kaum das Gemlitvolle und Herz-
sancto amore diligunt, etiamsi liche, das begehrendeVersenken
unus sit in oriente, alius in occi- yon Seelein Seele. Diesestrenge
dente, ita caritate conglutinante Form -und fligen wir hinzu:
iunguntur, ut numquam ab in- diese falsche Form -hat Au-
vicem separentur... Sancta cari- gustin nur gelegentlich theore-
taB dulce est ac salubre vin cuI urn tisch geaussert,nie in ihr ge-
mentium. & lebt. Zie ook F. VAN DER
2. Retractationes, II, VI, 2 - MEER,Augustinus de zielzorger,
P.L., XXXII, 632. Bij Augus- Utrecht, 1947,bIz. 220.
tinus is deze bonding vooral op- 3. V. NOLTE,a. w., bIz. 13;
vallend : niemand was meer daD VgI. A. BOULANGER, Saint Pau-
(18) GkONDLEGGERS
DER MIntJEtEEuwSE VROOMilEltJ
Een systematisch opsporen van deze wortelen der middel-

eeuwsevroomheid zou wellicht DOgtot verrassende resulta-
ten kunnen leiden, zowel voor de kerk- als voor de cultuur-
geschiedenis1, De enkele teksten, die bier werden samenge-
fin de Nole et l'amitie chretienne, veur que celle du Christ glo-

in Vigiliae Christianae, I, 1947, rieux. De tekst van Dadisho
biz. 182 vv. herinnert aan de koptische apo-
1. In den Iaatsten tijd werd criefe fragmenten, die door E.
dit reeds meermalen opgemerkt ; REVILLOUT werden uitgegeven
reeds werden G. Bardy, H. de en vertaald: [Ananias] s'ap-
Lubac en A. Mens aangehaald; procha du corpsinanimedeJesus.
zie ook nog W. VOLKER, a. w., II placa sesmains sur les mains
bIz. 103, voetnota 1 : SOgewiss du Fils de Dieu. II appliqua
es richtig ist, dass die Mensch- son coour au coour du Fils de
heit Christi erst seit den Tagen Dieu. II embrassales pieds de
des hI. Bernhard starker betont Jesus. II embrassales mains de
wird, so faisch ware es, sie bei Jesus. II baisa Ie flanc de Je-
den altchristlichen Mystikern sus, transperce pour notre saInt.
ganz streichen zu wollen ; B. CA- II embrassatons les membresdu
PELLE, Aux origines du cuffe de Fils de Dieu (fragm. 12); Tu
la croix, in Les Questions liturg. vois Mes mains comme tu fa
et paroiss., XXVII, 1946 (naar voulu; tu peux penetrer dans
aanleiding van E. PETERSON,a. Mes plaies avectes doigts...mets
w. ; zie boven op biz. 211, voet- ta main dans Mon flanc (fragm.
nota 2), bIz. 162, citeert Dadi- 13); Je t'en prie, SeigneurJe-
sho,Nestoriaans monnik uitOost- sus, pasteur veritable... Jesus
Syrie (t ca 690): Buig de notre Seigneur,Jesusnotre force,
knieen voor bet kruisbeeld... om- Jesus notre esperance,Jesusno-
heis en kus bet kruisbeeld... Sta tre vie, Jesusnotre joie (fragm.
op, omheis en kus Ons Heer op 16) (Patrol. orient., II, Parijs,
bet kruis, omheis en kus bet 1907, bIz. 163, 168 v., 178). De
kruisbeeld met gevoelens van be- uitgever dateerde deze teksten
rouw en Iiefde... Kus Ons Heer van de lie eeuw; zij kunnen ech-
op bet kreis, tweemaal op de na- ter wel vier eeuwenjonger zijn,
gelen van den rechtervoet, twee- zie A. BAUMSTARK, Les apocry-
maal op de nagelen van den Iin. phes copies, in Rev. biblique,
kervoet... maak met bet kruis- nouv. ser., III, 1906,bIz. 247vv.
beeld een kruisteken op den S. SALAVILLE, Christus in Orien-
mond. Ces ardentes invita- taliwn pietate. De pietate erga
tions -besluit Dom Capelle - Christi hwnanitatem,in Ephem.
revelent que Ia piete envers Ie liturg., Anal. hist. -ascet., LIII,
Christ n'a pas partout attendu 1939,bIz. 13-59; 350-385,biedt,
Ie moyen age pour s'exprimer buiten enige citaten uit de hym-
avec tendresse. L 'antiquite a nenvan RomanosdenSyrier, niet
connu d'autres images du Sau- veel belangrijks voor onze stu-
22:3
224 D. A. DUMON (19)
beogen alleen de aandacht te vestigen op bet pro-
bleem; tevens doen zij oils beseffen hoe weinig de gewone
cultuurhistorische voorstellingen, de hoofdlijnen der ge-
schiedenis, de gangbare karakteriseringen van geschiedkun-
dige tijdperken en zelfs deze van enkelingen, de werkelijkheid
dekken. Oneindig meer genuanceerdmoet de geschiedschrij-ving
worden. Le reel, tel que Dieu l'a fait, est prodigieuse-
ment divers. II a to us leg ages et toutes leg formes. II estbourre
de traditions et il reste toujours imprevu. II est tel-
Iement riche que, pour arriver a Ie comprendre, nous Ie sim-plifions
sans merci 1..
SUMMARIUM
Nonnulli text us nonnullaque testimonia praeludunt iam inde a

primis saeculis christianis ad illam sensibiliorem devotionem medii
aevi erga Christi humanitatem. Praesertim in Oriente et in scriptis
potius, ut aiunt, popularibus, ut v. g. evangeliis apocryphis, sed et
in erilditorum operibus et apud Occidentales reperiuntur haec testi-
monia, in quibus magis ut videtur impendendum est quam fieri solei,
in historiam enucleando primaevae pietatis christianae. Si nondum
datur in vetustissimis Ecclesiae reliquiis libera ilia effusio pii ani-
mi motuum, doloris sc., compassion is vel amoris erga Christi Homi-
nem et hominum Salvatorem, quae saecula posteriora delectabat,
hoc non in primis carentiae affectuum imputandum videtur, sed
potius huiusce temporis stilo et usui verborum, quos antiqui longe
moderatiores voluerunt quam coaetanei S. Francisci vel S. Bernardi.
Etiam stoicorum influxus considerandus est, omnium animi motuum
inimicus, dum et apatheia , quam antiqui patres plus quam pos-
teriores doctores expetivere, liberae animi effusioni minime favebat.
die. Ret werk van E. DUMOUTET, handen kunnen krijgen.

Corpus Domini. Aux sourcesde 1. P. CHARLES,L'esprit catho-
la pieie eucharisiique medievale, lique, in Nouv. Revue theol.,
Parijs, 1942,hebben wij niet in LXIX, 1947, bIz. 242.
bracht,
Abt Giselbrecht van Rename
en de Gelukzalige Karel de Goede

Nota over Herman van Doornik,
Liber de Restauratione,hk. 28-29
door
Dom N. N. HUYGHEBAERT
(Sint- Andries)
Over wellicht geen enkelen moord uit de Middeleeuwenbe-

zitten wij zoveel gegevens als over den treurigen dood van
den zaligen Graaf Karel den Goede. Bijna al de kroniek-
schrijvers van de XIIe eeuw hebben bet vteselijk drama van
de Sint- Donaaskerk vermeld. Men vindt bij H. Pirenne, in
zij n uitgave van Galbrecht van Brugge 1, een vrij volledige
opsomming van deze verslagen.
De twee nauwkeurigste verhalen zijn ongetwijfeld dat van
Walter van Terwaan en dat van Herman van Doornik 2.
Nochtans, noch de aartsdiaken der Morienen, noch de abt
van Sint-Maartens waren ooggetuigen. Walter van Terwaan
1. Hisioire du rneuriredeChar- den graaf terns (hk. 12 en 13).

les Ie Bon, corniede Flandre,par Doch, hoewel hij ODSzeer kost-
Galberi de Bruges, Parijs, 1891, bare bijzonderheden mededeelt
bIz. Iv. nopens de gebeurtenissen, die de
2. WALTER:hk. 25, MGH.SS., gruweldaad voorafgingen of volg-
XII, bIz. 548-549; HERMAN:hk. den, is zijn verhaal heel wat min-
28-29, MGH.SS., XIV, bIz. 285. del nauwkeurig daD dit van de
Galbrecht komt, in zijn tamelijk twee eerstgenoemdeschrijvers;
verwarde aantekeningen, tot oak dient het door deze opge-
tweemaal toe op den moord van helderd te worden.
226 b. N. N. HU\'GREBAERT (2)
moest fen onderzoek instellen nopens de gebeurtenissen1,
terwijl Herman zijn vrienden en collega's ging ondervragen.
Door wien werd hij zo goed ingelicht?
Wanneer hij bet heeft over de wonderbare genezing van
fen kreupelen jongeling, die zijn samengetrokken ledematen
bestreek met bet bIDed van den gemartelden Graaf, duidt
hij zijn bron aan, namelijk Giselbrecht, de abt van Sint-
Pieters te Gent 2. Wij denteD dat laatstgenoemde de meest
geschikte man was om hem over den dood van Karel in te
lichten.
Giselbrecht was aanvankelijk monnik van Affligem. Daar
deze abdij pas in 1083werd gesticht en slechts na 1085 begon
te bloeien, mag men veronderstellen dat hij fen der eerste
monniken van dit klooster was. Kort voor 1110 werd hij
aangesteld tot abt van Eename3. De zeer schaarsebronnen,
die wij over Eename bezitten, zijn nochtans voldoende om te
bewijzen dat hij met fen hervorming was.belast. Zijn voor-
ganger, abt Tancredus, had bet met zijn onderdanenzo lastig,
dat zij hem zelfs fen oor afsneden4, en de ongelukkige abt
zag zich verplicht naar Rome te vertrekken om raad en hulp
af te smeken. Toen hij bij zijn terugkomst, of wellicht DOg
onderweg, plotseling overleed, werd hij vervangen door abt
Giselbrecht 5.
1. WALTERVANTERWAAN,PrO- Kroniek van Affiigem (MGH.

logus in Vita Karoli comitis SS., IX, bIz. 415) is er sprake
Flandriae, MGH. SS., XII, bIz. van een zekerenGiselbertusvan
538. Boutersem, dien Dom U. Ber-
2. Domnus Glslebertus, ab- liere met den abt van Eename
bas Sancti Petri Gandavensis, vir ofweI met den gelijknamigen
veracissimus et religiosissimus, prior -later abt -v!tn Maria-
mihi retulit et sub testimonio Laach (een stichting van Affli-
veritatis
3. Annales
asseruit
abbatum monasterii gem) ineent te mogenvereenzel-
vigen.
Eenamensis, cd. U. BERLIERE, 4. Annales abbatummonasterii
O.S.B., in Documents inedits pour Eenamensis,t. a. pl.
servir a l'histoire ecclesiastique 5. De abdij van Eename was
de la Belgique, deel I, Mared- afhankelijk van bet Bisdom Ka-
sous, 1894, bIz. 120: Quintus merijk, dat toen den Gelukza-
huius loci abbas dictus fuit Ghi- ligen OdD (1105-1113)tot bis-
selbertus, de coenobio Affligi- schophad. Deze verbleef alsdan
nensi assumptus, vir litteratus in onze gewesten. Zijn sympa-
et moribus probatus In de thie voor de monniken van Affli-
(3) G1SELBRECHT VAN EENAME 227
De nieuwe abt regeerde gedurende ongeveertwintig jaar.
Hij spande al zijn krachten in om den stoffelijken welstand
van zijn abdij te verzekeren, wat, in de Middeleeuwenvoor-
aI, de onontbeerlijke voorwaarde was voor geestelijken bloei.
Een bewijs van de doeltreffendheid van zijn bestuur is
dat hij in 1132 tot abt van de vermaarde Sint-Pietersabdij
van Gent werd bevorderd 1. Hij bekleedde dit ambt tot in
11382.
AIleen reeds dit eervol curriculum vitae doet ons vermoe-
den dat Giselbrecht geregelde betrekkingen onderhield met
bet grafelijk hot. Met Karel den Goede in bet bijzonder
worden deze betrekkingen door de bronnen bevestigd.
Onder de milde schenkingen, die Giselbrecht voor zijn
klooster wist te verkrijgen, weze bier de kerk van Kluizen
(Oost-VI.) vermeld. Graaf Boudewijn VII verleende aan de
abdij van Eename de toelating om een kerk en eenwoonhuis
te bouwen in die verlaten streek tussen Rietvoorde en Lan-
gebeek3. Enkele jaren later werd deze schenking door Ka-
rel den Goede bekrachtigd.
Terwijl de oorkonde van Boudewijn gedeeltelijk bewaard
gebleven is in een stuk van Graaf Diederik van 1140, wordt
gem is altijd duidelijk gebleken : Dr. 179, bIz. 114).

zijn eerste schenking geschiedt i. In 1132 gar abt Arnout
ten voordele van Affligem (Edg. zijn ontsIag: Giselbertus suc-
DE MARNEFFE, Cartulaire d' Af- cedit, quondam abbas Eyhamen-
fligem, Leuven, 1894-1896, fir. sis &, Annales Blandinienses, ed.
15, bIz. 28); tijdens een verblijf Ph. GRIERSON(= C.R.H., Re-
in deze abdij schrijft hij ten ge- cueil de textes pour servir a l'etu-
rieve van de monniken een trac- de de l'histoire de Belgique), Brus-
taat over den Canon Missae seI, 1937, bIz. 40.
(MIGNE, P .L., deel 160, col. 2. Ibid., bIz. 41: 1138. Obiit
1053 vv.); wanneer abt Tancre- Gysiebertus abbas. & Hij stierf
dus van Eename zich in 1108 in op 25 October volgens zijn graf-
de grootste moeilijkheden be- schrift, door A.SANDERUSin zijn
vindt, stell hij hem in betrekking Flandria Illustrata (deel I, bIz.
met abt Fulgentius van Affligem, 283) bewaarq; zie Ph. GRIER-
en dat waarschijnlijk te Gent SON, a.w., biz. 41 en voetnota 1.
(C. A. SERRURE, Cartulaire de 3. F. VERCAUTEREN, Actes des
Saint-Bavon, Gent, z.d., nr.17, corntes de Flandre (1071-1128),
bIz. 24, en A. VAN LOKEREN, in Recueil des act~s des princes
Charles et docUments de l'abbaye belges,BrusseI, 1938, Dr. 89/ bIz.203.
Saint-Pierre, deel I, Gent, 1868,
ABT
1>.N. N. HuYGHEBAERT (4)
deze van Karel den Goede eveneensvermeld in bet docu-
ment van 1140, onder de deperdita van zijn register 1. Wij
denken nochtans dat de oorkonde in Mei 1120werd verleend
en wel in volgende omstandigheden.
Den 2QnMei 1120bevestigde bisschopGodebaldvan Utrecht,
onder wiens j urisdictie de kerk van Kluizen zou staan, op
zijn beurt de stichting van beide graven. Hij liet aan abt
Giselbrecht aIle tienden over van bet gebied rondom de ka-
pel; tevens gar hij toelating gelijk welken bisschop nit te
nodigen, wanneer bet nog op te bouwen heiligdom zou moe-
ten ingewij d worden 2.
De oorkonde van Godebald werd te Utrecht geacteerd.
Nochtans is bet opvallend dat in hetzelfde jaar en Gisel-
brecht en waarschijnlijk ook Godebald te Brugge aan bet
grafelijk hot aanwezig waren. Hier dus hebben de verhan-
delingen nopens de kerk van Kluizen vermoedelijk plaats
gehad.
Ten andere komt Giselbrecht voor als getuige in een oor-
konde van den Graaf ten gunste van de Sint Baafsabdij 3.
Deze omstandigheid lijkt evenwel onvoldoende om de reis
van den abt van Eenamete motiveren. Zou Giselbrecht tevens
niet naar Brugge gekomen zijn om er den bisschop van
Utrecht te ontmoeten? Doch ook de aanwezigheid van
Godebald te Brugge is niet bewezen. Anderzijds is toch
eveneensin 1122 de twist beslecht geworden, die sinds ver-
scheidenejaren tussen den bisschop van Doornik en den bis-
schop van Utrecht nopens den eigendomvan de O. L. Vrouw-
kerk van Brugge was ontstaan 4. Het is zeer waarschijnlijk
1. Ch. PlOT,Cartulairede l'ab- de Saint-BaDon,in Annales Soc.

haged'Eename,Brugge, 1881,fir. Emul. Bruges, LVI, 1906,bIz.
30, bIz. 33-34. 129-142. In A' staat abt Gisel-
2. Ch. PlOT, a. w., fir. 20, brecht v66r de overige getuigen.
bIz. 22-23. H.Nelis heeft niet gepoogddeze
3. F. VERCAUTEREN, a. w., In- naamsverschuivingte verklaren.
troduction, bIz. XLI. Er bestaan Zou zij niet te wijten zijn aan
twee oorspronkelijke redacties de grote achting, die men in
van deze oorkonde, die slechts Sint-Baafsabdij koesterde voor
weiDig van eikaar verschiIIen; den abt van Eename?
zie H. NELIS, Deux chartes de 4. De bronnen, die dezekwes-
Charles Ie Bon pour l'abbage tie behandelen,vindt men bij J.
228
(6) HENRY DE BAUME
queurs voudraient Ie faire croire, que cette missive rut Ie

premier contact de la future reformatrice avec notre Fran-
ciscain. Les deux personnagesdevaient deja se connaitre 1.
Visite au pape. -Entre des ames nees pour sympathiser,
la comprehensionrecip!oque est rapide : il en rut ainsi dans
la rencontre de Corbie, qui doit avoir eu lieu fin juin ou debut
de j uillet. Les deux. amis de Dieu eurent tot fait d' arr~ter
un plan d'action pour commencer la reforme de l'Ordre de
Ste Claire 2 que Colette avait deja preparee dans Ie silence
de sa cellale.
1. Signalons ici un detail, au- fessait une grande veneration et

quelles biographesde Colette ont une grande sympathie a l'endroit
coutume de ne .pass'arreter. Des du Franciscain, Vies, 41, p. 218 ;
Ie 29 avril de cette meme annee B.F., VII, nO 1024, p.352; J.-Th.
1406, Benoit XIII avait destine BIZOUARD,Histoire de Sainte Co-
a la ,reclusela bulle Devotionis lette et des Clarisses en Franche-
tuae sinceritas (B.F., VII, nO Comte",Besan~on, 1888, p. 4 et 8.
1004,p. 342 [accordee a la de- Nous croyons bien que c'est
mande de Colette: pro parte tua dans ce sens-ci qu'il faudra orien-
nobis nuper oblatae, et non pas ter les recherches, si l'on vent re-
sollicitee par Ie Vicaire de l'ob- soudre Ie probleme des premie-
servance, comme l'insinue Ie P. res relations entre Colette et
DE MEYER,o. c., p. 129]), au- Henry.
torisant la Sainte a etablir une 2. Rappelons qu'au debut du
communaute de Clarisses de la xve siecle, la plupart des monas-
premiere regIe dans Ie diocese teres de Clarisses de France et les
d'Amiens, de Paris ou de Noyon. cinq communautes belges (Ypres,
La cour pontificale d'Avignon ne Audenarde, Bruxelles, Gand, Bru-
pent avoir octroye cette permis- ges) avaient adopte une regIe
sion qu'a bon escient. Mais qui mitigee, approuvee par Urbain IV
alors avait fourni au Pape des (18-X-1263) a la demande de la
renseignements favorables con- Bienh. Isabelle de France. D'o\'!
cernant la vierge de Corbie'l leur nom de Clarisses-Urbanistes,
Nous penchons a croireq~e ce ou Riches-Claires. La Reforme
fut la comtesseBlanche de Ge- Colettine visait a faire embras-
neve, niece de feu Clement VII. ser a nouveau la regIe premiere
D'une part cette femme ne ces- de Ste Claire, c.a.d., celIe ap-
gait d'entretenir des relations prouvee par Innocent IV (9 aol1t
suivies avec Avignon; et d'autre 1253), la veille me-mede la mort
part, elle avait un chateau a de l'illustre Sainte d'Assise. En
proximite du seigneurAlard,chez fait, Colette fonda bien plus de
qui Ie P. Henry ne manquait pas nouveaux convents, qu'elle ne
de faire des sejours a l'occasion. reussit a en reformer d'anciens.
Nous savonsque la princessepro-
237
LIPpgNS (7)
Avant tout il fallait s'assurer de la bienveillante approba-
tion de Benoit XIII, tenu en France pour Ie veritable pon-
tire romain. L' on partira pour Nice, residence de la cour.
En consequencel'officialite d'Amiens releve la reclusede son
vceu de cloture perpetuelle, en date du 1er aout; et Ie m~me
jour 1 les deux reformateurs se mettent en route pour Ie
Midi. Dame Isabeau de Rochechouart, a la fois riche et ge-
nereuse, les accompagnaet pourvut a to us leurs besoinsma-
teriels. L'itineraire suivi ne nous estpas connu2. Cependant
Pierre de Vaux fait remarquer a bon escient que Dieu les
conserv:aet les reconforta tout Ie long de leur route, rendue
bien perilleuse par des bandes de larrons et des troupes ar-
mees (Vies, p. 34).
A la cour pontificale Colette et Henry rel;urent l'accueil
Ie plus bienveillant. L 'audience publique du 16 octobre 3 re-
v~tit une grande solennite et Ie pape en personna daigna
doDDerl'habit religieux a la recluse. Puis l'ayant dispensee
de la formalite canonique du noviciat, ill'admit incontinent a
la profession solennelle selon la premiere regIe de SteClaire '.
La date du 16 octobre 1406 est donc bien, en droit et en fait,
Ie jollr de naissancede la congregation reformee des Claris-
sesColettines. La bienveillance temoignee par Ie pape d' Avi-
gnon a la sainte Reformatrice n'a pas ete sans causerl'eton-
1. Voir la lettre de sreurCathe- Frere Mineur place a ~te du

rine Rufine (fin xve s.) aux P. Henry dans la ires belle mi-
sreurs de Gand, A.F.H., III, niature (nO 7) 'du manuscrit 8
p. 85. des Clarissesde Gand, miniature
2. Cela n'empechepas les bio~ executeevers 1470 (Vies, p. 39).
graphesdu xxe sieclede nous ap- 4. Benoit XIII semble s'8tre
prendre que les pieux voyageurs complu particulierement dans
s'arreterent a Paris, a Bourg- cet acte de son ministere sacre.
en-Bresse,a Rumilly. cr. A. GER- Dans la bulle Quantopersonasec-
MAIN, Sainte Colette de Corbie, clesiasticas et leg deux subse-
Paris, 1903, p. 49-50. quentes adresseesa Colette, il
3. Outre plusieurs cardinaux, repete avec insistance: quam
y assistait aussi, en qualite de in monialem et ad professionem
Ministre general et de zelateur expressam dicti Ordinis hodie
de la reforme dans l'Ordre fran- personnaliter recepimuset admi-
ciscain pour l'obedience d'Avi- simus. (B.F., VII, nos 1013,
gnon Ie P. Jean Bartolini. C'est 1024 et 1038).
donc bien lui que represente Ie
238
H.
(8) HENRY DE BAUME 239
Dement des chroniqueurs anciens (Vies, p. 32-40), a telle
enseignequ'ils ont cru devoir l'attribuer a une intervention
directe et miraculeuse du Ciel. Cette mentalite n 'est point
pour DOllSsurprendre. Ces auteurs en effet out ecrit bien
des annees apres la fin du schisme d'Occident. Benoit XIII
etait, pour eux, l'antipape, Ie supp()t de Satan, qui ne peut
avoir bien agi que par contrainte, sousles menaces de la
vengeance de Dieu. Mais il semble bien, que la verite des
faits soit plus simple. Nous savons en effet que Ie pape avait
ete abondamment renseigne sur la personne de la Vierge de
Corbie et sur la viabilite de son entreprise (Vies, p. 34 s.).
Or Benoit XIII s'interessait personnellement et tres vive-
ment a la reforme de l'Ordre de Ste Claire. Deux de ses
propres sreurs etaient moniales chez les Clarisses de Cala-
tayud (Catalogne), dont elles avaient entrepris la reforme.
Aussi bien, deux annees au paravant avait-il muni Ie P.
Bartolini des pouvoirs et privileges les plus amples, voire les
plus extraordinaires, pour reintroduire dans l'Ordre des Cla-
risses la vigueur et la discipline 1. La requ~te de reff)rme de
Colette et du P. Henry repondait done entierement aux vreux
et aux sollicitudes duPontife.
Au moment de congedierles visiteurs Ie pape voulut hono-
rer Colette du titre d' Abbesse et lui doDDerl'assurance de
sa protection paternelle pour l'avenir. Quant au Pere Con-
fesseur, luy commandant de ne la jamais lesser, mais qu'il
Iuy fist assistance et ayde en toute diligence; ce qu' a faict Ie
dit venerable pere toute sa vie en tants les labeurs, longs
voyages et aultres sollicitudes pour la reformation et pour
edifier des couvents (Vies, p. 40, 2\7; Vita, p. 602).
De fait, jusqu'a son dernier soupir, il sera Ie directeur de
consciencede la Reformatrice, formera les religieuses a leur
vie nouvelle de pauvrete et de recueillement, mais surtout
s'imposera des demarches et de longs voyages pour sus-
citer et mener a bonne fin l'etablissement de nombreux mo-
nasteres.
Co-fondateur de couuents.-En quittant Nice, Colette et
son compagnon allaient a la rencontre de penibles epreuves.
1. B.P., VII, nO962,p. 327.

240 11. LIPPENS (9)
Un revirement complet d'opinion s'etait opere contre eux en
Picardie. A Corbie d'abord, puis a Noyon et a Hesdin, la
population leg vilipenda de la maniere la plus abjecte. On
traita la Reformatrice d'exaltee, d'inconstante, de sorciere.
Personne n'osa prendre leur defense. Decidement la region
n'etait pas encore mure pour apprecier l'reuvre de reforme.
II fallait abandonner ce pays ingrat 1. Mais oil chercher un
logis pour recevoir Colette et leg quelques jeunes personnes
qui desiraient partager sa vie? Le P. Henry con~ut aussitot
Ie projet d'emmener la pieuse troupe chez son frere Alard
au chateau de La Baume de Frontenay 2. La presencede
Colette et de ses rilles rut une benediction pour la maison.
Grace aux prieres de la Sainte, l'epouse du chatelain, qui
etait torturee par leg souffrances d'une parturition labo-
rieuse, rut heureusement delivree; et la fillette a laquelle
elle donna Ie jour, devint plus tard sreur Perrine, la biogra-
phe de la sainte. Au reste Ie genre de vie de la congregation
naissante"edifia si profondement leg nieces du P. Henry,
que bientot elles postulerent leur admission. Cependant,
comme bien l'on pense, Ie sejour a La Raume ne put ~tre
que temporaire; et, des leg premiers mois de 1407, nons
trouvons nos religieusesinstallees dans I 'hotel de la Comtesse
de Geneve, situe lui aussi dans leg environs de Frontenay
(Vies, l.c.). A la suite de quelles circonstances?Le P. Henry,
s'etant rendu en visite d'hommage chez sa noble voisine,
avait sollicite sa charite en faveur de Colette et de sescom-
pagnes hebergeespar trop a l'etroit. Blanche s'estima hono-
ree de la demande et offrit aussitot la moitie de son cha-
teau a l'usage des religieuses. C'est dans cette maison tres
vaste que la jeune famille franciscaine prit un developpe-
ment inattendu, et que, dirigee par leg sagesenseignements
du saint confesseuret entrainee par leg exemplesde la Refor-
matrice, se forma a toutes leg pratiques de la vie claustrale.
Le P. Henry eut la joie d'y donner l'habit franciscain a nom-
1. B.P., VII, nO 1004. dant les arguments invoques en

2. La questionjadis beaucoup faveur de Frontenay-Iez-PoIigny
controverseede savoir 011placer par Ie P. Ubald (Vies, p. xxxv-
celie Baume., reste toujours XLII), nous paraissent des plus
sans solution definitive. Cepen- plausibles.
(10) HENRV b~ BAUM~
bre de demoisellesnobles de Bourgogne 1. L'importance que

Ie nouvel institut attache, et ce des la fondation, au chant
des lieures canoniales, nons est rapportee ici. Au chateau
de Frontenay Colette con~ut, par inspiration du Ciel, disent
les chroniques, et prescrivit, sur l'avis du P. Confesseur,ce
mode de psalmodielente et suppliante, qui est resteejusqu 'aux
temps presents la caracteristique invariable des moniales Co-
lettines, et saisit irresistiblement les fideles qui frequentent
leurs chapelles2.
Cependant la meilleure installation dans un hotel ou un
chateau seigneurial ne pent tenir lieu de monastere : la com-
tesse Ie comprit. Elle s'adressa donc a Benoit XIII, appa-
remment a l'insu de la Sainte, et en obtint l'autorisation de
construire un nouveau convent dans son fief de Rumilly
(Haute-Savoie): la bulle date du 28 avril 1407 3. Mais la
Reformatrice s'opposa inflexiblement a l'execution de la con-
cession pontificale. Et pour cause. Jamais en effet elle ne
consentit a introduire ses rilles dans un lieu oil elles seraient
exposeesa la merci des malfaiteurs. Or Rumilly etait line
petite ville ouverte, depourvue de toute defense.
Voila trois essaisinfructueux, trois billIes pontificales res-
tees lettre morte I L'reuvre de la reforme porte desormais
Ie sceau de la croix. L'heure des succes va sonner: nous
sommes au debut de 1408.
Apres s'8tre assureeIe bienveillant concours de l'archev8-
que de Besan~on, Thiebaut de Rougemont (1405-1429), Co-
lette charge Ie P. Henry de solliciter a A vignon la possession
de l'abbaye de sainte Claire de la ville imperiale. En rea-
lite ce monastere bisontin, dont la fondation remontait au
milieu du XIlle siecle, etait menace de fermeture, faute de
personnel: il comptait encore deux sreurs d'un age avance.
Le pape donna entiere satisfaction a la requ8te par lettres
1. Vies,p. 42, 43, 217s.; Vita, 2. SURIUS,Historiae seu vitae

p. 603; J. FODERE, O.F.M., Nar- Sanctorum,t. III, (ed. de Tu-
ration historiqueet topographique rin), 1875,p. 50, a completement
des convensde l'Ordre S. Fran- trahi I'idee des deux Fondateurs,
~ois, t. II, Lyon, 1619, p. 3; en qualifiant cette psaimodiede
Josse CLICHTON (fin XVes.), cite voce modulata et musica.
dans Vies, p. XXXVI. 3. B.P., VII, nO1024,p. 352 s,
241
242 It. LIPPENS (11)
datees du 27 janvier 1408 1. La joie que la Sainte en eprou-
va rut grande. Le nouveau Sainte-Claire de Besanc;onresta
pour plusieurs annees la residence habituelle, Ie quartier ge-
neral de Colette et de son cooperateur2.
La nouvelle communaute exerc;a, presqu'aussitot, une ve-
ritable fascination sur la jeunessefeminine de la regiop. Les
candidates affluaient nombreuseset notables. II fallait son-
ger a essaimer et a ouvrir d'autres maisons. Colette jeta
son devolu sur la petite ville d' Auxonne (Cote d'Or). Elle
pouvait d'ailleurs compter sur Ie secours financier de Mar-
guerite de Baviere, epousede Jean-sans-Peuret d'autres no-
tables bourguignons, ce qui lui permettait de construire un
convent tout neuf 3; Le P. Henry negocia l'entreprise. II
partit pour Paris, oil residait alors Ie due, porteur d'une
lettre de la princesse, sollicitant Ie consentementet l'amor-
tissement necessaires.La demarche rut couronnee d 'un suc-
ces complet, ainsi qu'il ressort des patentes presentees par
Ie duc a la Chambre des comptes de Dijon en date du 25
septembre14124. Le 25 du mois suivant Ie pape Jean XXIII
a son tour signait la bulle d'autorisation 5.
1. B.F., VII, nO 1038, p. 357 s. d'expiation pour les crimes de

2. L'Abbe de Saint-Laurent son epoux, meurtrier du duc
(BIZOUARD,o. c., p. 179) rapporte d'Orleans (10oct. 1407).
que Jacques de Bourbon (t 1438), 4. J. FODERE,
o. c., t. II, p.
grand admirateur de la Sainte, 24 s.
acquit une maison a proximite 5. Jean XXIII... alors que
du monastere, afin d'y assister Benoit XIII, Ie grand bienfai-
aux offices liturgiques et d'ecou- teur de Colette, vivait encore.
tel les exhortations spirituelles L'on gait que depuis 1409 Ie
de la Reformatrice. Celle-ci, credit de Benoit avait fortement
ajoute-t-il, aggrandit cette mo- diminue en France. Apres la
deste demeure et la convertit en publication de OrdinemFratrzun
petit convent destine a recevoir Minorzun du 24 septembre1409
son confesseur et une douzaine de (WADDING, Annales, IX, Re-
Freres de la maison de Dole, et gest.,8), la sainte Abbesse,com-
a heberger en outre les religieux me toute la famille franciscaine,
qui passeraient par la cite ar- se soumit a la juridiction d'Alex-
chiepiscopale pour trailer les af- andre V, l'elu de Pise. Cepen-
faires de l'Ordre. dant celui-ci mourut apresmoins
3. Dans la pensee de Margue- d'un an, Ie 3 mai 1410. Son suc-
rite, cet acte de religion et de cesseur,Jean XXIII, ne rut re-
charite etait sans doute un acte connuqu'apres bien destergiver-
Les constructions du nouveau monastere se firent tout

entieres sous la surveillance assidue de Colette et du Pere
Henry. Aussi bien Auxonne devint-il Ie couvent modele
de la congregation; celui que l' Abbesse preferait a to us les
autres et avait coutume de propo~er comme ideal a cause
de sa simplicite, de sa pauvrete et de son recueillement.
A propos de l'introduction desColettines en Auxonne, c.a.d.
vers 1422, les biographes modernes de ste Colette. ont cou-
tume d'intercaler un chapitre detaille sur la reforme des
Freres Mineurs de la maison de Dole, operee par la Sainte
et a laquelle Ie Pere Henry aurait apporte une collaboration
tres active. Le P. Ubald lui-m~me (Vies, p. XVI) semble ad-
mettre Ie fait; cependant, en critique avere, il traite Ie sujet
avec moult precautions.
Le fecit tel que Germain, Sainte-Marie Perrin, Bizouard
Ie donnent contient certes des contradictions; il DOllSsem-
ble m~me invente de toute piece.
Que, mlls par l'exemple des vertus heroiques, voire par
quelqu' exhortation privee de Colette, les Franciscains de Do-
le, tout comme les Freres-Pr~cheursde Castres 1, ayent pris
la resolution commune de mener une vie plus disciplinee,
plus pauvre surtout, cela est tres possible. Mais pour faire
admettre que la RefoJmatrice ait eu quelque mission ou au-
torite pour agir dans et sur cette communaute et y effec-
tuer un changement d'observance, il est indispensable d'ap-
porter des preuves, car c'est la un fait extraordjnaire. Or
l'on n'en connait pas une seule... a moins qu'on ne veuille
s'arr~ter a une vague allusion a une soi-disant bulle ema-
nant de Jean XXIII et se rapportant a ce fait. Or ni Ie
tome VII du Bullarium Franciscanum, ni l'lndiculus Bul-
larii Seraphici (Rome, 1655) ne connaissent cette bulle. Le
sations. Aussi Colette s'adressa- est signe Ia trolsieme annee du

t-elle encore a Benoit au prin- pontificat de Jean XXIII (Ar-
temps de 1412,commeIe prouve chives du Doubs,Clarisses,nO1).
la bulle Devotionis tuae (B.F., II va sans dire que des 1417 Ia
VII, nO 1105, p. 377). L'annee Sainte s'adressea I'elu de Con-
suivante, au contraire, elle re- stance,Ie pape Martin V (A.F.R.,
connait Jean, puisque son acte II, p. 451).
de renonciation aUK proprietes 1. EtudesFranciscaines,XXIII,
de Sainte-Claire de Besan~on 1, 1910,p. 655 et Vies,p. XVII.
244 1.It'p~NS (13)
P. Boniface de Ceva lui-m~me, qui avait tant d'inter~t per-
sonnel a notifier un document sembIable dans son Firma-
menta trium ordinum (Paris, 1512), l'ignore completement lui
aussi. II y a m~me plus fort. Apres des recherches minu-
tieuses nux Archives du Vatican, Mons. Georges Bourgin
declara, en 1907, qu'une telle bulle n'existait pas a Rome.
Conclusion: dans l'etat actuel de notre documentation nons
devons refuser a s te Colette Ie titre et la qualite de Reforma-
trice des Freres Mineurs de Dole.
A partir de l'installation des Sreurs a Auxonne, Ie P. Hen-
ry ne parait plus que rarement et d'une maniere plus effa-
cee dans l'histoire de Ste Colette. Toutefois, des lettres de la
curie generalice de l'Ordre aussi bien que les chroniques
permettent d'affirmer sans crainte d'erreur, que Ie saint re-
ligieux continua de remplir aupres de la Reformatrice sa mis-
sion de cooperateur, defenseur et conseiller, et ce avec un
zele inlassable jusqu'a son dernier soupir.
Les fondations nouvelles de la reforme colettine se sui-
vent a un rythme accelere, astreignant Ie Pere a desvoya-
ges continuels. Ce furent successivementcelles de Poligny
(c. 1418), Seurre (c. 1422), Moulins (item), Aigueperse (1423-
1424), Vevey (item), Decize (1424), Orbe (1428), Castres
(1429), Lezignan (avant 1431), Ie Pur-ell-Velar (1432). Les
tentatives faites en vue d'introduire les sreurs en Chambery
echouerent devant l.'op:{>ositiondes ClarissesUrbanistes d'en
dehors les murs.
Ce rut vraisemblablement durant son sejour a Castres, ou
il organisait la vie de communaute, que Ie P. Henry rut af-
flige d'une grave maladie. Avec une sollicitude maternelle
Ste Colette lui expedia de Lezignan to utes chases scIon sa
possibilite que luy povint estre profitable et convenable pour
sa sante (Vies, p. 174, 280). Soins inutiles cependant. Le
mal s'aggrava et la mort sembIa approcher. Alors la Sainte
accourut au lit du malade et opera aussitot par sesdevotes
prieres au souverain medecin Ie miracle de la guerison de
son pere spirituel (Vies, ibid.).
Nous sol:nInesloin de mettre en doute l'effet bienfaisant
de la visite de la Sainte. Cependant des lettres officielles des
Superieurs de l'Ordre donnent l'impression qu'a partir de
l'episode de Castres, Ia sante du Pere resta fort branlante.
t1.
Desormais il est seconde,voire remplace dans ses fonctions

et de directeur spirituel et d'homme d'affaires par Ie Pere
Pierre de Vaux 1, ou quelqu'autre religieux. C'est Ie P. de
Vaux qui est mande a Rome pour negocier line affaire im-
portante entre toutes: l'approbation des statuts de la re-
forme 2. Et c'est encore lui que Colette charge d'aller a
Heidelberg, pres de Mahaut de Savoie, epouse de Louis de
Baviere, pour decider de la vocation religieuse de sa fille.
Quant a Henry, il consacre encore ses dernieres forces a la
formation spirituelle des sreurs. Et quand il estoit party
d'ung couvent, incontinant leur envoyoit epistres salutaires
et consolatives pour leg enflammer en l'amour de Dieu et
de leur saincte vocation... la saincte main ne cessoit d'ecrire
des lettres et epistres (Vita, p. 604).
Sa mort. -Au commencementde 1439 notre venerable
septuagenaireetait de residence a Besan~on; a l'epuisement
graduel des forces vinrent s'ajouter de graves infirmites.
Lui-meme, aussi bien que ses familiers, comprirent bientot
que la fin etait proche. Colette donna ordre de transporter
Ie chef malade de l'infirmerie des Freres a la chapelle des
sreurs, afin de pouvoir l'assister en ses derniers moments.
Au lendemain du jour des cendres, Henry re~ut les derniers
Sacrements en presence de ses confreres et a la vue de ses
filles spirituelles. Quatre jours plus tard, se sentant dans
un etat d' extreme faiblesse, il se fit lire Ie fecit de la passion
de Notre Seigneur, tout comme S. Fran~ois a ses derniers
moments. Et ce meme lundi, premier du careme, a six heu-
res et demie du soir, il s'endormit dans Ie Seigneur, l'ame
inondee d'une paix et d'une joie toute celestes. Ce flit Ie
23 fevrier 1439 3.
1. Sreur Perrine l'appelle in- 2. Etudes Franciscaines,XXI,

variablement: Ie Pere de Rains, 1, .1908,p. 465,475.
[Reims]. Il composa sa Legenda 3. Nous citons celie date du
de Ste Colette par l'ordonnance 23 fevrier 1439 a la suite de
et licence du Pere Ministre tons leg biographesde Ste Colet-
(Vies, p. 3). -Son portrait se te. Elle est plausible, mais non
trouve dans Ie tableau Notre Da- certaine. La lettre de faire-part
me de Piete du maitre-autel des que Colette adressaen celie oc-
Clarisses it. Poligny, sous la figu- casion.auxsreursde Vevey porte
r~ q~ S. An~oi~ed~ Pa:dQ~~, !a date i ~'Escript a llesanfon, le
246 H. LIPPENS (15)
Contrairement aux usages monastiqtles, les soours inhu-
merent sa depouille mortelle en leur chapitre, c.a.d. a l'in-
terieur de la cloture.
La peine que Ste Colette ressentit de la privation de son
pere spirituel et cooperateur devoue flit extr~me, comme il
ressort des lettres qu' elle ecrivit en cette circonstance aux
couvents de Vevey et du Puy 1.
La per..nnalite du P. Henry de Baume. -Si la tradition
digne de'l'oi est d'un laconisme deconcertant a l'egard des
faits et gestes du P. Henry, elle nous renseigne cependant
avec quelque precision sur ses qualites intellectuelles et mo-
rales, voire m~me physiques. Et n'est-ce-pas ce portrait du
confesseurde Ste Colette qui nous interesse davantage?
A la suite d'un examen consciencieux des ossements du
P. Henry conserves aux Clarisses de Besan~on,l'abbe Lar-
ceneux 2 declare qu'il flit d'une fiche et belle taille et d'une
forte constitution . Ce temoignage independant corrobore
l'opinion des artistes du xve siecle, qui representent notre
bienheureux SOliSles traits d'un frere de haute stature a la
figure osseuse3. D'ailleurs Ie seul fait d'avoir pu resister du-
rant plus de trente ans aux privations et fatigues inherentes
a des voyages continuels, en temps de guerre, au xve siecle,
est line preuve suffisante de la grande energie et de l'endu-
ranee physique du Pere.
Le compagnon de Ste Colette a beaucoupecrit pour assu-
rer Ie progres spirituel de la reforme naissante. Si, a vrai
26 fevrier 1439.. II est a obser- blable que Ie deces du P. Hen-

ver cependant que depuis Ie ry ail eu lieu Ie 23 fevrier 1440
XIIle siecle Ie style uniquement (n. s.).
et constamment employe dans 1. Pour les textes, voir DOUIL-
Ia chancellerie de l'archeveche LET, o. c., p. 367 et 369; BI-
comme dans celIe des comtes, ZOUARD, o. c., p. 208, 209 s.
dans la juridiction civile comme 2. Entre les annees 1784 et
dans celIe de l'officiallte -donc 1786 iI composaune biographie
Ie seul connu dans la region - de Ste Colette en 110cahiersma-
rut Ie style de Paques. Quelques nuscrits ; voir cahier 12.
rares notaires ont deroge a l'u- 3. Examinez p. ex. les super-
sage (A. GIRY, Manuel de di- bes miniatures des folios 23 v.
plomatique,Paris, 1925,I, p.120). et 40 v. dq m~q~<;rit 8 q~
pe~ J9I:S~l ~'est point ~yr~sen:!- G~q.l
dire, cette reuvre ne presente pas un caractere de grande ori-

ginalite, elle temoigne cependant pour autant qu'elle nous
est connue d'une assezvaste erudition et de patientes etudes.
Les bibliographes du XVle siecle et en-dec;alui ont attri-
hue to ute une serie d' ouvrages ascetiques fort repandus.
Bien a tort, ainsi que nousIe montrerons ; mais cela ne prou-
ve-t-il pas que Ie nom du Pere Henry representait un auteur
tenu en grand estime par la posterite? L' on objectera peut-
~tre que Ie Franciscain Henry (H.) a largement beneficie de
la grande reputation du Chartreux Hugues (H.) de Baume,
presque son homonyrne. Nous Ie concedonssans peine. Ce-
pendant cette confusion de Henry avec Hugues est loin d'ex-
pliquer entierement l'erreur, qui, de generation en genera-
tion, allongeait la serie de ses ouvrages.
A lire leg Vies et la Vita, l'on recueille l'impression bien
nette que notre P. Henry etait un homme sage dans toute
l'acception du terme, doue d'autant de perspicacite que de
prudence, une ame hautement contemplative et un mission-
naire au zele inlassable. C'est pourquoi ste Colette, qui se
connaissait en hommes, I 'honorait de son entiere confiance
comrne de sa plus haute estime. Non seulement elle lui re-
mettait la direction de son ame et de celles de sesrilles, mais
lui confiait encore to us leg inter~ts, to utes leg affaires de sa
reforme. Qu'on se rappelle les demarches si delicates et si
fructueuses pres de la comtesse Blanche et pres du cruel
Jean-sans-Peur. N'est-ce pas encore lui qui opera la con-
version du malheureux Jacques de Bourbon, et Ie conduisit
dans leg voies de la perfection chretienne I? La Vita (p. 602)
1. Quiconquea lu telle vie mo- lier d Besancon(1370-1436) (Cou-

deme de la sainte de Corbie, se vin, 1909),force nonsestde reIe-
souviendra des tres belles pages guer celie tres belle histoire au
consacreesa l'ephemere roi de nombredesIegendes.Quatre ans
Naples: fin septembre1435,apres a peineapresIa mort de Jacques,
quelques semaines de postulat, saint Jean de Capistran, erudit
Jacques re~oit l'habit des Freres de marque et juriste de profes-
Mineurs de la main du P.Henry; sion, publia un ouvrage sur Ie
suivent d'autres details encore et Tiers-Ordre Franciscain. Or il
des plus touchants. N'en deplaise y dit expressementque ce prince,
a l'auteur de Jacquesde Bourbon, qu'il avait, selontoute vraisem-
rg! fie Sicile, Frer~ Mm~w (1'Qrq'e- lance, tres J>ienconnu, est une
248 H. LIPPENS (17)
nons rapporte que Ie Pere Henry convertit un tres grand
nombre de pecheurs, et que Ies ames Ies plus endurcies ne
purent resister a I'entrainement de son zele ardent.
Richement done de qualites nature lIes et de vertus, il
jouissait de l'estime de son Ordre, qui Iui confiait des char-
ges et des dignites tresimportantes. L'abbe Larceneux est
done aussi objectif que veridique en faisant cette declara-
tion: Henry reunissoit toutes les qualites, qui font Ies
grands hommes. II avoit I'esprit vir, aise, penetrant; un
jugement Bolide. II n'etoit pas moins docte que religieux;
ni moins religieux pour estre docte. Plus estimable encore
par sa modestie, il ne s'enfloit ni de sa naissance,ni de ses
talents 1.
Le Confesseurde ste Colette. --:- Pour les raisons deja ci-

tees, nous penchons a croire qu'aussitot apres la mort du
P. Pinet, gardien du convent franciscain de Hesdin (fin 1405),
Ie P. Henry rut charge de la direction de la conscience de
Colette, et qu'il exerc;,ace ministere spirituel jusqu'a sa mort.
n serait erronne cependant de Ie presenter comme l'unique
confesseur de' la Reformatrice. Cela les documents Ie con-
tredisent tres clairement.
Dans une lettre expediee d'Auxonne (c. 1420), Henry prie
I'abbesse de Besanc;,on, Colette, de Ie recommander {<au beau
peTe confesseur 2. Ce beau pere devait bien ~tre Ie
P. Pierre Salmon 3, docteur de la Sorbonne, ou bien son pro-
pre compagnon, Ie P. Franc;,oisClaret, {<qui a vecu 30 ans
et plus dans la compagnie de la Sainte (Vies, p. 243, 280).
Quant au P. de Vaux, deja connu, Colette avait coutume,
des avant 1434, de lui ouvrir ses secrets de conscience en
cas d' absence du P. Henry. Une lettre du P. General, Guil-
laume de Casal, nons apprend ce detail: il prie en effet la
sainte abbessede saluer en son nom: Fratrem Petrum de
des plus grandesgloires du Troi- 1. BIZOUARD, o. c., p. 3.

siemeOrdre,dont il a porte I'ha- 2. A.F.H., II, p. 607 s.
bit et dans lequel il est mort. 3. Les Vies, p. 116 s., 177,
Voir I'article du P. Ferd. DE- 230, 257 s. et 282, racontent sa
LORME,O.F.M., dans La France conversion qu'entourent cer-
Franciscaine,VII, 1925, p. 455- taines ~!rc::ons\ances
plut~t etran~
4o9~ et ,;r: fO~~RE, o. c., p. 16. ges,
Avalibus, venerabilem confessoremtuum, et il ajoute en

post-scriptum: Gratias quas contuli Fratri Henrico con-
fessori tuo easdemconfero Fratri Petro tuo etiam confessori,
volens quod paribus beneficiis utantur 1.
S'il est hors de doute que la mystique de Ste Colette a,
de par sa tendre devotion franciscaine envers l'Enfant de
Bethleem et la douloureuse passion, un caractere nettement
christocentrique, cela est dft avant tout, croyons nous, aux
enseignements et conseils de son confesseur, Ie P. Henry.
A ce point de vue la ressemblancedes ecrits des deux saints
personnages est vraiment frappante.
Sreur Perrine (Vies, p. 243) relate un menu detail, qui
nous renseigne aussi bien sur la vertu de la penitente que
sur l'esprit et la direction du confesseur.Le P. Henry ayant
appris iqdirectement que Colette portait secretementdepuis
des annees line ceinture de fer qui lui etait entree profonde-
ment dans leg chairs, lui ordonna en vertu de la sainte obeis-
sance de l'oter incontinent, parte que cet instrument de
penitence mettait en danger sa sante, sinon sa vie. Et a
l'instant l'abbesseexecuta l'ordre donne.
Le premier Visiteur et Superieur des Sreurs Colettines. -
A la ceremonie du 16 avril 1406, Benoit XIII proclama Co-
lette abbessedesfutures sreurs refonnees,lui exprima toute sa
sympathie pour son reuvre, et signa plusieurs huIles qui de-
vaient assurerl'avenir et Ie developpement du nouvel institut.
Par la bulle Quanto personas notamment il autorisa l'ab-
besse a se choisir deux Freres Mineurs aptes a l'assister ef-
ficacement dans la fondation que l'on projetait d'entrepren-
dre a Hesdin. Le choix de Colette, camille bien l'on pense,
se fixa sur celui que Ie Pontife lui-m~me avait attache a sa
personne camille conseiller et defenseur,Ie P. Henry. II sem-
ble bien que, des Ie debut, l~ P. Fran<;-oisClaret remplit l'of-
rice de secretaire aupres du P. Henry.
En 1412 cependant, Ie nombre des religieuses s'etant tres
notablement accra, il etait devenu urgent de fixer davantage
Ie statut juridique du chef hierarchique de la congregation.La
bulle Devotionis tuae du 1 juin 2 y pourvut provisoirement.
f,. A.F .R" 11, p. 4~8-~5:1-, 'J, P.F"/ VII, 1\011Q5/p. 377.
250 LIPPENS (19)
Votre confesseur,y lisons-nous,exercera aupres de vos mo-

niales tons leg amples pouvoirs accordes au cardinal-protec-
teur de l'Ordre franciscain. Au tribunal de la penitence il
accordera to utes les dispensesutiles aux candidates. Au for
exterieur, il pourra ou confirmer ou infirmer les elections ca-
noniques et, en cas de besoin, il changera les superieures
locales.
Ce fut apparemment a la suite de ce document pontifical
que la congregation entiere se reunit en chapitre et nomIna
Ie P. Henry, par voie d'election, premier Visiteur et supe-
rieur juridique 1.
A une consultation, que Colette adressa a la chancellerie
pontificale en 1418, Martin V repondit: Ie Pere Visiteur
pent Vous autoriser a sortir de votre monastere et a entre-
prendre leg voyages juges necessairesou utiles; de concert
avec leg abbessesdes trois monasteres (Besan;on,Auxonne
et Poligny), Ie Pere appellera ou renverra chez eux tels Fre-
res affectes au service des Sreurs. II a egalement Ie pouvoir
de transferer les moniales d'une maison a l'autre selon les
necessites2.
Le premier Vicaire desPeres Coletains.-Dix aDSplus tard
Ie jeune mais vigoureux arbre Coletain a pousse line toute
nouvelle branche. Outre leg neuf monasteres de femmes ou
fleurit la premiere regIe de ste Claire, conformement a la
reforme de Colette, il existe des couvents de Freres Mi-
neurs Bourguignons qui, SOliSl'influence des exemples et
peut-~tre m~me des exhortations de la sainte Abbesse, ant
adopte eux aussi line vie plus disciplinee et professent line
1. cr. Vita, p. 604. -Un poste Clarissesdu Puy conserventune

du Necrologe de Sainte-Claireit. lettre officielle, par laquelle l'ab-
Besan~onporte: Obitus Revrnl hesse et Ie Visiteur approuvent
P. F. Henrici de Balma, primi et confirment l'election de leur
Visitatoris et Reformatoris pau- nouvelle superieurelocale,Agnes
perum dominarum Ordinis sanc- de Montfaulcont. Voir Revue
tae Clarae, qui obiit in isto ve- d'Hist. Franciscaine,VII,1930,
nerabili conventu civitatis Bi- p. 66; cr. J. FODERE, o. c., t.
suntinae in anno Domini mille- II, p. 99.
simo CCC.XXXIX, XXIII die 2. A.F.fJ'l III V' 4.51$,
febrnarii .(if!id., p. 6Q.5),
-~e~
H.
pauvrete plus rigoureuse. C'est dans ces maisons la, a sa~
voir celles de Dole, Chariez, Sellieres et Beuvray, que se re-
cruteront desormais les confesseurset les freres qu~teurs des
sreurs Colettines. Or ces Mineurs reformes, ces Coletains
-qui ne Ie comprend? -ne pouvaient ~tre efficacementdi-
riges par des superieurs de la vie commune et relachee. lIs
auraient pu entrer dans Ie groupe des Observantsjuridique-
ment constitue par Ie concile de Constance (1415) et con-
firme par Martin IV, mais ils se refusaient irreductiblement
a faire ce pas. C'est pourquoi Ie Ministre general de l'Ordre,
Antoine de Massa (1424-1430), soumit ce petit groupe de
couvents a l'autorite du P. Henry, comme a son Vi caire
cum plenitudine potestatis I).La lettre nominative est don-
nee a Rome en date du 11 septembre 1427 1.
Ces Freres Coletains jouissaient done au debut, vis-a.-vis
de la communaute de l'Ordre d'une independancecompara-
ble a. celIe des Observants de 1415, a l'exception cependant
du droit de tenir des chapitres. Leur autonomie relative
comportait en effet Ie droit de recevoir des novices, qui
s'engageaient a. servir les sreurs Colettines, d'accorder des
lettres testimoniales en vue des saintes Ordinations ou con-
cernant la faculte d'entendre les confessions. Puis Ie Vicaire
ou Commissaire appelait au service des Sreurs les membres
de l'Ordre franciscain qui lui paraissaient aptes. En cas de
deces du Vicaire, les Freres Coletains pourront, de concert
avec les abbessesColettines, elire un successeur.
Par lettre datee de Bale, oil Ie retenaient les travaux du
concile, Ie P. General, Guillaume de Casal (1430-1442),con-
firma au P. Henry leg pouvoirs qui lui avaient d'ete confe-
res par son predecesseur2.
Le m~me chef de l'Ordre donna enfin un statut definitif
A l'institut de Colette, en approuvant les Constitutions de
la nouvelle congregation. Le document date du 28 septembre
14343.
Le lecteur se demandera quelle part Ie P. Henry petit
avoir eu dans l'elaboration et la redaction des Constitutions
1. Texte dans A.F.H., III, 3. SeraphicaeLegislaiionisiex-

p. 95s. ius originalis,
f&97,p, 1Q~-17Q,Ad ClarasAquas!
.
~, 4.F.1l.,II, p. 455,
252 LIPPENS (21)
Colettines, monument de sagessea la fois humaine et surna-
turelle. Il ne nons est pas possible de doDDerune reponse
positive, faute de documents 1. Tout porte a croire cependant
qu'il a apporte a ce travail toute la collaboration de sa
siencetheologique et de sa longue experiencereligieuse. D'au-
tre part, il n'est pas sans inter~t de constater combien leg
statuts du P. Henry, publies ci-dessouspour la premiere fois,
semblent rediges en fonction des Constitutions Colettines,
ainsi que nos annotations courantes permettront de Ie voir 2.
L'oeuvre lilteraire du P. Henry. -II semble bien que la
liste de ses productions litteraires gait it reviser entierement.
Nous essayerons de Ie faire.
Voici leg ouvrages qui lui furent attribues dans Ie passe.
I. Ant. POSSEVINUS dans son Apparatus sacer, Venise, 1619,
t. II, p. 20, dit qu'Henry de BaJma est l'auteur d'une Meditatio
ante et post celebrationemMissae et in ceterisquotidianis actionibus
et d'un Liber de theologia mystica.
II. Selon Casillo OUDIN,Supplementumde Scriptoribus ecclesias-
ticis a Bellarmino omissis, Paris, 1686, p. 655, Henry de Bauroe
scrip~it librum mysticae theologiaeI).
III. Au siecle demier H. HURTERlui attribua la patemite de
1. Au silence des documents, contre la Sainte? En effet,de qnel

des ecrivains du xxe siecle ont droit divin ou humain aurait-elle
supplee par des exercices litte- pu se permettre de changerla le-
raires. L'on a cru pouvoir ecrire, gislation lui imposee par son su-
qu'apres l'approbation de 1434 perieur majeur? Il convient en
la sainte Reformatrice n'etait outre de faire remarquer que Ie
pas tout a fait satisfaite de son bullaire ne connan aucune piece
reuvre, et qu'apres avoir beau- qu'Eugene aurait adresseea~Co-
coup prie Dieu de l'eclairer, elle lette ou a son institut.
reprit ses Regles en 1435 et leg 2. Henry cite ou mentionne
acheva definitivement l'annee la regIe de Ste Claire aux para-
suivante. Plus lard a la requ8- graphes 2, 4, 9, 10, 67; il en
te de Guillaume de Casal,Eugene appelle aux Constitutions de Ste
IV leg lut avec attention, puis leg Colette aux nos 9, 10, 15, 64, 66 ;
approuva ), A. GERMAIN,a.c.,p. et s'en refere a la legislation du
225. -Qui ne voit qu'a legpren- premier Ordre dans leg statuts
dre a la lettre, cesassertionscon- 6, 7, 14, 21,33, 38, 40, 45,49150,
Uenp~Q1;un~ ~~cusa1;ion. ~rave 641 701 72.
H.
(22) HENR'Y DE 1JAUM~ 253
deux ouvrages: De mystica theologia seu de triplici via ad sapien-

tiam et Stimulus amoris divini compilatus ex S. Bonaventura.
IV. La Bibliotheque Pauline de Leipzig conserve en manuscrit
sous Ie nom du P. Henry de Baume leg ouvrages suivants :
Soliloquium animae (Incipit: Consolationis gratiae) ;
Liber de Imitatione Christi;
Liber de Compunctione;
Liber de interna consolatione;
Venite ad me omnes.
II serait aussi inutile qu'aise de reprendre ici leg discussionsre-
centes concernant la paternite de ces ouvrages indument ou faus-
sement attribues a notre ecrivain. Je me contente de renvoyer a:
Hyac. SBARALEA, Supplementum et Castigatioad Scriptores ilium
Ordinum s. Francisci, I, Romae, 1908,p. 353 ss. ; Stimulus amoris
Fr. Jacobi Mediolanensis, Quaracchi, 1905,p. VII et VIII; S. BONA-
VENTURAEOpera omnia, t. VIII, Quaracchi, 1898, Prolegomena,
cap. III; S. AUTORE, Huguesde Balma, dans Diet. de Theol. cath., t.
VII, col. 215-19; P. E. PUYOL, L'auteur du Livre De Imitatione
Christi, Paris, 1899-1900.
De toutes ces etudes nous pouvons deduire, qu'il existe une tra-
dition manuscrite digne d'attention attribuant au P. Henry une
rescension interpolee et bouleversee du Stimulus du Fr. Jacques
de Milan, O.F.M. Cette adaptation se trouve editee parmi leg
opuscules du S. Bonaventure dans l'edition venitienne de 1484 1.
Je soumets aux erudits line nouvelle liste d'ecrits dont leg

uns sont a attribuer au P. Henry en toute securite et leg
autres selon toute vraisemblance et jusqu'a preuve du con-
traire :
1. Les statuts publies ci-apres.
2. Le livre desrevelationset faveursque la glorieuseMere Colette
rersut qe Dieu.
LeP. de Vaux (Vies,p. 17) et sreurPerrine (ibid., p. 207)attes-
tent que, Coletteayant eu connaissance de cet ecrit du PereHen-
ry, son confesseur,le fit apporter, et incontinentelle Ie getta au
[ell et l'ardy, affin que la memoireen fuist perdue.
3. Documentsou cahiersrecueillis et rediges,a l'insu deste Co-
1. H. SBARALEA,
O. c., p. 353.
254 LIPPENS (23)
lette, par Ie P. Henry, comprenant: a) un rouleau it I'antique &.
traitant des fondations de monasteres realisees par la Reformatri-
ce; b) Ie recit des miracles par elle operes.
En 1630 ces documents etaient conserves aux Clarisses de Be-
sanc;onet I'abbe de Saint-Laurent s'en servit pour composer sa
biographie de ste Colette. Aujourd'hui its restent malheureuse-
ment introuvables.
4. Brulantes prieres de ste Colette, que Ie P. Henry recuellit, en
presence de la Baronne de Brisay, des levres meme de la Sainte
durant une de ses extases au reclusage de Corbie.Voir Manuscrits
de I'abbe de St-Laurent dont une copie de 1747 se trouve aux
Clarisses de Poligny (DOUILLET,o. c., 117).
5. Cantique du Frere Henry de Baume. Se trouve dans une vie
de ste Colette, mg. A. 4 des Clarissesde Poligny, date de 1542 (Vies,
p. XXIV).
6. Belles oraisons /aites par Ie P. H. de Balma. Le P. FODERE,
o. c., p. 676, en de~ouvrit les manuscrits en fouillant les Archives
du couvent desFreres Mineurs de Chariez(dep. de la Haute-Savoie).
7. Discours de ste Colette prononce apres la resurrection d'un
en/ant a Besanf}onet recueilli par le P. Henry. Se trouve p. 149 du
mg. de I' Abbe de St-Laurent. -Ce miracle doit avoir eu lieu en
avril 1412, cr. BIZOUARD, o. c., p. 38.
8. Le miracle de la resurrection d'une religieuse par ste Colette
relate par le P. Henry. Voir mg. de I'abbe de St.-Laurent~p. 278.
D'apres I'inventaire de Sainte-Claire, dresse en 1790, I'autogra-
phe du P. Henry existait encore it cette epoque. -Le miracle
est raconte dans Vies, p. 175 s.
9. lnnombrables lettres et aultres escriptures de direction spi-
rituelle, adresseesa des communautesColettines entieres ou it des
religieuses prises individuellement. Vita, p. 604.
Beaucoup de ces ecrits d'ascetique et de mystique, qui avaient
d'ailleurs la valeur de reliques pour leur destinataire, doivent en-
core exister. Des recherches en ce gensne manqueraient pas d'etre
fructueuses, DOUgsemble-t-il. Nous signalons ici leg lettres par-
venues it notre connaissance.
a) Une lettre adresseeit I'abbessede Besanc;on,dans la semaine
de Paques (1420). Existe en autographe aux Archives de Besanc;on,
dossier Ste Colette, nO41. Editee A.F.H., II, p. 607 s.
b) Vibrante exhortation it la perfection religieuse faite sur la
H.
fin de sa vie. lncip. Pour l'honneur et I'amour de Dieu; des. de
par moy, Ie vendredy dedans les octaves de saint Fran<;ois,I'an
mil quatre cent et trente-cinque (= 7 oc~. 1435). -Original, au-
trefois aux Clarissesde Gand; publie dans DOUILLET,o. c., p. 370-
376.
c) Une lettre d'affaires courantes. Elle semble ecrite de Poligny,
puisqu'il recommande cette communaute aux prieres de sa desti-
nataire. En original aux Clarisses de Gand.
d) Lettre d'exhortations spirituelles a une abbesse et ses filles.
Original ibid.
10. Memoire des matieres pour parler aux soeurs pour Ie bien
commun. Ce sont des canevas de conferencesspirituelles. Copie
aux ClarissesdeBesan<;on.Publies par A. GERMAIN, o.c.,p. 242-244.
11. 'Vingt quatre bouts rimes en ons, sur la valeur du temps et
la necessite d'une occupation continuelle. Incip. Du saint temps
lien ne perdons; des.Tretous disons. Amen. DOUILLET,o.c., p. 376,
et BIZOUARD,o. c., p. 217.
12. Divers traites de spiritualite, dont quelques uns sont peut-
etre de la composition du P. Henry, d'autres certainement des
traductions de Saints-Peres. La piece intitulee Meditationes de
passione est probablement l'reuvre du chancelier JeaQ Gerson, qui
l'ecrivit a la demande d'Isabelle de Baviere, femme de Charles VI
(1380-1422); cf. Colomban FISCHER,O.F.M., Die Meditationes vi-
tae Christi . Ihre handschriftliche Ueberlieferungund die Verfasser-
frage, dans A.F.B., XXV, 1932, p. 3-35,175-209,305-348,449-483,
voir p. 196. -Tous ces traites, de longueur diverse, et attribues
au P. Henry, forment Ie codex 257 de la Bibliotheque communale
de Besan<;on,dossier Clarisses.
13. Les six graces attacheesit la recitation communede l'office
divino Incip. Monseigneur saint Bernard; des. office et service parle
negligemment.Deo gratias. Aux Archives desClarissesde Besan<;on ;
publie chezBIZOUARD, o. c., p. 214 et GERMAIN,o. c., p. 235-236.
Les notes bibliographiques ci-dessus voudraient provoquer
des recherches et surtout des etudes ulterieures sur leg ecrits
de notre auteur ascetique. Elles assureront sans do ute au
P. Henry line place parmi leg ecrivains ascetiques et mysti-
ques de la premiere moitie du xve siecle en France.
Qu'il no us soit permis d'ajouter ici deux notes bibliogra-
ph}ques a l'usage des futurs chercheurs. II est complete-
256 It. LIPP~NS (25)
ment inutile qu'ils s'arr~tent a la Vita sanctae Coletae de

Surius et a la Lettre au magistrat d'Amiens.
La Vita sanctae Coletae,editee par Surius au 6 mars, est
attribue au P. Henry par Ie tres erudit P. Sbaralea1.
Malgre toute la consideration que nons professonsa l' egard
du grand bibliographe franciscain, nous devons signaler l' er-
reur commise.
La Vita du chartreux n'est autre, au fond, que la tra-
duction latine, faite par Ie docteur Etienne de Julien, O.F.M.
(xve s.), de la Vie de Pierre de Vaux. Ce n'est pas toutefois
une traduction tres fidele, en ce gens, que ce docteur de la
Sorbonne s'est permis d'amplifier quelque pen certains pas-
sages, ainsi que l'on pent s'en rendre compte en juxtapo-
sant leg deux textes. D'autre part Ie chartreux Surius a
abrege Ie texte d'Etienne et leg editeurs de Turin declarent 2
avoir raccourci encore quelque pen Ie fecit des premieres
editions.
Les Clarisses de Besan~on conservent dans leurs Archives
un rouleau de parchemin, dont Ie texte est une Missive
adressee au magistrat d' Amiens pour l'exhorter a l'accep-
tation d'un convent de Colettines. I) Au dog du manuscrit
se lit celie note: Cet ecrit est fait de la main propre du
Bienheureux Pere Henry de la Balme ).Or, comme l'a deja
prouve Ie P. Ubald d'Alen~on, il s'agit en realite d'un me-
moire, vraisemblablement redige par Pierre de Vaux et cer-
tainement posterieur a la mort du P. Henry. En effet il y
est fait mention d'une lettre royale d'amortissement que
Charles VII donna en janvier de l'an 14433.
Le souvenir et Ie culle du Bienheureux Henry. -Sans faire
etat des nombreuses expressions hyperboliques auxquelles
ont recours sceur Perrine et l'auteur de la Vita pour
proclamer l'eclatante saintete et Ie don des miracles du
P. Henry, il taut cependant reconnaitre qu'une tradition
constante rend temoignage a sa grande vertu. Le Pere de
1. O. c., I, p. 354, d'apres 3. Voir les Eludes Franciscai-

JOAN.A S. ANTONIO,Bibliotheca nes, XXIII, 1, 1910,p. 652-659.
Universa Franciscana,t. II, Ma- Lalettre royale se lit dansA.F.H.,
drid, 1732, p. 56. I, 1908,p. 294-5.
2. Vol. III, p. 35,
(26) HENRYbE BAUME 257
Vaux, qui a vecu dans son intimite, Ie presente (Vies, p. 32)
comme un homme de gran<;Ieperfection, affiant Dieu et
doutant des son enfance; ignorant et nonchallant des chos-
ses transitoires et corporelles, mais saige et prudent des
chosses spirituelles, piteulx et misericors devers leg povres
pecheurs. En annon~ant la mort de son confesseura ses
rilles, sainte Colette croit qu'il est meilleur mestier qu'il
prie pour nons, que nous pour lui. Et a ses paroles elle
joignit les actes. En effet, d'apres la Vita, p. 605, par la vo-
lonte de la sainte Mere, Ie saint et virginal corps du P. Henry
rut inhume au chapitre des sreurs, dans l'interieur de la clo-
ture. Elle croyait que, enseveli dans l'eglise selon la coutu-
me, Ie bienheureux Pere opererait des miracles; ce qui at-
tirerait l'affluence des pelerins et troublerait Ie recueille-
ment du saint lieu et des offices liturgiques.
Au siecle suivant, \ en 1554, ses ossementsfurent enleves
de terre et exposesddns un coffre ou chassesur un petit 'aU-
tel du chapitre (Vita, p. 606).
A l'epoque de l'abbe de Saint-Laurent, cesreliqyes se trou-
vent placees sous l'autel de la chapelle domestique (Ms. de
Poligny, p.. 433).
Le Martyrologium Franciscanum, publie a Paris en 1634,
porte au 22 fevrier: Septima kalendas martii, Visuntione
in Gallia Beati Henrici a Balma, confessoris,qui genere et
scientia virtutibusque pollens, alta rerum coelestiumcontem-
platione etiam donatus est.
Aussi, lors de la grande revolution fran~aise, les Pauvres
Claires de Besan~onfirent-elles les plus grands sacrifices pour
mettre en sftrete les saints ossementset les ornements sacer-
dotaux de leur Pere, tout comme les reliques de leur bien-
heureuse Mere Colette.
Depuis Ie 5 juillet 1887 ces reliques du P. Henry, dftment
authentifiees par l'autorite diocesaine, reposent a nouveau
-a la fin du XVIIIe siecleelles avaient ete transferees en ca-
chette a Poligny -au monastere Sainte-Claire de Besan~on
et continuent d'~tre l'objet de la veneration de la commu-
naute.
Nous formons des vreux ardents pour qu'aboutissent les
demarchesfaites de nos jours en vue de faire reconnaitre Ie
culte immemorial rendu au Bienh. Henry. II est a craindre
258 Ii. LIl'PENS (27)
cependantque cette causene fasseguere de progresaussi
longtemps qu'on n'aura pas reussi a recueillir les nombreux
ecrits du Perf, pour les soumettre au jugement de l'Eglise,
en m~me temps qu'une biographie critique 1.
Statuts faits et edictes par Ie P. Henry de Baume

a I'usage des Freres Mineurs au service does
Sreurs Colettines.
Le texte legislatif publie ci-dessoussemble bien ~tre reste

inedit, voire completement ignore. A-t-il done echappe a
l'reil exerce et interesse des Peres Ubald d' Alen~on et Jero-
me Goyens? On serait tente de Ie croire, puisqu'ils n'en font
point mention dans leurs nombreux travaux sur Ste Colette
et son reuvre. Ces statuts sont cependant d'une importance
capitale en ce qui concerne les origines du, mouvement cole-
tain chez les Freres Mineurs, et ne sont pas sans inter~t non
plus pour l'histoire des Clarisses reformees.
L'unique manuscrit connu qui les contienne, est conserve
au couvent de Bethlehem a Gand. II forme un petit cahier
ou carnet, sans garde ni couverture de 10 feuillets de papier ;
format: 155x 110 centimo D'apres Ie critere toujours un peu
hasardeux de la paleographie,il doit avoir ete ecrit vers 1500;
disons plutot entre 1450 et 1550.Aucune note ou indication
quelconque ne DOllSrevele 'I'auteur ou Ie lieu de la transcrip-
tion. Notre manuscrit est apparemment une copie et line
copie tres defectueuse. Le scribe, ou la moniale copiste,
ignorait Ie latin, et executa sa tache avec line negligence ou
nne liberte regrettable. En effet, il faut, compte tenu de
l'orthographe etrange de l'epoque, lui imputer plusieurs in-
terpretations erronees de contractions et d'abreviatons cou-
rantes; diverses omissions de mots rendent la construction
de certaines phrases incomplete, voire inintelligible. Aprea
un premier essai, DOllS avons finalement renonce a toute
correction du texte, afin d'eviter Ie danger de l'arbitraire.
Voici les annotations marginales et autres, ajoutees au
texte par des mains posterieures. Au fol. liminaire recto se
1. Ce dernier paragraphe re- VREGILLE, dans La France Fran-

~urne l'article du Chan. E. DE ciscaine,11,1913,p. 245-257.
(28) ItEN1\Y bE BAUME 259
lit: BD 6 [sic], c6te ancienne; N 9, c6te plus recente.Parvulus
libellus manuscriptus latino idiomate jratris Henrici de Pal-
ma, visitatoris conventuum constructorum aut rejormatorum
per B. Coletam 1. Continet instructiones pro conjessario et
Fratribus habitantibus in monasteriis monialium rejormatis
per B. Coletam; nec aliquid particulare habet de ipsa Beata.
~ Fol. tOv: Instruction pour les conjesseursecrites par Ie
VenerablePeTeHenri de Palma. Puis un lecteur du petit
manuscrit a voulu souligner l'importance pratique de quel-
ques paragraphes par des notes marginales: fol. 2v: Pro
Fratribus laicis. -De relationibus inter Fratres et Sorores;
fol. 4r: De capitulo culparum.
Cesstatuts sont-ils reellement l'reuvre du P. Henry? Nous
repondons affirmativement sans la moindre hesitation. Nous
ne pouvons en effet elever aucune objection contre leur
authenticite: nul anachronisme, nul passage qui ne cadre
parfaitement avec les faits ou les textes connus. Les formu-
les initiales et finales oul'auteur decline son nom et sestitres
ne sont point de ceJlesqu'empruntent les faussaires ou les
auteurs pseudonymes. En outre, leg idees et Ie style portent
bien l'empreinte de cette piete, de cette humilite et de cette
prudence, qui caracterisent l'authentique confesseuret com-
pagnon de Ste Colette.
Les statuts du P. Henry sont loin de se borner a reglemen-
ter les actes exterieurs des Coletains. lIs constituent, au
contraire, un traite assezcomplet de vie interieure et visent
a conduire les ames religieusesa un haut degre de perfection
en matiere de renoncement, d'oraison et de devouement pour
Ie prochain. L 'ascetisme du P. Henry, tout comme celui de
Ste Colette, est d'inspiration nettement franciscaine. L'im-
portance accordee a la pratique de la pauvrete, a la tendre
charite envers Ie prochain, a la devotion affective, au sou-
venir de la douloureuse passion de Notre-Seigneur, Ie prou-
vent abondamment. D'ailleurs l'ensemble de la doctrine
enoncee est emprunte aux ecrits de S. Fran"ois, comme Ie
montrera l'annotation de notre texte.
1. Des I'ann~e 1603, CI~ment en .!'honneur de leur glorieuse

VIII avait autoris~Ies Colettines Mere, au 6 mars.
de Ganda c~I~brerI'office divin
260 II. LIPPENS (29)
QueIque Iecteur attentif trouvera peut-~tre bien incom-
plets ces statuts destines aux religieux affectes au service
des Colettines. Ne passent-ils pas sous silence leurs rap-
ports avec Ie gouvernement et l'administration de leurs pro-
vinces relatives, c.a.d., avec leur Ministre, leur Custode, leurs
definiteurs et leurs chapitres? II nous suffira, pour repondre,
de faire remarquer que leg presents reglements ne sont en ve-
rite qu'un supplement aux statuts, qui ordonnaient tout
I'ensemble de la vie religieuse du groupe Coletain. Le para-
graphe 34 fait d'ailleurs allusion aces statuts que l'on pour-
fait appeler generaux.
II serait malaise d'introduire dans leg presents statuts les
divisions et souscriptions de chapitres, que l'on a coutume
de rencontrer dans leg textes legislatifs de l'Ordre Francis-
cain 1. Le P. Henry s' est cru dispensede suivre cette habi-
tude ou convention tacite; sans doute pour la raison que
nous venons d'indiquer.
Voici une liste des sujets traitees: l'on pourrait aisement
en dresser d'autres.
Prologue, 1. Des divers offices a remplir par leg Freres,
2, 3, 4, 5. Devoirs des Peres Confesseurs,9, 10, 11, 12, 13,
14, 15, 16, 60. Devoirs des Freres laics, 18, 28, 29, 43, 44,
45. Prescriptions disciplinaires pour tOllS,17, 19, 20, 21, 22,
23, 30, 31, 32, 33. De la pratique de l'obeissance,24, 25, 26,
27, 64, 65, 66, 67, 68, 70, 71. De la conduite a tenir au
dehors du monastere, 6, 7, 8, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57. Re-
gles a l'usage des Freres collecteurs d'aumones, 37, 38, 39,
40. Du chapitre des coulpes, 34, 35, 36. De la celebration de
la ste Messe,41, 42, 43. Des Freres infirmes, 46, 47. De la
pratique de la sainte pauvrete, 48, 49, 50, 61, 62, 63. Exhor-
tations a la perfection religieuse, 58, 64, 69, 72, 73. De la
pratique de l'hospitalite, 59.
On pourrait croire que ces statuts n'avaient point force
de loi, puisqu'ils ne comportent pas de sanctions. Mais nous
ferons remarquer que cette absencede chatiments n'est qu'ap-
parente, et n'a rien d'absolue. En effet Ie paragraphe 64 pu-
1. Voir p. ex. les Constitutio- 358; et les Statuts de la Province

nes Narbonensesdans A.F.H.,p. de France et de celIede Trevise,
XXXIV, 1941, 13-94, 284- A.F.H., VII, 1914,p. 445-65.
nit les murmures et critiques d'expulsion hors de la Congre-

gation. Et Ie meme chl1timent n'etait-il pas inflige a ceux
qui transgressaient frequemment un point quelconque de ces
statuts? Nous croyons bien qu'oui. II s'agit ici d'une re-
forme nouvelle, animee de toute la ferveur de la jeunesse,di-
rigee par deux Saints. Les Freres Mineurs y entrent de leur
plein gre, et peuvent se retirer ou etre renvoyes sans dispense
ni pontificale ni episcopale.
Ces premiers statuts des Coletains nons semblent un mo-
dele du genre, et parfaitement adaptes a leur but particulier.
Statuta Fr. Henrici de Balma,

primi Vicarii Colettinorum monasteriis s. Colettae
inservientium
[1 r] 1. Ego frater henricus de palma 1, inutilis christi servu~, et

indignissimus visitator omnium conventuum per venerabilem reli-
giosam sororem coletam constructorum aut reformatorum, in di-
versis provinciis, ac etiam fiendorum, ad requestamipsius humilem
et caritativam, pro exhoneratione conscientie mee et debito oficii
mei sine meis meritis impositi, ac pro utilitate, honestate et secu-
ritate omnium fratrum, in dictis conventibus pro servitio sororum
eisdem deputatorum 2. Insuper pro honore dei, salute propria,
necnon proximorum et pro bono exemplo tam intus quam extra,
pro quiete et pace conscientiarum certius promerenda has salu-
bres ordinationes inferius annotatas decrevi 8, auctoritate oficii
mei desuper mihi impositi, statuere ut de humili et devota observa-
tione earumdem, pro fructu humilitatis mains meritum eis coram
deo proveniat et acrescat, et per consequensmains premium sub-
sequatur.
2. In primis notandum quod secundumformam Regule 4 a beato
francisco beate virgini clare tradite, in quolibet conventu dic-
1. Les 3 lettres autographes les seuls Coletains actuellement

que, nous connaissons sont inva- attaches au servicedesmoniales.
riablement signees frere Henry 3. Henry tout seul. II dirigeait
de baffle. Guillaume de Casal, donc Ie groupe des Coletains
general des Freres Mineurs, l'ap- sans definiteurs ou assistants.
pelle: Henricus de Palma. 4. En realite il s'agit de la re-
~! C~s stat1.\ts (iOnc;:efQ~t1t
dQn~ gIe apprC)qyeepar IQnocent {V3
262 H. LIPPENS (31)
tarum sororum debentresidereregulariter quatuor fratres; vide.
licet confessorsororumqui vita, moribus, etate matura, religiosi.
tate et honestatedebetessepreclarus, et in observantiaregulari
beneprobatus. Ipse solusaudiat confessiones sororuminclusarum,
necnonillarumdevotarumque vacantin servitio dictarumreligiosa.
rum ab extra 1.
3. .Sociusvero eius sit frater sacerdos,predicatoret confessor;et
confiteanturse mutuo 2 cum expediensfuerit, et sit maturus, ho.
nestus,de~tus et pacificus; et sit coadiutorfidelis in sibi possibi-
libus dicto!~onfessari.
4. Et sint pariter cumipsis duo fratres layci in subsidiumsancte
paupertatis. Qui quidemdebentesse humiles, maturi et devoti,
intus et extra exemplares, et cum magna caritate et confidentia
debentire pro elemosinaquerendaquandorequiruntura sororibus
in earum necessitatibus; [1V] quia sic fuit voluntas et intentio
beati francisci3, sicut patet in Regulaquam ipsemettradidit so-
roribus, quia ipse volebathaberecuram et sollicitudinemspecialem
deipsis sororibussicut defratribus suis; quod quamdiuvixit adim-
plevit et voluit sempera fratribus implendum.
5. Et in hoc dicti fratres debentmultum in dominocoilgaudere,
cum sciunt sic indubie beneplacitumtanti patris digneadimplere.
Et dum conquiruntelemosinasfacient humiliter, devoteet carita-
tive, verba vite dantibus zelo dei ministrando.
6. Et quando vadunt per mundum teneant stricte formamRe-
gule 4, videlicet, quod non litigent neque contendantverbis nee
alios iudicent, sed sint mites, pacifici, modesti, mansuetiet humi-
Ie 9 aotlt 1253, chapitre XII. re par despersonnespieuses,aux-

Voir Seraphicae Legislationis Tex- quelles I' entree du monastere
ius originales [= Textus], Ad etait cependant interdite tout
Claras Aquas, 1897, p. 74 et leg commeaux autres seculiers,Tex-
Constitutiones s. Coletae, cap. V, ius, p. 127.
ibid., p. 124-6. 2. Ct. Consilios. Col., cap. V ;
1. Ste Claire permettait it ses Texiusp. 125.
moniales de sortir en vine pour 3. La regIe d'Innocent IV rap-
faire les achats et les autres porte ces paroles de S. Fran~ois;
courses necessaires au bien de la Texius, p. 62.
communaute; regIe, chap. IX; 4. RegIe des Freres Mineurs,
Textus, p. 69. Ste Colette, par chap. III., Texius,p. 39 ; ou en-
contre, rejeta celie pratique et core OpusculaS. Pairis Francis-
qrqonna C:J;ue c~ ~~rvi~1?fu~ ~ssq- ~i~ Aq ~Jw~sAquas, 1904,p.67.
HENRY DE BAUME 263
(32)
les, honeste 10 quentes omnibus sicut decet, et non debeant equi-
tare, nisi cogantur infirmitate aut manifesta necessitate.
7. Et amore dei dicant libenter illud verbum evangelicum: pax
huic domui 1, in quamcumque domum intraverint.
8. Et caveant summopere ne elemosinas humiliter mendicatas
faciant diebus dominicis 2 circumvehi aut deportari ad conventum
per se aut per alios seu in allis festivitatibus que cadunt sub ec-
clesie precepto, pro vitanda inobedientia et scandalo pusillorum et
malo exemplo proximorum. Et in huiusmodi diebus non permit-
tant quovismodo quod aliquid ematur a sororibus seu vendatur
pro ipsis aut pro allis, quia nos qui propter deum et propriam
salutem vovimus consilia christi, perfectiori modo et strlctiori de-
bemus observare domini precepta ac sancte ecclesieinstituta.
9. Ipse v,ero confessor audiat bene et diligenter confessionesso-
fOrum diebus ad hoc statutis 3 et nutriat ipsas in dei timore pari-
ter et amore in plena observantia Regule promisse ac sanctarum
declarationum, in reverentia prelatorum et sincero amore sororum,
vitantes per omnia notam singularitatis et familiaritatis.
10. Et ministrent reverenter et devote eucharistiam ipsis sorori-
bus diebus statutis per Regulam' et per salubres declarationesin-
deffectibiliter et immutabiliter.
11. Et ilIa dominica seu festo quo dictus confessorcommunio-
nero dignissimam ministraverit sororibus poterit si sibi complacet
et ad hoc dispositus extiterit eisdem pronunciare verbum dei, pro
consolatione spirituali et profectu [2r] morali earumdem.
12. Et ilIa sollempnitate seudominica socius eius poterit verbum
dei seminare, si ad hoc fuerit dispositus in terminis aonventus
prout videbitur fore salubriu3.
13. Et cum pater confessor non fuerit legitime pro suo officio
occupatus, poterit in alia dominica seu sollempni festo predicatio-
ni salubri devotius incombei'e, ut populus dei de doctrina saluti-
1. Ibidem. p. 56; Ste Colette prescrit la

2. Ste Colette mettait un soin confessiontous les quinze jours,
extr~me, pour ne pas dire scrupu- Textus,p. 123.
leux, a observer Ie repos domi- 4. Ste Claire: 7 communions
nical, voir Vies,p. 211. par an, Textus,p. 56; ste Co-
3. Selonla regIe de Ste Claire, lette: en plus, chaque~manche,
}~ fois par ~ aq moins! Textus! Te~tus,p. 2&,
264 H. LIPPENS (33)
fera possit de bono in melius profficere, ac in agnitione et amore
sancte religionis affectuosius promoveri 1.
14. Et potissime informent ipsos de sincere fide, preceptis divi-
nis et sancte matris ecclesie, annunciando eis vitia et virtutes
penam et gloriam cum brevitate sermonis2.
15. Si vero aliqua soror sell sorores fuerint actu graviter infirme
tunc confessor non exeat conventum, sed eisdem provid eat salu-
briter de ecclesiasticis sacramentis cum requisitus fuerit ab abba-
tissa vel eius vicaria de consensu discretarum, -et sit indutus ac
socius eius pariter vestibus ecclesie dum intrant clausuram, prout
ponit declaratio salubris 3, forma cuing per omnia stricte observe-
tur.
16. Et cum dictus confessor steterit in conventu cum suo so-
cio deputato dicant regulariter officium divinum insimul, bene et
devote meliori modo et convenientiori bora qua poterunt, puta
media nocte in ecclesia aut ubi commodius et quieting poterunt per-
solvere.
17. Et ut sint magis regulariter prefata bora dispositi, omnes
fratres in locis stantes retehirant se ad forum cellam assinatam post
fiDem completorii sororum, vacando orationi, meditationi, solitu-
dini ac silentio evangelico. Et si eis complacuerit poterunt soluto
matutino mutuo se reconciliari.
18. Et eadem bora fratres layci persolvent eorum officium de
pater Doster 4, et post vacent diligenter meditationi et sentimentii
passionis christi, et notitie sui status ac sue dignissime vocationis,
orantes ferventius pro salute vivorum atque mortuorum.
19. In ipsorum refectionibus [2V] teneatur communiter salutife-
rum silentium, et sument beneficia dei cum debita honestate et gra-
tiarum actione.
1. L'absencede tout enseigne- tiones, admonitiones,statuta et

ment dogmatique aux fideles constitutiones; Textus,p. 101.
n'etait done pas a cette epoque 4. S. Fran~ois prescrit aux
aussi generale qu'on Ie croit. FrereslaIcs un office de 76 Pater,
2. Citation litterale de la RegIe repartis comme suit: 24 pour
desFreres Mineurs, Textus,p.44 ; Matines, 5 pour Laudes, 7 pour
Opuscula,p. 71. chacune des Petites Heures, 12
3. L'reuvre legislative de Ste pour les Vepres et 7 pour les
Colette ne porte pas Ie nom de Complies.Textus,p. 38 s. ; Opus-
Regie.Pie II, dans sa bulle d'ap- cula, p. 66; f!.f'., It ~o 14,
probation (Etsi ex suscepti, du ~. 15 &~
18 oct, :t~58),l'a~pelle : rJ:ecl~-
20. In principio vero mense et in fine regulariter habeatur devo-

ta lectio. Et fOgOfratres meos quantum possum, quod feria sexta
legant Regulam sanctissimam, bene distincte et devote et per in-
tegrum; et quod interdum legant sanctum testamentum sanctis-
simi patris nostri cum magna devotione.
21. Et hoc plurimum in domino exopto. quod hec sanctissima
Regula sciatur ab omnibus, et ex singulari devotione fratres de
ferent, quia pro observatione ipsius certi sumus de vita eterna.
Et amore dei vitentur verba noxia et inutilia in mensa et alibi.
22. Et bonum est quod fratres dicant communiter ante bene-
dictionem De profundis et Pidelium pro defunctis.
23. Et post refectionem gratiis domino universorum devoting
redditis, fratres occupent se utiliori modo quo poterunt, in stu-
dio, oratione aut laboritio,et hoc semper ad honorem dei et uti-
litatem boni communis.
24. Et fOgOomnes fratres meos presentes et futuros ut non sit
grave, vero summe placibile propter deum habere devotionem, de-
bitam reverentiam cum humili obedientia ad confessoressororum,
et quod ita eis humiliter pareant sicut facerent in conventibus
fratrum gardianis.
Et dictult confessor tractet benigne et caritative commissossibi
fratres in spiritualibus et suorum corporum necessitatibus; et cum
aliqua necesstate pulsantur, paterno affectu ipse clementer pro-
videat eis secundum deum et eorum veram necessitatem.
25. Et cum ipsi fratres necessario habent villam intrare vel ali-
cubi sunt ituri pro utilitate aut necessitate communitatis petant
fratres licentiam a dicto confessore, si presens fuerit, cum intima-
tione negotii, et si absens fuerit, petant ab eius socio; quod si
fuerit pariter extra, dieant ianitori, quod dicat abbatisse, ea
que sunt acturi.
26. Et cum ita sit, quod omnes fratres sunt de gratia Ordinis
deputati a suis superioribus pro servitio omnium sororum potissi-
me in spiritualibus et subventionibus corporearum et temporalium
necessitatum, iustum est, decens et valde meritorium et exemplare
quod ipsi fratres amore et imitatione sanctissimi pueri Jhesu chris-
~i, qui pro salute nostra factus fuit obediensusque ad mortem, de
[UO[3r] legitur in evangelio, quod erat subditus illis, querit bea-
us bernardus 1 quis, quibus, et respondet: deus hominibus, et sic
t. llomi(iq 1 super Misssest., !>.1:..,

t. 183,~1. 59.
H. LIPPENS (35)
apparet quod ipse fuit vere subiectus homini et mulieri, puta vir
gini gloriose et Joseph putativo patri, et sic confonniter predicti
fratres obediant suo exemplo, homini, puta confessori, et mulieri
videlicet abbatisse in hiis scilicet que concernunt eorum commis-
sum officium ab ardine, cui auctoritati obedientia habituali sem~
per subsistunt; et sic quodcumque faciunt in hac radice salutari
merentur dignissime vitam eternam.
27. Predicti fratres considerent bene morose verbum beati petri,
vycarii Jhesu christi, qui ait: subiecti estate omni humane crea~
ture propter dominum 1. Et beatissimus pater Dosterfranciscus no~
lebat aliud privilegium 2, nisi in omnibus subesse; et sepe ipsi re~
cordentur de punitione inobedientie primorum parentum et nostra.
Gravissimum est enim inobedientie crimen incurrere, caveamus.
28. Fratre,s vero layci confiteantur his in ebdomada8 ad minus
confessori conventus aut si sibi placet, socio. Et de quindena in
quindenam corpus christi dignissimum cum omni devotione, reve-
rentia et amore suscipiant in missa conventuali, sicut fit in conven~
tibus fratrum.
29. Ipsi autem habeant magnam reverentiam ad fratres sacerdo~
tes in signis, verbis et operibus, iuxta salutiferam monitionem beati
patris nostri, qui presbyteros monuit pre cunctis revereri4; et
caveant ne nimia familiaritas erga ipsos pariat quovis modo con-
temptum, quia de manibus ipsorum recipimus sacratissimum chris-
ti corpus, ecclesieque sacramenta6. Scriptum est enim, honora
pattern tuum ut sis longevus6.
30. Et omnes fratres predicti loquantur abbatisse, vycarie give
ianitori et omnibus aliis sororibus mature, honeste, religiose et
devote. Et summopere caveant a verbis vanis, dissolutis et irreli- J
giosis, quia istud vitium est cum magna punitione corrigendum.
31. Et caveant a colloquiis prolixis. Et caveant fratres omnestam
1. I Petr., II, 13. 4. Texte pris dansl'office ryth-

2. Adaptation d'un passagede mique (Ad. I Vesp., ant. 1) de
la LegendaMaior, cap. VI, no 4 S. Franc;oiscomposepar Julien
de S. Bonaventure. "\/"oirAnalec- de Spire (1231-2); Voir Analecta
fa Franciscana,t. X, p. 583. Franc., t. X, rase. IV, pag. I~
3. Deja imposepar les Consfi- VII, 375-388. i
tutiones Farinerianae, cap. IV, 5. cr. Testament de s. Fran1
nO15~VoirA.F.H., XXV, 1942, c;ois,Opuscula,p. 78.
p. 100. Ibid., concernant la re- 6. E~d., ~x112. .f
ception de la S*e CQlnmumon.
266
confessor quam ceteri, ut nullo modo impediant sorores neque vo-

cent aut campanellam pulsant dum actu dicunt officium divinum,
et dum ipse stant in mensa pro recreatione1 ipsarum sumenda.
[3v] Provideatur tamen tali hora per sorores et ita ordinate, quod
fratres habeant oportune necessitateseorumdemsine preiudicio di-
villi servitii aut sumptionis eorumdem. Et amore dei fratres invi-
gilent sollicite, quod hec sancta ordinatio inviolabiliter observetur
a fructu sancte humilitatis, quia istud concernit pure honorem dei
et bonum exemplum proximorum.
32. Et fOgOomnes fratres meos in domino karissimos tam pre-
gentes quam futuros, ut quando vadunt extra nichil victualium
secum deferant, sed totam eorum spero in patrem misericordia-
rum totaliter ponant, et indefectibiliter de necessariis largiflue
providebit, prout ipse novit nobis fore magis salubre. Scit enim
ipse pater Doster quibus egemus2. Et si provideat habunde etiam
irrationabilibus, quanto magis filiis legitimis. Stemus ergo volun-
tarie sub sua prohibitione apostolis indita cum multa confidentia,
nichil tuleritis in via 3, et quando misi vos sine saculo et pera etc.
quid vobis defuit 4?,Respondent veraciter et confidenter apostoli
discipuliq~e christi, et nos pariter cum ipsis dicamus : nichil. Rogo
ergo omnes fratres meos karissimos, revocetur abusus per diffi-
dentiam et teporem introductus; quia iam fides catholica ubique
est predicata, iam noverunt quasi universi verbum christi: quam-
diu fecistis uni ex minoribus hiis michi fecistis 6. Et non dicatis
fratres quod caritas populi refrigessit, quia caritas christi refri-
gescerenescit; sed iusto dei iudicio permittitur quia nostra fidutia
tepescit, causans in populo refrigerationem; quia si eisdem pre-
beamus vite sancte exempla, dominus convertet corda ipsorum
ad pietatis opera, et sic culpam nobis, obsecro, attribu~us, et
instantius emendemus. Et vere hoc debemus facere iuxta mentem
nostri fundatoris et textum sancti evangelii, et intentionem pri-
morum patrum nostri Ordinis, qui nichil provisionis in via defere-
bant. Quando beatiss"unuspater Doster franciscus foras licentie-
bat suos fratres eis solitus erat dicere: iacta cogitatum tuum in
domino et ipse te enutriet 6. Resurgat igit ur in veris minoribus
vera fiducia et penitus extirpetur radicitus ceca et torpens diffi-
Nolls dirions : refectione.2. 5. Matth., xxv, 45.

Luc., XII, 30.3. 6. Voir LegendaMaior, cap. IIIA,nql.
Luc., IX. 3.4. Fr~c, 1;,XI p. QQ9,
Lqc.. ~II, 35 et 3Q.
1.
268 H. LIPPENS (37)
dentia. Etiam ipse sanctuspater, quando emittebat fratres suos
[4r] pro salute populi solitus erat etiam dicereipsis pro bonovale:
Ite, inquit dulcis pater ad filios, annuntianteshominibuspacem
predicatepenitentiam in remissionempeccatorum. Estote in tri-
bulationibuspatientes, in orationibusvigiles, in laboribusstrenui,
in sermonibusmodesti, in moribus graves,in beneficiisgrati; quia
pro hils omnibusvobis regnumpreparatureternum.
33. Et si complaceretfratribus meis predilectisferiis sextis ab-
stinere a lacticiniis dum sint sani, et actu residentesin conventu
amorepassionischristi, et intuitu sui signiferifrancisci, qui sic in
prima sua regula literaliter 1 posuit, valde laudo et approbo,cum
in plerisqueprovinciis sic habet ususcommunisvetus.
34. Item alias pro bono communi in plerisquelocis statueram
quod semelin ebdomada,feria sexta, aut die altera ad hoc con-
venienset apta, confessordominarumteneret capitulum fratribus
suis pro recommendatione vivorum et mortuorum, pro suffragiis
fiendis et culpis recogniscendis.
35. Aliqui aliquandofuerunt, ~t alii, tepidaaffectionemoti, pe-
nitus dimiserunt. et michi videtur quod sit evidensdeffectuspro-
cedensab absentiaprofundehumilitatis, que ,Semper se accusatet
laudes hominum omninodevitat. Obsecroergo omnesfratres meos
in servitio dictarum dominarumdeservientes,ut sicut ipse per Re-
gulam ipsarum2 semelin ebdomadatenentcapitulum,ita ipsis non
sit grave aut honerosumpro fructu merita acquirere,tenerecapi-
tulum.
36. Et si non sit nisi unus solos frater cum confessore,in no-
mine domini quare non poterunt, cum per hoc citing perfecerint
et eaquemeritum promerebuntur.
37. Et quando fratres mittentur pro' helemosina petendain-
formet ipsos bene et diligenter abbatissa cum bona discretione
confessoris,necnonet sororumdiscretarumquid et quantum pe-
tendumpro ipsarumvera necessitate,ne paupertasevangelicaper
easdempromissain quocumqueledatur, et necessitatibusipsarum
pie et caritative, sicut iustum est, provideatur. Habeantigitur
necessaria,vitentur omnino superflua.
1. Le P. Henry fait erreur a Freres Mineurs, et pas plus a la

cet endroit. SembIabIeprescrip- lettre que seIGnIe sens.
tion ne se rencontre ni dans Ia 2. RegIe de Ste Claire, chap.
regIe I ni dan5 Ia regIe II de~ tV j Textus, 58. po
(38) ittNRY bE BAUMt 2~~
38. Et cum vadunt extra, vadent semper regulariter bini et
bini 1, sicuti christus suos discipulos binos et binos [7V] ante se
transmittebat in quemcumque locum esset venturus. Et ad hoc
perficiendum sunt statuta Ordinis merito valde stricta, nam scrip-
tum est: ve soli, quia si ceciderit non habebit sublevantem 2.
Nam per hoc occurrit occasio interdum magne ruyne, propter
presumptionem propriarum virium et contemptum huius necessa-
fie ordinationis. Ideo laborent omnes fratres quod quando vadunt
per villam vel per terminos S sint regulariter duo fratres insimul
in forma et modo secundum quod statuta generalia nos obligant
pro omni securitate et honestate.
39. Et habeant fratres bonam consultationem et discretum avi-
samentum de tempore magis congruo ad faciendum dictas questas
helemosinarum necessariarum pro sustentamento sororum. Et fa-
cient dictas questas in terminis suis propinquioribus et vicinis, ut
comodius poterunt, et ipsos non exeant pro scandalo aliorum vi-
tando.
40. Et cum perfecerint dictas questas necessariasiuxta estima-
tionem intimatam eisdem per sorores, redeant gaudenter ad locum
cum benedictione dei, reportando manipulos meritorum ac saluta-
res exercitationes bonorum operum, et sanctorum exemplorum,
intrantes cubiculum 4 et clauso hostio distractionum exteriorum
orent patrem suum in penetralibus precordiorum, ibi se recolligant
in unione amoris summi bOlli, vacentque quasi continue orationi-
bus, locutionibus devotis cum habundanti profluvio lacrimarum 6,
desiderantes incessanter deo placere, Regulam perfecting observan-
do, salutem populi summo desiderio postulando, temptationes cunc-
tag devincendo, proprias inclinationes penitus annullando, condi-
tiones proximarum pie et compassive supportando, omnes sibi
preferendo, neminem iudicando, omnibus sanctitatis exempla re-
liquendo, in nullo nisi dei honorem proximorumque salutem que-
rendo, et in omnibus et per omnia se ipsos in humilitatis profundo
se totaliter abissendo.
1. cr. Luc., x, 1. Vide Statuta bituellement Ie ministere de la

Farineriana, cap. V, n. 1, apud parole et du confessionalet de-
A.F.H., XXXV, p. 102. mandent l'aum&ne en retour.
2. Eccles., IV, 10. 4. Cf. Matth., VI, 6.
3. La region, l'ensemble des 5. Henry avait lui-m~me le
paroisses ou les religieux d'un don des amoureuses larmes.
couvent deterlnine exercentha- dans la priere; Vita, p. 604.
~70 it. t.IPP~NS (39)
41. Fratres sacerdotes ita pure et sancte vivant, salubribus in-
stando ut christi digne pro universorum salute ac propria celebra-
tionem devotissimam possint cum dei adiutorio reverenter conti-
nuare.
42. Fratres vero layci invent ipsos cum omnimoda reverentia et
devotione.
43. Et teneant ecclesias, ca.pellas et altaria et omnia spectan-
tia ad divinum [5r] cultum mundissime sicut decet, sepius scobent
oratoria et fenestras, amoveant inde telas aranearum, lavent et
mundent sepius vascula ecclesie, faciant pro yiribus pulchras
hostias.
44. Et michi val de complacet quod ipsi deferant superpellicium
dum invent missas.
45. Et fOgOipsos ut non curent litteras discere, sed, ut vult
sanctissimus pater Doster, super omnia attendent habere spiritum
domini et sanctam eius operationem et orent deum semperpuro
corde et habeant humilitatem, patientiam in persecutione et infir-
mitate, et diligere eos qui nos persecuntur et reprehendunt et
arguunt, quia dixit dominus: diligite inimicos vestros et orate
pro persecutoribus et calumniantibus vos. Beati qui persecutio-
nem patiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum
celorum. Qui autem perseveraverit usque in fiDem hie salvus erit 1.
Et que, fOgO,mi fratres, posset maior literatura aut sapientia ob-
tineri quam salutem sempiternam digne promereri. Vera sapientia
est omnia mala culpe et occasionesomnimode vitare pure prop-
ter dominum, et in bono incessanter proficere. Et hanc docet nos
pater Doster sanctissimus in Regula quam vovimus, sic inquiens :
ttlo~eo vero et exhortor in domino Jhesu christo, ut caveant fra-
tres ab omnia superbia, valla gloria, invidia, avaritia, cura et
sollicitudine huius seculi, detractione et murmuratione 2. Etiam
idem vult atque ordinat, quod fratres sui non irascantur 3 in animo,
neque conturbentur exteriori signo, nec etiam propter peccatum
I
alicuius, et ratio est potissima, quod tales animi motus et turba-
tionis actus exteriores impediunt in se et in aliis caritatem. 0
quantum dampnum I nam ipse vult quod inter dilectos filios
1. Tout ce paragraphe est pris 2. Ibid.

dansla regIe des Freres Mineurs, 3. RegIe des Freres Mineurs
chap.x, Textus,p. 45; Opuscula, chap. VII, Textus,p. 42 ; Opuscu-
p. 72 s. la,p. 70.
(40) 1tENR~ DE BAtJME
suos summe inter se et invicem reluceat mutuus amor et sincera

caritas, dicens: si mater diligit et nutrit filium suum carnalem 1
quanta diligentius debet quis diligere fratrum suum spiritualem.
46. Signum vera potissimum predicte dilectionis preceptione regu-
lari iubet: si quis fratrum in infirmitate ceciderit 2 alii fratres
omnes amore christi innocentis, qui tanta pro nobis passus est,
portent patient~r et benigne suas infirmitates et passiones cum
lob, ymo conletantur cum paulo, quia ut sepius [5v] dantur a
domino pro profectu et salute animarum, et interdum est signum
evidens singularis amicitiae salvatoris, qui vult nos potare de calice
suo, qui bibit super omnes habondantius de torrente turbationum
in via presentis miserie, et.nos vult adornare sua librata singulari-
ter, etc.
47. Consulitque pius pater, quod fratres sui non sint curiosi de
medicinis corporalibus habendis sell procurandis, etc. 3.
48. Et in singulis conventibus obsecro et mando sint contenti
fratres et sorores unico asino pro helemosinis concessisin via de-
ferendis ad conventum, propter bonum exemplum, veramque hu-
militatem et sanctam paupertatem melius conservandam, ut eos
videntes melius edificentur.
49. Et studeant fratres habere habitus Ordinis et tunicas etc.
que necessaria per Regulam deferunt, quod semperin eisdemrelu-
ceat vilitas, austeritas, paupertas et humilitas.
50. Zelent pro benedictione paterna promerenda, repetiationes
humiliter et devote patenter defe!':re'.
51. Salutent lib enter creaturas dei, pacis salute in via occurren-
tes, verba vite inferendo 6.
52. Et dum ipsi conversantur inter homines secularesabstineant
a verbis mundanis, et verba mundanorum, quantum poterunt, re-
ducant et conventantur ad edificationis documenta.
53. Et caveant solerter a vagis aspectibus mulierum 6 et incau-
tis signis et verbis, omnes sensusinteriores et exteriores in dei ti-
1. RegIe des Freres Mineurs, chap. II, Textus,p. 38, Opuscula,

chap. VI, Textus,p. 42; Opusc. p.165.
p.69. 5. RegIe des Freres Mineurs,
2. Ibid. chap. III, Textus,p. 39; Opusc.,
3. cr. Ia RegIe I (de 1210)des p.67.
Freres.Mineurs, chap. X ; Opus- 6. ct. RegIe I desFreres Mi-
cula, p. 39. neurs, chap. XII, Opusc.,p. 41.
4. RegIe des Freres Mineurs,
271
~72 LIPPENS (41)
more et amore purissime conservantes, de viribus propriis nun-
quam
totaliterpresumentes,
reponentes.sed
. totam spero ipsorum in domino virtutum
54. Et utique bonum est, quod semper retrahant se tali bora

pro quiete naturali sumenda, quod regulariter surgere possint me-
dia nocte 1 cum propheta pro servitio dei devoting et quieting per-
solvendo, ad honorem dei et singularem hospitum edificationem.
55. Et si fratres forent validi commendabile et meritorium est
quod iaceant super stramina sicuti in cella.
56. Et dum reficiuntur inter seculares sint bene modesti, tempe-
rati et cibo et potu, contenti de apositis, laudes et gratiarum actio-
nes mente et corpore domino universorum per amplius referentes.
57. Honestum est etiam ut misceant communiter aquam in vino
ipsorum tam intus quam extra, et cum vinum deerit habeant bo-
nam patientiam recordantes de poculo in cruce salvatori oblato;
et dum strictius victualia habuerint iucundius zelo sanctissime
paupertatis [6r] repromisse assument, scientesquod dominus dabit
vires ymo .eorum inopia convertetur in divitias et delicias spiri-
tuales et eternales ; teneamus in hac re experientiam et documentum
pauli, qui sciebat habundare et penuriam pati 2. Difficile namque
videb-atur patri nostro Francisco necessitatibus corporis satisfacere
et pronitati eius non parere 3, ideo vix aquam frigidam sumebat
ad sufficientiam sanitatis tempore; et nos non sic mortificati in
Villi coria quid faciemus. 0 quam arcta est via quae ducit ad
vitam et pauci sunt qui inveniunt earn, et lata et spatiosa via que
ducit ad mortem et multi sunt qui intrant per earn '.
58. Ideo predictus pater solebat sepuis dicere: magna promisi-
mug maiora promissa sunt nobis, geNeroushec, suspiremusad ilia;
voluptas brevis pella perpetua, modica passio gloria infinita, mul-
torum vocatio, paucorum electio, omnium retributio 6.
59. Et quando fratres extranei declinabunt ad conventus soro-
rum, confessor si presens sit, aut eius socius in sua absentia, vi-
deat eorum licentiam, utrum sit bona. 8i vero fuerit efficax reci-
piantur cum benedictione dei, et ut citing poterunt recedant, et
non teneantur ultra duos dies.
1. PS. CXVIII,62. x, p. 577.

2. Philip., IV, 12. 4. ct. Matth., VII, 13.
3. Ct. LegendaMaior, cap. V, 5. Exhortation du Patriarche
n 1 ; Analecta Franciscana,tom. d'Assise,Textus,p. 270.
H.
(42) HENRY bE BAUME 273
60. Confessor inducat abbatissam et omnes sorores conventus
ut sint contente de certo numero sororum, pro quolibet conventu ;
et nullomodo directe vel indirecte per se neque per alias personas
dent quibuscumque personis colorem, spem, verbo aut scripto, de
recipiendo ultra illam tanxam 1 discrete prefixam; quia hac occa-
sione nimis distrahantur fratres in congregandis helemosinis; nec-
non aliquas mulieres ab extra servientes, unde devotio ipsarum
tepescit et benefactores gravantur et honerantur, et ab intra mi-
nus provideri potest sororibus sanis et debilibus. Et ilIa tanxa
sufficiens pro perseverantia sororum, videtur venerabili religiose ma-
tri nostre nee non nobis assistentibus quod satis habunde videtur
numerus decem et octo religiosarum adhuc in locis ad hoc bene
congruis ; et in aliis non ita aptis numerus XlIII aut XV vel circa
satis rationabile et conveniens a nobis censetur.
61. Fratres sint bene contenti quod habeant duas calices de
argento pro missis [6v] celebrandis amore et zelo sanctissime pau-
pertatis ; et non curent ymo nee permittent fieri in locis reliquiaria
de argento; sufficit superhabunde presentia corporis christi in
ecclesia.
62. Et non permittent in ecclesiis ipsorum aut in cymiterio
vendi can~las de cera seu queque alia sub quovis pretextu. Nam
caput ecclesie christus ejecit de templo omnes vendentes et emen-
tes in ipso, eo quia est domus orationis et non negotiationis 2.
63. Et nullo modo permittat confessor quod sorores teneant
gallos aut gallinas intus aut extra, sell porcos aut alia queque ani-
malia comestibilia, quia directe repugnat sanctissime professioni
evangelice 3.
64. Et stricte prohibeo fratribus omnibus in domibus sororum
commorantibus per divinum amorem, ut nullomodo impugnent
sanctas declarationes et salubres ordinationes factas ab illis quibus
de iure incumbit pro bono totius Ordinis et tutiori observatione
Regule promisse directe aut indirecte sub pella expulsionis a con-
sortio huius devote Congregationis '.
1. = quantitas taxata. 4. Henry appeIIe donc I'insti-

2. Joan., II, 14, 16. tut de I'aum(}nerie des sreurs:
3. Cette defense outrepasse devota Congregatio.Nous Ie si-
celIeedicteepar les Constitutions gnalons a I'attention des cher.
de Ste Colette, chap. x, Textus, cheurs et des erudits.
p.145.
274 LIpPENS (43)
65. Et sororesreprehendentacriter talesobloquentes, detrahen-
tes aut mUrnlurantescum ab ipsius audierintjfulminaritalia verba,
deo uti que exsosaet coramproximis multum scandalosa.
66. Reverapredictedeclarationes 1 sunt confirnlate sollempniter
approbate et roborate auctoritate summipontificis, sacriconsilii,
patris generalistoting Ordinis, necnoncapituli generalis.
67. Obsecroergo in domino Sabaothut a modo usquein sempi-
ternum cessenthuius Doxieoblocutionesab hiis qui sinistre oblo-
cuti sunt contra dictas Salutaresordinationes,non sine magnadei
offensaet scandalopusillorum,sic inquientes,quod per ipsasdan-
tur nova honera sororibusin ipsarumRegula millime contenta.
Quibusfidenter respondeo,quod ipsi de hac re debentmerito con-
quiescere,et hiis quibus bonusdicte religionis et cura ab ecclesia
impositum-est contentariplenarie. Reveraipsi melius scrire pos-
sunt quod magis necessariumaut expediensextiterit pro tutela,
conservationeet profectuhuiusmodialme religionis,quam hii qui-
bus non incumbit.
68. Proculdubiobeatissimuspater Dosterfranciscussuotempore
melius novit coramdominoprofectum, deffectumet.periculumsui
[7r] Ordinis a christo sibi impositi, quam quique colonussueevan-
geliceReguleprofessor.Attamenmulti de suisfiliis fuerunt tanto
patri quam plurimum, hell, rebelles. Quare pius pater stimulo
conscientiecoactusfnit resignare generalatum. Verum ex vehe-
menti dolore cordis sepiushec verba cumlacrimis proferebat:Ve
1. 11 s'agit evidemment des tions ont ete prelalablementexa-

Constitutions de Ste Colette.- minees et hautement approuvees
A voir la documentation con- par deux cardinauxpresidentsdu
nue jusqu'ici, il faudrait accuser concile de Bale, Nicolas de AI-
Ie P. Henry d'user ici d'expres- bergatis,ord. Carthus., et Julien
sions quelque peu hyperboliques. de Caesarinis,et, en outre, par
Rappelonsque l'acte d'approba- plusieursautres theologiens de
tion, de confirmation et de pro- renom. En y mettant de la bon-
mulgation des dites Constitu- ne volonte, l'on pent done justi-
tions emane du Ministre general fier leg expressions pompeuses
Guilleaume de Casal,et est date et solennelles du P. Henry. -
de Geneve, du 28 sept. 1434. Dans leg volumes de son mo-
Celui-ci declare avoir agi en ver- numental ouvrage ConciliumBa-
tu de son autorite de General, sileense,J. HALERne mentionne
et des pouvoirs aposto liques, lui ni Ie nom ni l'reuvre de Ste Co-
concedesa cet eifet. II nous ap- lette.
prend enoutre que des Constitu-
H.
(44) H~NRY DE BAuM~ ~75
hiis qui michi sunt contrarii, quia per consequenscotrarii sunt
dampnoseipsi christo, cui misericorditer complacuit pro salute
universorum michi clarissimerevelare suum beneplacitumsuper
statum evangelii, quod est in effectumtale, videlicet, quodego et
universifratres mei per profundam humilitatem et columbinam
simplicitatem necnonet altissimam paupertatemad chrlstumvita
et exemplotraheremuspro viribus universos.
69. Dicebatvero sanctissimusfrater egidius1,tertiu~ sociusbea-
tissimi nostri patris francisci: auderemiurare quod quicumque
agravit sibi iugum domini, strictius observando, illud sibi alleviat;
et qui sibi alleviat, latius custodiendo,illud sibi agravatdifficilius.
70. Melius est ire per arctam semitam ad gloriam perpetuam,
quam per viam latissimam demergiin profundumbaratri. Nos
fratres minoresmulta scripta habemusin statutis provincialibuset
generalibusque non habentur textualiter in nostra Regula; ni-
chilominus pro puriori observatione eiusdemRegula sunt nobis
tradita.
71. Beatusgregoriusait: Si obedientesfuerimusnostrisprelatis
obedietdominusnostris piis petitionibus. Item BeatusBernardus
dixit: mementotefratres, christus ne perderetobedientiamperdi-
fit vitam. Augustinusdixit: obedientiesanctenichil preponden-
dum.
72. Perfectio vero minoris continetur in brevibus verbis in ti-
tulo nostre Regule,que sic ait: Regula et vita Minorum fratrum
hec est: scilicet domini nostri Jhesu christi sanctumevangelium
observarevivendo in obedientia,sine proprio et in castitate2. Et
quam mercedemveri professores a domino exercituumobtinebunt,
audi cum sanctozelo ea que veritas infallibilis repromittit: Et si
hec omnia, que libere profiteris digne observaverisvitam eternam
tibi promitio. Quamrepromissionem nobis concederedignetur, qui
in trinitate perfectavivit et regnat unus deus.Amen.
73. Has ordinationessalubreshie contentastrado meis dilectis-
simis patribus et fratribus in conventibusdilectarumsororumnos-
trarum [7v] Ordinis sancteClare, pure propter honoremet amo-
rem dei, et pro salute propria, necnonproximorum. Nec intendo
1. ct. Dicta Beali Aegidii As- p.27.

sinensis, ed. 2&, Ad Claras A- 2. C'est l'incipit de Ia RegIe
quas, 1937 = Bibliotheca Fran- des FreresMineurs; Textus, 36 ;
ciscanaAscelicamedii aevi,t. III, Opu8cula,p. 63.
276 H. LIPPENS (45)
per ipsasipsos obligare ad culpam. Sed ipsas observandovolun-
tarie prout melius poterunt cum dei adiutorio, cui deprecorex in-
tentis desideriisquod cedat ipsis in augmentumgratie, virtutum
et meriti, et finaliter premiasempiternain perhennigloria. Amen.
SUMMARIUM
Inter coadjutoresS. Coletae Corbeiensisin retormando Ordine mo-

nialium S. Clarae turn operositate turn vitae sanctitate eminet Hen-
ficus de Balma Old. Frat. Minor. Ipse quidem beataesanctimoniali
non tantum erat a contessionibus,sed etiam, ex ordinatione Benedic-
ti XIII, sollicitus omnium rerum negotiorumquecurator. Scripsit
etiam nonnulla baud spernendaopuscula ascetica; atque statim post
obitum ut beatuscoli ceptus est. Attamen net una quidem de vita
scriptisque beati viti critica videtur exsisteredisquisitio.
Post brevetontium biographiae Henrici hit tentatur curriculi vitae
ipsius delineatio, ubi agitur imprimis de spirituali simul ac ma-
teriali cooperationecum Caleta in condendaextendaqueretormatione;
dein de institutione Fratrum Coletanorum monialibus retormatis in-
servientium, ac tandemnotantur nonnulla de cultu ipsius quo gaudet
apud Coletinas Bisuntinas.
Opellorum beati Henrici diligens instruitur investigatio, novaque
proponitur nomenclatura. Immerito enim aliqua scripta ei tribuun-
tar ab antiquis rei litterariae historicis; dum e contra authentica
quaedampraetermittuntur. Majore vel minore cumprobabilitate opus-
cula ei adscribendavidentur tredecim, quorum, eheu,nonnulla deper-
dita credenda santo Omnium tractatuum illorum ceria praecipuus,
scil. : Statuta Fratris Henrici de Balma primi Vicarii Colettinorum
monasteriis S. Coletae inservientium primum hic publici tit juris,
notisque ac locis parallelis ex legislatione seraphica sumptis illus-
tratur.
Keizer Karel V
en de Pauskeuze van Adriaan VI
DOOR
E. VAN EIJL, O.F.M.

(Alverna [Nederland])
De politieke interventies van den H. Stoel ten tijde van

Leo X waren wel van een dergelijke importantie geweest,dat
bet de diverse regeringen niet onverschillig kon zijn wie na
den plotselingen dood van dezenMedici de tiaar zou dragen.
leder had dan oak zijn minder of meer geprononceerden
candidaat. Toen tenslotte na een langen strijd Adriaan van
Utrecht, de Keizerlijke regent in Spanje, tot Palls werd
gekozen, kon bet moeilijk anders of men ging zich afvragen
of deze vriend van Keizer Karel niet door diens toedoen tot
deze waardigheid was verheven. Reeds onmiddellijk na de
keuze was er hieromtrent verschil van melling, zodat de op-
vattingen varieerden tussen een keuze, waarvan Keizer Ka-
rel geheel en al oorzaak was 1, en een keuze, welke volkomen
1. Menvergelijke hiervoorb.v. houden o.a. Guicciardini, Sweer-

de door C. BURMAN(HadrianusV I, tillS, Struvius, Lud. Tubero,Bar-
siveAnalecta historica de Hadria- laeus,Freherus en Boissardus(C.
no Sexto, Utrecht, 1727) bijeen- BURMAN,a.w., bIz. 54, aant.7,343,
verzamelde teksten van de in 141. 143,403,344,403, 326); vgl.
waarde zeer uiteenlopende con- ook de bij Freherus geciteerde
temporaineen latere auteurs. Wij inscriptie, die de Leuvenaren bij
noemen bier even bun nameD om gelegenheid van Adriaan's ver-
aan te toneD hoe beide opvattin- hefting geplaatstzoudenhebben:
gen bun voorstanders gevonden Trajectumplantavit, Lovaniumri-
n~!?pen,Dat.de~el,1~en!et vrij wa~ qavi4 Gesar incrementqm({edit,
278 E. VAN EIJL (2)
tegen den wil van den Keizer inging 1. Ook bij bet inzien
der documenteD, ODSdoor degenen, die bet best op de hoogte
konden zijn, nagelaten, is de toedracht der zaak Diet on-
middellijk duidelijk.
Het is de bedoeling in bet volgend artikel dele gegevens
op bun waarde te onderzoeken om zo te kunnen vaststellen
of Karel V inderdaad qeze Pauskeuze heeft beinvloed en zo
ja, in hoeverre 2.
Men kaJ;lreeds a priori vaststellen, dat bet moeilijk an-
ders kon, of dele verheffing van Adriaan moest fen sterke
verdenking doen rijzen tegen den Keizer. Want was bet
al leer bevreemdend dat de Kardinalen in de toenmalige
benarde omstandigheden van de Kerk iemand kozen die Diet
in bet conclaaf noch in Rome aanwezig was, geeD Italiaan
was, en aan de meesten der kiezers Diet persoonlijk bekend,
vooral de innige betrekkingen tUggeDAdriaan en Karel moes-
ten wel achterdocht wekken: Adriaan was imrners de leer-
meester van den Keizer geweesten nu een zijner meest ver-
trouwde vrienden; op verzoek van Karel had Leo X Adriaan
tot Kardinaal verheven, en wederkerig stood in bet ver-
zoekschrift der Spanjaarden aan de Duitse Keurvorsten om
Karel den keizertroon te schenken, als eerste ondertekenaar
A. Cardinalis, Episcopus Dertusensis 3; bovendien was Adri-
waaraan iemand DOg spottend, 2. Noch C. YON HOFLER, Papst

maar geestig toevoegde : Hic Deus Adrian VI, Wellen, 1880; L.VON
nihil fecit (C. BURMAN, a.w., PASTOR, Geschichte der Piipste,
biz. 440). dl. IV, bd.2, Freiburg iBr., 1907;
1. Dat de keuze geheel vrij was G. PASOLINI, Adriano VI, Rome,
bondeD o.a. JOVIUS, Vita Hadria- 1913; K. BRANDI, Kaiser Karl V.
ni VI (C. BURMAN,a.w.,bIz.110); Werden und Schicksal finer Per-
MORINGUS, Vita Hadriani V I (C. sonlichkeit und fines Weltreiches,
BURMAN, a.w., bIz. 54); Erasmus Munchen, [1941], e.a. gaan expli-
(P. S. ALLEN, Opus Epistolarum ciet op deze kwestie in. Alleen
Des. Erasmi, dl V, Oxford, 1924, M. GACHARD, Correspondance de
nO 1304 en 1310) ; Coelius Calcag- Charles Quint et d' Adrien V I, Brus-
linus, Miraeus, Mallinckrot, Bene- sel, 1859, behandelt deze kwestie
dictus Arias Montanus, Launojus expliciet zander haar nochtans ge-
(C.BuRMAN,a.w., bIz.321.322, 329. heel nit te diepen.
345, 327, 360); verder volgens 3. VgI. voor deze gegevens C.
C. BURMAN, a.w., biz. 54, aant. J. M. BOTTEMANNE,Het schrijven
7, ook Ciaconius, Bariandus, Pal- van den Kardinaal Cajetanus,waar-
If'yic;:i~"s! Vjv~s! V~rqqlq~us~ ~.a,. hi; hi; ziin I~qq(ek~ninqen op hel
(3) KAREL V EN DE PAUSKEUZE VAN ADRIAAN VI 279
aan, op bet ogenblik dat hij gekozen werd, Stadhouder

van Spanje en de daarbij behorende overzeese gewesten,
in naam van den Keizer; daarenbovenwerd Adriaan onder
de Kardinalen tot de keizerlijke partij gerekend 1 enwas bet
bekend dat de keizerlijke gezant don Juan Manuel zich met
de Pauskeuzehad ingelaten 2. Tenslotte moet de sterke pres-
sie die Karel twee jaar later uitoefende op de keuze van
Clemens VII 3 voor latere geschiedschrijvers de verdenking
van druk van den kant van Karel bij de keuze van Adriaan
Dog versterkt hebben.
Laten we duidelijkheidshalve eerst een zeer korte samen-
vatting geven van bet verloop van bet conclaaf en de Paus-
keuze 4.
27 December1521 begonbet conclaaf. De Kardinalen waren
onderling verdeeld in verschillende partijen. Zo stonden te-
genover elkaar de jongere en de oudere Kardinalen; even-
eens de keizerlijken onder Kardinaal de Medici tegenover
de Fransgezinden onder de Kardinalen Colonna en Orsini.
Daarbij streefden de meesten der Kardinalen zeIt naar de
Pauselijke waardigheid. N ooit was de onenigheid onder de
Kardinalen zo groot geweest, en aanvankelijk heerste er daD
derdedeel der Summa van denH. CHARD, a.w., bIz. 193); Karel V
Thomasopdraagt aan Paus A- aan Sessa, Logroiio 2 October
driaan, in De Katholiek, dl. 1523(M. GACHARD, a.w.,bIz. 197;
LXXXII, bIz. 78 v. ; ook L. YON Frans regest); Karel V aan Sessa,
PASTOR,a.w., bIz. 28 vv. Pampeluna14 December1523(M.
1. JOVIUS,a.w., bIz. 110. GACHARD, a.w., bIz. 199; Frans
2. Karel V aan Adriaan VI, regest).
Brussel 9 Maart 1522 (M. GA- 4. Wij gevendezeuiteenzetting
CHARD, a.w., bIz. 43-46); Karel V volgens PASTOR, a.w.,blz.10 vv. ;
aan Bernardus de Mes!l, Brussel vgl. C. YONHOFLER,Wahl und
5 Februari 1522 (J. S. BREWER, Thronsbesteigung des letztendeut-
Letters and Papers, foreign and schenPapstes,Adrian's VI. 1522,
domestic,ojthereignof Henri VIII, in Sitzungsberichteder Kaiserli-
dl. III, bd. II, Londen, 1867,nO chenAkademieder Wissenschajten
2024, bIz. 869); JOVIUS,a.w. bIz. van Wien,Philologisch-Historische
109; MORINGUS, a.w., bIz. 54. Klasse,ill. LXXII, 1872,blz.147-
3. Karel V aan don Louis de 242; P. KALKOFF,Kleine Beitrii-
Cordova,hertog van Sessa(de opge zur Geschichte Adrians V I, in
volger van don Juan Manuel als HistorischesJahrbuch,dl.XXXIX,
keizerlijk ambassadeur te Rome), 1919, bl~. 31-72,
V~I~qoJ~d ~3 JuU 1523 (M. v
280 E. VAN EIJL (4)
ook fen volledige chaos. De stemmen waren zo verdeeld.
dat men na tien scrutinia nog niets verder was, ondanks bet
feit dat de tijdsomstandigheden fen vlugge keuze eisten. Uit
aIle kracht had de Medici, toen hij inzag dat hij zelf geenkans
maakte, getracht Kardinaal Farnese op den Pauselijken Stool
te krijgen, wat niet gelukt was; ook de tenslotte door hem
voorgestelde Kardinaal Valla vond weinig bijval. Toen kwam
bet bericht dat Francesco Maria della Rovere zich gereed
maakte tegen SiE\naop te trekken. Hierdoor kwam Florence
in gevaar, en Kardinaal de Medici besloot daarom zo snel
mogelijk eenkeuze te forceren, om dit gevaar af te kunnen
wendell. Derhalve nam hij bet voorstel, kort te voren door
Cajetanus aan Schinner gedaan, over (als kiesmanreuvre?
of bedoelde hij bet ernstig?) en stond v66r bet elfde scruti-
nium op en wees de conclavisten er op, dat bet onmogelijk
scheen iemand der aanwezige Kardinalen gekozen te krij-
gen. Het leek hem daarom beter om te zien naar iemand
die niet aanwezig was; maar bet moest een Kardinaal zijn,
en tevens een geschikte persoonlijkheid. Gevraagd iemand
te noemen, stelde hij voor: Kiest Adriaan van Tortosa,
een ~erbiedwaardig man van drie en zestig jaar, die alge-
meen voor heilig doorgaat I). Bij de stemming kreeg Adriaan
vijftien van de acht en dertig stemmen : de keizerlijke partij
was unaniem opgekomen voor dengene, dien bun leider
had voorgesteld. Toen stond Kardinaal Cajetanus, fen door
alIen geacht geleerde, die tot voor 'n tweetal dagen altijd
op Adriaan had gestemd, op, en bracht in een overtuigende
rede de goede eigenschappenvan den hem persoonlijk be-
kenden Adriaan naar voren, en verklaarde tenslotte dat hij
zijn stetn als zestiende aan de vijftien andere toevoegde.
Het toetreden van dezen hoogstaandentegenstander van de
Medici, maakte groten indruk, en toen ook Kardinaal Co-
lonna zijn stem aan Adriaan gar, was het pleit beslecht:
alIen op een na verklaarden zich v66r Adriaan. De keuze
was beslist.
Het is nu de bedoeling te onderzoeken,of de documenten
van hen die onmiddellijk bij deze keuze betrokken waren,
en welke zeer tegenstrijdige berichten bevatten, onderling te
verzoenen zijn. Hierbij wordt voornamelijk gesteund op de
pri~YQQY?ll Agri?~~ VI Qn~~r~J V ?elf? va,n 4e;tH. College
(5) KAREL V EN DE PAUSKEUZE VAN ADRIAAN VI
van Kardinalen, en van den keizerlijken ambassadeurte

Rome, don Juan Manuel. -Een enkele keer, waar bet nuttig
lijkt, zullen wij naar de overige litteraire bronnen verwijzen 1.
Reeds v66r den dood van Pans Leo X (1 Dec. 1521) had
Karel V zich verbonden bij een eventuele vacatio S. Sedis
al zijn krachten in te zetten om de keuze te doen vallen op
Kardinaal Wolsey 2, den eerstenminister en almachtigenraads-
man van Koning Hendrik VIII van Engeland. Het kon
den drager van de Keizerskroon echter niet bijster aange-
naam zijn een Engels onderdaan, een zeker niet een man als
Wolsey, op den Pauselijken Stoel te zien3. Desondanksver-
zekerde hij Wolsey 4 en den Engelsen Koning 5 na Leo's
dood nogmaals uitdrukkelijk dat hij geen moeite zou spa-
fen den Engelsen Kardinaal-Minister gekozente krijgen. In-
derdaad gaf hij met Richard Pace, den door Hendrik VIII
naar Rome gezonden Engelsen gezant om Wolsey's candida-
tuur te steunen, een brief mee voor zijn ambassadeur, don
Juan Manuel, met de uitdrukkelijke opdracht de belangen
van Wolsey zo krachtig mogelijk te behartigen 6. Pace en
deze brief kwamen eerst na de keuze van Adriaan en de
beeindiging van bet conclaaf te Rome Ran 7, en zijn dus van
geeninvloed geweestop de Pauskeuze.
1. Volgens K. BRANDI, a. W., 4. Karel V aan Wolsey, Gent

dl. II, bIz. 126, moeten in Wenen 17 December1521 (M. GACHARD,
DOg enkele ongedrukte stukken a.w., bIz. xv) ; Karel V aan Wol-
liggen van La Chaulx, welke voor sey, Gent 27 December1521 (K.
onze kwestie misschien van be- L~NZ, Actenstiickeund Briefe zur
lang kunnen zijn, alhoewel bet GeschichteK. Karls V., Wellen,
Diet waarschijnlijk is, dat deze 1853, nO 164, bIz. 527); vgl. A-
stukken jets in de conclusie zou- driaan VI aan Karel V, Saragos-
den veranderen. ODS pogen ten sa 3 Mei 1522 (K. Lanz, Corres-
spijt konden wij er echter geeD pondenz des K. Karls V., dl. I,
fotocopie van in handeD krijgen.. Leipzig, 1844,biz. 60).
2. Karel V aan Wolsey, Gent 5. Karel V aan Hendrik VIII,
17 December 1521 (M. GACHARD, Gent 27 December1521 (K. LANZ,
a.w., bIz. xv); vgl. L. VON PAS- Actenstiickeenz., nO163,bIz. 526-527).
TOR, a.w., bIz. 7; M. GACHARD,
a.w., bIz. XIV. 6. Karel V aan Juan Manuel,
3. Karel V aan Bernardus de Gent 27 December 1521 (J. S.
Mesa, Brussel 21 Januari 1522 (J. BREWER,a.w., no 1098,bIz. 516).
BREWER, a.w., no 1977 bIz. 848) ; 7. lie de correspondentieva n
VSI. L. YONP4STOR,a.w., b~. 7. P~ce met Ensela,n,d~
tncJ. 5. BI\E;-
281
E. VAN EIJL (6)
Het is wel de bedoeling van Karel geweest dat dele in-
terventie voor Wolsey te laat zou komen; anders is bet
immers moeilijk te verklaren waarom Karel eerst nag eens
in Engeland informeerde of Wolsey werkelijk gekozenwilde
worden 1, claar dit tach wel vast stand 2. Later zegt Karel
trouwens zelf dat hij bang was dat Pace nag op tij d zou
komen om Wolsey's candidatuur te pousseren, en toont hij
zich verheugd dat de keuze integendeel op Adriaan is ge-
vallen 3. Bovendien schijnt Kardinaal de Medici Karel's
voornaamste candidaat geweestte zijn 4.
V 66r bet verzenden van dele brief met R. Pace, heeft
Keizer Karel oj. geen opdracht om Wolsey's candidatuur
te steunen, aan don J. Manuel gegeven. Wel is ons omtrent
de eersteinstructies, die Karel na bet bekend worden (16 Dec.
1521) van Leo's dood aan zijn ambassadeurgegevenheeft,
geen enkel document bewaard gebleven 5, maar bet is wel
zeker dat dele geen aanbeveling voor Wolsey inh.ielden:
anders is bet niet te verklaren hoe Manuel daags na den
aanvang van bet conclaaf aan Karel kon schrijven Adriaan
de Kardinalen te hebben aanbevolen voor bet geval er een
niet in bet conclaaf aanwezigeKardinaal gekozen zou wor-
den 6: oak Wolsey was immers niet aanwezig, en zou clan dUB
WER, a.w., passim; vgl. M. GA- reI V, 17 Januari 1522 (J. S.

CHARD,a.w., blz.xvl ; L. VON PAS- BREWER, a.w., no 1968,bIz. 845);
TOR, a.w., bIz. 7. vgl. Karels bonding twee jaar la-
1. Karel V aan Wolsey, Gent ter bij de keuzevan ClemensVII:
17 December 1521 (M. GACHARD, Karel V aan Sessa,Valladolid
a.w., bIz. xv). 13 Juli 1523 (M. GACHARD, a.w.,
2. Wolsey had zelfs een som bIz. 192); Karel V aan Sessa,
van 100.000 ducaten ervoor inge- Logrofio 2 October 1523(M. GA-
zet, zie L. VON PASTOR,a.w., bIz. 7. CHARD,a.w., bIz. 197); Karel V
3. Karel aan Bernardus de Me- aan Sessa, Pampeluna 14 De-
sa, Brussel 21 Januari 1522 (J. S. cember 1523 (M. GACHARD, a.w.,blr;.199);
BREWER,a.w., no 1977, bIz. 848); vlg. ook bIz. 288, aant.
dit Engels regest luidt : Anxious 2 ; hiertegen Karel V aan Bernar-
as he [Karel VJ was that Pace dus de Mesa, Brussel 5 Februari
should have arrived at Rome in due 1522(J. S. BREWER, a.w.,no 2024,
time to forward Wolsey's election, bIz. 869).
is thankful that the choice has 5. M. GACHARD, a:w., bIz. XIV.
fallen upon Adrian. 6. Juan Manuel aan Karel V,Rome
4. BernardQs de Mesa aan Ka- 28 December1521(A. BEI\-
282
bet eerst voor fen aanbeveling inaanmerking gekomenzijn.

Bovendien schrijft I)arel later zeIt, dat Manuel v66r bet
conclaaf geen enkelen brief ten gunste van Wolsey heeft ont-
vangen: die brieven (27 Dec. en 30 Dec.) kwamen te laat
aan 1.
Dat er na 28 December nog fen brief van Keizer Karel
bet conclaaf binnengekomen zou zijn met fen aanbeveling
voor Wolsey, is moeilijk te aanvaarden: niet alleen wordt
er nergensmelding van gemaakt, maar ook de uiterst strenge
bewaking van bet conclaaf 2 maakt dit onwaarschijnlijk.
Het is dus practisch zeker, dat Karel geen pressie heeft
uitgeoefend om bet tot fen keuze van Wolsey te doen ko-
men, zodat hieruit geen argument v66r de vrijheid van
Adriaans keuze kan gedistilleerd worden. De relaties tussen
Keizer Karel en Wolsey met betrekking tot de Pauskeuze
brengen ons in deze kwestie niets verder.
lets anders is bet met de briefwisseling van don Juan
GENROTH, Cal~ndar of Letters, Karel V aan Sessa,Valladolid

Despatches_and State Papers rela- 15 April 1523(M. GACHARD, a.w.,
ting to the negotiations between bIz. 175).
England and Spain, preserved in 1. Karel V aan Bernardus de
the archives at Simancas and else- Mesa,Brussel5 Februari 1522(J.
where, dl. II, Londen,1866,no371, S. BREWER, a.w., no 2024, bIz.
bIz. 385): It may happen that 869): don Juan Manuelhad geeD
the cardinals will decideon electing opdracht to interest himself in
a cardinal who is not present in the favor of the Medici or of an
the conclave. [Manuel] Has pro- other besidesWolsey.At that time
posed the Cardinal of Tortosa [A he had not receivedthe letters in
driaan] as imperial candidate in favor of Wolsey(regest).
such a case (regest); vgl. Juan 2. Zie bet schrijven van B.
Manuel aan Karel V, Rome 9 Ja- Castiglione, Rome 26 December
nuari 1522 (M. GACHARD,a.w., bIz. 1521, en 1 Januari 1522(L. VON
5) ; Spinella aan Wolsey, Brussel PASTOR,a.w., biz. 11) en van
22 Januari 1522 (J. S. BREWER, Clerk aan Wolsey, Rome 4 Ja-
a.w., no 1978, bIz, 848); Karel V nuari 1522 (J. S. BREWER,a.w.,
aan Adriaan VI, Brussel 9 Maart no 1932, bIz. 827-829); wat be-
1522 (M. GACHARD,a.w., bIz. 43) ; treft de in bet conclaaf DOgbin-
Juan Manuel aan Adriaan VI, nengekomenbrief van Keizer Ka-
Rome 26 Maart 1522(M,GACHARD rel V, waarover Juan Manuel aan
a.w., bIz. 55); Juan Manuel aan Adriaan VI, Rome 26 Maart 1522
Adriaan VI, Rome 21 April 1522(M.(M. GACHARDI a.w'l QI~.55)1 ~ie
GA~Al\Q1 a'W'l J;>!7i. 69) i onqe~,
284 E. VAN EIJL (8)
Manuel, den keizerlijken ambassadeurte Rome, een ener-
gieken maar voor niets terugdeizenden Spanjaard, met een
eenzijdig politiek verstand 1. De eerste brief, dien wij van
hem bezitten met betrekking tot deze kwestie, is van bet
grootste belang, omdat Manuel zeIt, wanneer hij later voor
den invloed van den Keizer op de Pauskeuzevoteert, steeds
van nit de daar vermelde suggestie argumenteert 2, en oak
Keizer Karel er enige malen naar verwijst 3. Daags nadat het
conclaaf begonnen was, schreef don Juan Manuel nl. aan
den Keizer, dat bet vanwege de grate verdeeldheid onder
de Kardinalen mogelijk was, dat dezen er toe zouden over-
gaan een Kardinaal tot Pans te kiezen, die niet in bet con-
claar aanwezig was; voor dat geval had hij den Kardinaal
van Tortosa [d. i. Adriaan 1 als keizerlijk candidaat voorge-
steld 4. Zoals wij boven reeds zagen, kende Manuel Wolsey
dUBblijkbaar niet als candidaat van den Keizer. Deze sug-
gestie ging niet nit van Karel, maar van Manuel. Hij zegt
immers in zijn brief van 9 J anuari aanKarel: ik heb Adriaan
voorgesteld vanwege enkele goede hoedanighedendie hij be-
zit. Was bet een opdracht van Karel, dan had hij zijn han-
deling niet hoeven te motiveren. Oak Karel schreef zelf
aan Bernardus de Mesa dat Manuel daar geen opdracht voor
had . Uit dit eerste schrijven volgen belangrijke conclusies.
1. L. VON PASTOR,a.w.,blz.113. GENROTH,t.a.pl.): zie den tekst

2. Juan Manuel aan Karel V, geciteerd bIz. 282, aant. 6; vgl.
Rome 9 Januari 1522 (M. GA- de op deze bladzijde in aant. 2
CHARD, a.w., bIz. 5); Juan Ma- en 3 geciteerdeplaatsen.
nuel aan Karel V, Rome 26 Maart 5. Juan Manuel aan Karel V,
1522 (M. GACHARD,a.w., bIz. 55) ; Rome 9 Januari 1522 (M. GA-
Juan Manuel aan Karel V, Rome CHARD, a.w., bIz. 5): ...y, por
21 April 1522 (M. GACHARD,a.w., algunas buenasmaneras que en ello
bIz. 69). se tuvo, ha querido Dios pone lie el
3. Karel V aan Adriaan VI, pontificado en las manos, y es pu-
Brussel 9 Maart 1522 (M. GA- blicado papa; Karel V aan Ber-
CHARD, a.w., bIz. 43); Karel V nardus de Mesa, Brussel 5 Fe-
aan Adriaan VI, Valladolid 8 Fe- bruari 1522 (J. S. BREWER,a.w.,
bruari 1523 (M. GACHARD,a.w., no 2024, bIz. 869): Be/ore the
bIz. 158); Karel V aan Sessa, Cardinals entered the conclave,
Valladolid 15 April 1523 (M. GA- Manuel had no other charge from
CHARD,a.w., p. 175). us, except to impress upon them the
4. Juan Manuel aan Karel V, duty of choosing the most suitable
Rome 28 December 1521 (A. BER- person (regest).
(9) kAntL V EN DE PAUSKEUZE VAN ADRiAAN VI 285
Voorop gesteld moge worden, dat dit bericht zeer betrouw-
baar mag heten: bet was immers fen verslag dat door den
plaatsvervanger van den Keizer omtrent zijn gedrag aan
Keizer Karel zelf was uitgebracht; bovendien had Ma-
nuel niet de minste reden om de waarheid te verdraaien,
daar er aan fen keuze van Adriaan, zoals wij bij bet verloop
van bet conclaaf tot uiting zagenkomen, onder de Kardina-
len aanvankelijk niet gedacht werd. Daarenboven dient op-
gemerkt, dat Man tiel na bet schrijven van dezen brief geen
invloed op bet Kardinaalscollege meer kan hebben uitge-
Defend, daar bet conclaaf reeds begonnenwas, en zoals wij
boven zagen, met fen uiterste gestrengheid de toegangen
bewaakt werden 1. Wij kunnen de belangrijkheid van dit
docume.nt dus moeilijk overschatten.
Manuel nu heeft deze suggestie uitgebuit om post factum
den invloed van den' Keizer op de keuze groter te doen
schijnen dan hij in werkelijkheid is geweest. Reeds op den
dag der keuze schrijft Manuel den Keiz&, na hem er eerst
nog fens aan herinnerd te hebben hoe hij Adriaan v66r
den aanvang van bet conclaaf aan de Kardinalen had aan-
bevolen, dat de Kardinaal van Tortosa tot PallS gekozenis,
en meldt hem vervolgens dat hij personennaar den in Spanje
verblijvenden Adriaan zal zenden, om den nieuwgekozen
Palls op de hoogte te brengen van de weldaad die God hem
door de gunst van den Keizer, heeft geschonken 2..(Dat hij
de persoonlijke, hoogstwaarschijnlijk op eigen initiatief on-
dernomen interventie ten gunste van Adriaan aan den Keizer
toeschreef, is heel begrijpelijk, daar hij als plaatsvervanger
van Karel handelde). lnderdaad zond. Manuel Adriaan een
paar dagen later bet bericht van zijn Pauskeuze, en zegde
hem hierin dan ook dat hij zij n verkiezing te danken had
aan God en aan de gunst van den Keizer 3. Waarom hij
1. VgI. bIz. 283,aant. 2. Dios Ie ha fecho por favor de Vu-

2. Juan Manuel aan Karel V, estra Alteza.
Rome 9 Januari 1522 (M. GA- 3. Juan Manuel nan Adriaan
CHARD,a.w., bIz. 5): Yo embio VI, RolI)j-11 Januari 1522 (M. GA-
personasderecaudo,por mar, y aun CHARD,a.w., biz. 6) : Hase mostra-
creo que por tierra, a Spalla, avi- do Dios justo y favorable a vues-
sandoal nuevopapa del bien que iTa sanctissima persona, y 10 mis~
286 t. VAN EtJL (10)
dezen mvloed van den Keizer overdrijft, is duidelijk: want
Manuel voltooit in zijn brief aan Adriaan dezen zin met bet
uitspreken van de verwachting dat Adriaan den Keizer hier-
voor dankbaar zal zijn en hem met zijn dienstenzal steunen.
Deze politicus begreep maar al te goed van hoe grote bete-
kenis bet was dat de Pans z6 werd ingelicht 1, en hetkwam
hem duur te staan dat deze brief den nieuwen Pans Diet be-
reikte 2. Ten gevolge hiervan was bet eerste bericht dat
Adriaan omtrent zijn keuze ter ore kwam, de versie van
Antonio de Studillo 3, den kamerdienaar van Bernardo Car-
vajal, Kardinaal de Santa Cruz, die behalve de officieledocu-
menten van bet H. College 4 ook bet bericht meebracht dat
bet vooral de Kardinaal de Santa Cruz geweest was, die
Adriaan op den H. Stoel had gebracht en waarin hij Ma-
nuel formeel beschuldigde zich tegen de keuze verzet te
hebben5. Tevergeefs kwamen keizer Karel 8 en Manuel zelf
hiertegen op. Nadat deze laatste bemerkt had hoe zijn
poging om bij den Pans de primeur van de voorstelling der
mo hizo la Magestad Cesarea con tado de Mendo~a aan Karel V,

su favor. De estos dos ha de reco- San Domingo 15 Maart 1522;
nocer el sumo beneficio: a los Juan Manuel aan Adriaan VI, Ro-
quales nodubdo sino que les servira me 26 Maart 1522; Juan Manuel
y gradecera, como gelD deve,espe- aan Adriaan VI, Rome 21 April
cialmente conformandose la volun- 1522; Adriaan VI aan Karel V,
tad de Cesar con la divina, tanto Saragossa5 Mei 1522; Karel V
quanto otra humana es possibile aan Sessa,Valladolid 15 April
conformarse. 1523 (M. GACHARD,a.w., resp.
1. VgI. Juan Manuel aan Ka- bIz. 43, 47, 55, 69, 71, 175).
rel V, Rome 20 Januari 1522 (M. 3. Adriaan VI aan Karel V,
GACHARD,a.w., bIz. 20). Vitoria 20 Februari 1522(M. GA-
2. Dit bericht bereikte Adriaan CHARD,a.w., biz. 39).
niet, zie L.Hurtado de Mendoc;a 4. H. College der Kardinalen
aan Karel V, Pedrola 28 Maart aan Adriaan VI, Rome 9 Januari
1522 (M. GACHARD,a.w., blz.60) ; 1522(M. GACHARD, a.w., biz. 3).
Adriaan VI aan Koning Frans I 5. VgI. MORINGUS,Vita Ha-
van Frankrijk, Saragossa21 April driani V I (C. BURMAN,a.w., biz.
1522 (M.GACHARD,a.w., bIz. 262) ; 54) ; M. GACHARD, a.w., biz. XXI.
hoezeer dit een ramp is geweest 6. Karel V en Adriaan VI,
voor de opinie van Adriaan wat Brussel 9 Maart 1522 (M. GA-
betreft den invloed van Juan Ma- CHARD, a.w., bIz.43) ; vgl. L. Hur-
nuel en den Keizer, blijkt uit de tado de Mendo~a aan Karel V,
brieven van Karel V aan Adriaan San Domingo 15 Maart 1522 (M.
VII Brussel9 Maart 1522 ; L. Hur- GACHARD, a.w., biz. 47).
(11) KAnEL v EN D~ PAUSKEUZE VAN ADRtAAN VI 287
feiten omtrent de Pauskeuzete hebben, mislukt was, en welke

uitwerking bet bericht van Antonio de Studillo op den nieu-
wen Paus gehad had, waarschuwde hij hem in een te vrijen
brief, geeD geloof te hechten aan deze berichten; daarbij
verzekerde hij hem opnieuw: na God hebt Gij Uw keuze
enkel aan den Keizer te clankeD; want hij liet v66r den aan-
yang van bet conclaaf Uw naam noemen, en zond ook tij-
dens bet conclaaf de Kardinalen nag een brief 1. Het eerste
argument van Manuel is ODSreeds bekend uit zijn brief aan
Karel van 28 Dec. 1521 ; bet tweede argument is jets nieuws 2;
naar bet schijnt is er dug tijdens bet conclaaf nag een brief
van Karel bet co~claaf binnengekomen. Deze kan echter
moeilijk ee~ aanbeveling voor Adriaan ingehouden hebben;
want geeDbrief, tenzij aan bet hele college van Kardinalen
gericht kon bet conclaaf binnenkomen 3, en noch bet kar-
dinaalscollege als zodanig, noch de daarin aanwezige Kar-
dinaal Cajetanus geven enig houvast om aan te nemen dat
Karel to en nag voor Adriaan zou gevoteerd hebben (zie
onder). Integendeel. Wel kennen wij een brief van Karel die
geschreven moet zijn tUggeD25 en 30 December 1521 (en
dug juistonder bet conclaaf aangekomenzal zijn), en welke
gericht is aan heel bet H. College 4. Wij moeten dug hoogst
1. JuanManueIaanAdriaanVI, QUOS tue' parte para hazer bien...

Rome 26 Maart 1522 (M. GA- 2. Althans in den gang van dit
CHARD, a.w., bIz. 55: ...do [te actikel, niet chronologisch: deze
Rome] conocera que, despues de brief is immers reeds bekend nit
Dios, solo el reg os ha hecho papa, een schrijveu van Karel V aan
porque os nombrd estando ausente, Juan Manuel, 30 December 1521
y sus servidores cardenales estuvie- (M. GACHARD, a.w., bIz. XIV).
ron juntos g unidos con el cardenal 3. Zie bet schrijven van B. Cas-
de Medicis para hazeros espaldas ; tiglione, Rome 1 Januari 1522
y todos los otros que dieron votos (L. YONPASTOR,a.w., bIz. 11)vgl.
a Vuestra Santidad, tue pensando bIz. 283, aant. 2.
que los que digo no tenian tal in- 4. Dezen brief kennen wij nit
tencion ; y assi descargando aquel bet schrijven van Karel V aan
nublado de los vuestros, causa Juan Manuel, 30 December 1521
una agua limpia y saludable, cau- (M. GACHARD, a.w., bIz. XIV);
sada no solo de antes de entrar en el dat deze brief tussen 25 en 30 De-
conclave, mas con letras que entra- cember geschreven is, mag men
ron estando en el dicho conclave por wel concluderen nit bet feit dat hij
el Emperador, y ningunQ de los pas vermeld wordt in den briefvaQ
~88 ~. VAN EiJL (12)
waarschijnlijk bet door Manuel geciteerde schrijven met de-
zen brief identificeren. Maar deze brief bevatte blijl{ens Ka-
rel's eigen getuigenis 1, een aansporing tot de K:udinalen
dat zij een Palls zouden kiezen, die door zijn deugd en beleid
een bekwaam stuurman zou zijn op bet bedreigde schip van
Petrus. Nog andere brieven heeft Karel gestuurd, naar de
verschillende Kardinalen, waarin hij de Kardinalen echter
aanspoort Wolsey te kiezen, dug bet tegenovergesteldevan
wat Manuel beweert 2. Hieruit voIgt dat deze beide argu-
menten door Manuel aangehaald om te bewijzen dat Keizer
Karel oorzaak was van Adriaan's keuze, zijn conclusie absu-
soluut Diet rechtvaardigen en deze dug een grove overdrij-
ving is.
Een tweede nieuw element is, dat don Juan Manuel be-
weert, -een bewering die hij in zijn volgenden brief DOg
eens herhaalde 3-, dat men met steun van Franse zij de
gepoogd heeft de keuze van Adriaan ongedaante maken, en
slechts de Keizer dit verhinderd heeft. Daar wij elders geeD
bevestiging voor dit gegevenvinden, is bet moeilijk uit te
maken wat er van waar is.
In een brutaal schrijven van een maand later 4 argumen-
Karel V aan Juan Manuel van 30 en op 9 Maart schrijft Karel aan

December, terwijl zijn brief van Adriaan: Yes la verdad, que par
25 December aan denzelfden hem nuestra parte nunca se nombro
niet schijnt te kennen ; deze brief persona al collegia ill a cardenales
wordt ook geciteerd : Karel V aan particularmente para que la ele-
Adriaan VI, Brussel 9 Maart 1522, giessen, sino que scrivimos confor-
(M. GACHARD,a.w., bIz. 43). tandolosen que fuesse persona qual
1. In den brief van 30 Decem- conviniesse al bien de aquella sil-
ber schrijft Karel V, dat hij bet la y de toda la christiandad, como
H. College en de Kardinalen ge- 10 vera par el traslado de nuestra
schreven heeft pour lea exhorter carta que va con esta.
a donner d. la republique chretienne 2. Karel V aan Juan Manuel,
Ie pontile qui paraltrait lui conve- 27 December 1521 (J. S. BRE-
nir Ie mieux, et a placer Ie gouver- WER, a.w., no 1908, bIz. 516).
nail de la barque de Saint Pierre 3. Juan Manuel aan Adriaan
depuis longtemps ballottee sur lea VI, Rome 21 April 1522 (M. GA-
Ilots de la haute mer, entre une CHARD,a.w., bIz. 69).
main d'un pilote qui,par sa vertu, 4. Ibidem: Mas yo creo que
sa loi, son art et son adresse,su t la Dios no se contentara que Vuestra
tirer du milieu des tempe-tea,et la Santidad dexe de reconocer el bene-
conduisit enlin au port du salut ; ficio recivido del Emperador en
(13) KAkEL v EN DE PAUSKEU~E VAN ADRtAAN VI 2S~
teert Manue,l nogmaals nit bet feit dat Adriaan's naam ge-
noemd is v66r bet conclaaf, om den Pans te overtuigen dat
de Keizer de oorzaak is van zijn keuze. -Dit brengt ons dus
niets verder. Hierna vernemen wij van hem niets meer over
deze kwestie.
Tot hiertoe hebben wij dus de twee volgende zekere gege-
vens vastgesteld : Adriaan's naam is v66r bet conclaaf door
Manuel genoemd, en Keizer Karel heeft een brief geschreven
aan heel bet H. College,welke tij dens bet conclaaf aankwam,
maar niets bevatte wat Adriaan's keuze direct kon bevorde-
fen, terwijl de door Karel naar de afzonderlijke Kardinalen
geschrevenbrieven eerder een tegenovergesteld effect gehad
moeten hebben.
lnmiddels had oak Keizer Karel zelf zich in deze kwestie
gemengd. Bij hem schijnt niet bet plan bestaan te hebben
voor Adriaan te intervenieren, want hij schreef, zoals wij
haven reeds zagen, einde December 1522 nag aan bet H. Col-
lege en de Kardinalen afzonderlijk dat zij tach een goeden
Pans zouden kiezen, zander echter zelf een naam te noe-
men 1,terwijl hij enkele dagen later nag voor Wolsey 2 en de
Medici 3 werkte; hetzelfde blijkt oak nit den brief van Ma-
vuestra creacion, porque, aunque December 1521 (M. GACHARD

Dios 10 aya querido, no se podia a.w., bIz. XIV: Franse vertaling) ;
hazer en hombre sino pOTmano de Karel V aan Bernardus de Mesa,
hombres; y assl quiso que el reg Brussel 5 Februari 1522 (J. S.
solo 10 causasse, como se hizo, y BREWER, a.w., no 2024, biz.
no cupo en ello OtTOmilagro ni 869); Karel V aan Adriaan VI,
OtTOamigo fuera ni dentro del con- Brussel 9 Maart 1522 (M. GA-
clave, sino Su Magestad, que Ie CHARD, a.w., bIz. 43) zijn waar-
hizo nombrar antes de entrar en e-l, schijnlijk dezelfde brieven als
cosa non usada con los ausentes; welke aangehaald worden in Juan
y executaronlo sus buenos amigos Manuel aan Adriaan VI, Rome 26
y servidores cardenales, ayudando Maart 1522 (M. GACHARD,a.w.,
desde fuera del conclave, y el bIz. 55) ; vgl. bIz. 286, aant. 5.
autoridad de Su Magestad heche- 2. Zie onder.
el sello a 10 que su voluntad assl 3. M. GACHARD,a.w., bIz. XVI;
comment;d. vgl. Karel's gunstige gezindheid
1. De brieven die wij kennen t.o.V. de Medici, welke ook blijkt
uit Karel V aan Juan Manuel, nit Adriaan VI aan Karel V, Vi-
27 December 1521 (J. S. BRE- toria 25 Februari 1522 (M. GA-
WER, a.w., no 1908 bIz. 516); CHARD,a.w., bIz. 33) ; Adriaan VI
Karel V aan Juan Manuel, 30 aan Karel V, Saragossa 5 Me!
E. VAN EIJL (14)
nuel aan Karel van 28 December en van Karel aan de Mesa,
van 5 Februari. Post factum echter toonde hij zich zeer
verheugd 1,dat een persoon die zo nauw aan hem verbonden
was, en over wien hij, naar hij meende, tamelijk gemakkelijk
zou kuhnen beschikken 2, de pauselijke waardigheid ging be-
kleden. In bet begin spreekt hij niet over eigen invloed bij
de keuze, maar twee maanden na Adriaan's verkiezing vraagt
Karel, in antwoord op een ons onbekendenbrief van Adriaan,
vol verwondering, hoe bet toch rn:ogelijk is, dat men er aan
twijfelt dat hij de oorzaak is van Adriaan's keuze : car, si
vous estes bien informe, ce que pourrez estre par ceulx qui
si sont trouvez et qui scaivent la verite, trouverez que la
chose est allee aultrement: ce que pourrez aussi cogneistre
par line responce que flit faicte a don Jehan Manuel, mOll
ambassadeur,de par Ie college des cardinaulx, qui lui dirent
que a ma contemplacion, flit faict lellection de vostre sainc-
tete... Soyez done asseureque jay este cause de vostreditte
ellection... 4. Onmiddellijk valt op, dat de invloed waar-
door men cause de lellection wordt, wel iets meer vereist
dan den invloed, nodig om een keuze faicte a ma contem-
plac_ionte kunnen noemenI Het zal van dit faicte a ma-
contemplacion afhangen, wat wij onder die oorzakelijkheid
van den Keizer te verstaan hebben. Ook Karel blijkt niet
geheel van overdrijving vrij te pleiten, zoals wij verderop
nog zullen zien. Uiterst merkwaardig voIgt dan twee dagen
1522 (M. GACHARD, a.w., bIz. 1522 (M. GACHARD,a.w., bIz. 33) ;
72); vgl. bIz. 000, aant. O. Lope Hurtado de Mendo~a aan
1. Juan Manuel aan Karel V, Karel V, Vitoria 15 Februari 1522
Rome 28 December1521(A. BER- (M. GACHARD,a.w., bIz. 31) ; Ka-
GENROTH, a.w., nO371, bIz. 385), rel V aan Adriaan VI, 7 Maart
zie bIz. 282, aant. 6, waar de 1522(K.LANZ, Correspondenz,enz.,
tekst van de Engelse regest ge- dl. I, bIz. 59); Adriaan VI aan
citeerd wordt. Karel V, Saragossa 3 Mei 1522(K.
2. Karel V aan Bemardus de LANZ, a.w., bIz. 61).
Mesa,Brussel21 Januari 1522(J. 3. Karel V aan zijn ambassa-
S. BREWER,a.w., no 1977, bIz. deurs te Londen, Brussel 21 Ja-
848); Instructie van Karel V voor nuari 1522 (M. GACHARD,a.w., bIz.
Lope Hurtado de Mendo~a,Brus- XVII, in Franse vertaling).
sel? 25 Januari 1522 (M. GA- 4. Karel V aan Adriaan VI,
CHARD, a.w., bIz. 24) ; Adriaan VI Brussel 7 Maart 1522 (K. LANZ,
aan Karel V, Vitoria 15 Februari a.w., bIz. 59).
290
(15) KAnEL v EN OE PAtlSKEUZE VAN ADRiAAN VI 291
later eenandere brief van Keizer Karel aan Adriaan 1, waarin
Karel terugkeert tot een juiste weergave van de feitelijkheid,
zander verder nag te spreken van bet antwoord van bet
Kardinaalscollege aan don J. Manuel, waarop hij zich in zijn
vorigen brief beriep. Karel schijnt intussen nl. op de hoogte
gekomen te zijn van bet incident tussen don Manuel, Kar-
dinaal de Santa Cruz en Adriaan, waarover wij boven reeds
spraken. Karel komt bier op voor zijn ambassad:jur: aller-
eerst ontkent hij den oorzakelijken invloed van Kardinaal
de Santa Cruz op de Pauskeuze; vervolgens zet hij zijn
eigen invloed uiteen : zelf heeft hij aan bet H. College geen
persoon laten noemen, maar slechts aangedrongen op bet
kiezen van een goeden Paus: een copie van die brief gaat
hierbij [klaarblijkelijk den brief aan bet H. College als zo-
danig van einde December 1522, welke wij reeds verschei-
delle malen tegenkwamen]; wel heeft don Manuel Adriaan's
verdiensten en geleerdheid den Kardinalen in herinnering ge-
bracht. En hierna laat oak de Keizer zich niet meer over
deze kwestie uit 2.
De correspondentie van Keizer Karel bevestigt dus ten
overvloed@,dat hij een algemenen brief naar bet H. College
en brieven naar de afzonderlijke conclavisten heeft geschre-
ven, welke tij dens bet conclaaf aankwamen, maar zander
dat Adriaan daarin werd genoemd; en dat Adriaan door
Manuel v66r bet conclaaf is genoemd; beide feiten standen
echter reeds gedeeltelijk vast uit de correspondentie van
1. Karel V aan Adriaan VI, dixo que en respeto de los cardena-

Brussel 9 Maart 1522 (M. GA- les ausentes se accordassen de la
CHARD,a.w., bIz. 43): Y es la ver- autoridad, meritos y doctrina de
dad que par nuestra parte nunca vuestra sancia persona, que siendo
se nombro persona aT collegia ni palabras publicus estas, no eran
a cardenales particularmente para de hombre que en 10 secreto no
que la elegiessen,sino que scrivi- ablasse mas estrechamente a este
mas conjortandolos en que juesse propdsito, 10 que se parece por el
persona qual conviniesse al bien truto de su eleccion.
de aquella silla y de toda la chris- Z. Even herinnert hij Dogeens
tiandad, como 10 vera par el tras- aan deze interventie van Manuel
lado de nuestra carta que va con ruim eenjaar later: Karel V aan
esta. Y particularizando con ellos Sessa,Valladolid 15 April 1523
don Juan en la platica desio, an- (M. GACHARD, a.w., bIz. 175).
tes que entrassen en conclavi, les
292 E. VAN EIJL (16)
Manuel. Een nieuw element is, dat de Keizer zich beroept
op een uitlating van bet H. College aan don J. Manuel. Wij
willen daarom nu nagaan, in welken zin bet H. College van
Kardinalen zich in verband met deze kwestie heeft geuit,
en of dit nag jets nieuws brengt.
Op den dag der Pauskeuze zelf zond bet H. College den
reeds genoemdenkamerheer van Kardinaal de Santa Cruz,
Antonio de Studillo, met een officieel schrijven naar Adriaan
om hem op de hoogte te brengen van zijn keuze. Hierin
deelt bet Kardinaalscollege hem mede dat hij vanwege zijn
leeftijd, verstandigheid, heiligheid en geleerdheid,en om zijn
lange ervaring tot PallS gekozenis, Spiritu Sancto coope-
rante, cum universali populi et cIeri Romani laetitia ac
plausu... 1 I).
Wat de kennis van den invloed van den Keizer op de
Pauskeuze van Adriaan betreft, brengt dit schrijven ons niet
veel verder, wel wat de kennis van de betrouwbaarheid van
de berichten van bet H. College betreft : bet laatste gedeelte
van dezen zin is nl. in flagrante tegenspraak met de waar-
heid: bet H. College werd na de bekendmaking van de
keuze van Adriaan met gehoon en gefluit door bet Romeinse
volk ontvangen, terwijl Pasquino met spot- en schimpdichten
overdekt werd 2. Dit stemt ons wel tot enige terughoudend-
heid ten opzichte van dezen stilus Curiae I). Een tiental
dagen later zond bet H. College drie Kardinalen met een
Instructie naar Spanje 3. Nadat bet er eerst nogmaals op
geweze~heeft, dat Adriaan gekozen is vanwege zijn heilig-
heid, wijsheid, geleerdheid, ervarenheid enz., schrijft bet H.
College, dat de keuze geschiedde Spiritu Sancto inspirante,
absque alicujus privati vel principis considerationeI).
Wat is nu de waarde van dit zeer duidelijk getuigenis?
Vooreerst denkt men onwillekeurig terug aan de laetitia
et plausus populi et cIeri Romani uit den vorigen brief
1. Het H. College aan Adriaan PASTOR,a.w., bIz. 20 vv.; Jo-

VI, Rome 9 Januari 1522(M. GA- VIUS,a.w., bIz. 112.
CHARD,a.w., bIz. 3). 3. Het H. College aan de Kar-
2. Clerk aan Wolsey, Rome 13 dinalen Colonna, Orsini et Cesa-
Januari 1522(J. S. BREWER,a.w., rini, Rome 19 Januari 1522 (M.
n 1960, bIz. 841); vgl. L. VON GACHARD,a.w., bIz. 10).
(17) KAREL v EN DE PAUSKEUZE VAN ADRIAAN VI 293
van bet Kardinaalscollege, en vraagt men zich at, of oak dit
niet, op zijn zachtst uitgedrukt, cum grana salis moet ver-
staan worden. Tevens aan bet merkwaardige toeval, dat
Adriaan v66r bet conclaaf als eyentuele keizerlijke candidaat
genoemd werd, en dat hij, toen bet geval zich voordeed dat
er werkelijk een niet aanwezige Kardinaal moest gekozen
worden, door den leider van de keizerlijke partij werd voor-
gesteld en daarop gekozen. En heeft don Juan Manuel niet
verschillende malen zich juist hierop beroepen1 om te be-
wijzen dat Adriaan door den invloed van den Keizer is ge-
kazen, waaruit voIgt dat hij dus een verband legt tussen bet
voorstellen van Adriaan v66r bet conclaaf en in bet conclaaf
(al was don Manuel to en hij dat schreef waarschijnlijk wel
enigszins geneigd tot hineininterpretieren ))? Maar vooral
wat hiervan te denken, als wij in een brief van Keizer Karel
aan Adriaan 2 lezen dat bet H. College zeit getuigd heeft
zich wel door Karel te hebben laten beinvloeden, waar Karel
nl. schrijft: ik bell cause de vostreditte ellection geweest
zoals u klint zien uit den ingesloten brief van bet H. College
1. lie bIz. 284, aant. 2. cogneistre par une responceque fut

2. Karel V aan Adriaan VI, faicte a Don Jehan Manuel, mon
Brussel 7 Maart 1522 (K. LANZ, ambassadeur,de par Ie College des
Correspondenz enz.,dI. I,blz. 59): cardinaulx, qui lui dirent, que a ma
Et pour ce quentre perf et fi1z ne comtemplacion fut faict lellection
doit avoir nulle couverture, mais de vostre sainctite. Je vous escrips
dec1erer ce que chacun a sur ie une aultre lettre par main de se-
cueur, suis constrainct de vous es- cretaire, ou je vous advertiz de ce
cripre ce que 1011 ma ail, puisque ne q~ Ion me escript, affin que de bout
suis aupres de vous pour 1evous dien soyez adverty a la verite, et
re de bouche: et est que jay est/!ad- .cogneistre les messaiges que Ion
verty, que au1cuns vous doivent vous a donne a entendre, lesquels
avoir informe, que nay este cause je vous supplie ne vouloir croire ;
de vostre ellection, et quen ay eu mais soyez asseure, que jay este
ie p1ustost regret, que joye. Je ne cause de vostreditte ellection, et
scauroye croire quainsi lust, ne en ay eu austant plesir et joie, que
que votre sainctete deust adjouster si elle meust este donnee avecmon
foya une chosesi contraire a verite; empyre. Et stay de vray que don
car si vous estes bien informe, ce J ehan, mon ambassadeur,vous y a
que pourrez estre par ceuix qui si bien servy, et prins beacop de
sont trouvez et qui scaivent la ve- payne, levequede Palance ne si est
rite, trouverez, que 1achoseest allee faict (fe $()n pouvQir...
gulirement; ce flue pourre~ a~$si
aan don Juan Manuel, in welken brief uitdrukkelijk staat
dat U gekozen bent a ma contemplacion I).
Zeker is de conclusie van Karel: dat hij oorzaak is van
de keuze, overdreven, want a ma contemplacion ) sluit per se
niet meer in, dan dat bet H. College, nadat Adriaan door de
Medici was voorgesteld, er rekening mee gehouden heeft,
dat deze keuze den Keizer weigevalllig zou zijn; en feitelijk
hebben wij geen enkel gegevendat aanduidt dat die invloed
in iets m~ r bestaan heeft dan bet noemen van Adriaan als
eventueel\keizerlijk candidaat v66r den aanvang van bet
conclaaf, hoogst waarschijnlijk buiten den Keizer om.
Wel aanvaardt oak Adriaan in zijn antwoord op dezen
brief van Karel 1, dat hij gekozen is a contemplacion de
vostre majeste, camille Ie sacre colliege des cardinaulx doit
avoir dit a don J ehan Manuel , maar hij laat er onmiddellijk
op volgen: tach bell ik blij, niet gekozen te zijn vanwege
uw aandringen, wat dUB een verwerping van bet jay este
cause de lellection van Karel inhoudt. Het getuigenis van
Keizer Karel echter omtrent bet door bet H. College aan don
Manuel. gegevenantwoord, een getuigenis dat door Adriaan
niet verworpen wordt, pleit tegen de waarheid van bet abs-
que alicujus privati vel principis consideratione van bet
H. College. Dit getuigenis van bet H. College brengt ons dUB
weinig verder, daar bet niet als volkomen conform de waar-
heid zander meer kan aanvaard worden.
Moeilijker met de tot nu toe verworven gegevensin over-
eenstemming te brengen lijkt bet getuigenis van den alles-
zins geloofwaardigen Kardinaal Cajetanus.
In den brief, waarin deze hoogstaandetheoloog zijn com-
1. Adriaan VI aan Karel V, greable et a vousetauroydeFrance ;

Saragossa3 Mei 1522 (K. LANZ, ie suis toutesjois bien ioyeux non
Correspondenz
enz., ill. I, bIz. 60) : estre parvenu a lelection par DOS
Je crois bien toutestois que, a con- prierez, pour la purtle et sincerete
templacion de vostre majeste, com-meque les droits divins et humains re-
Ie sucre colliege des cardinaulx quitrent en semblables ajjaires ; ie
doit avoir dit a Don Jehan Ma- vous en scay neantmoins aussi bon
nuel, jaye este esleut, sachant gTe, ou meilleur, que si par vostre
iceulx cardinaulx may estre ag- moyen et prieres vous Ie meussie$
greable a vostre majeste, et jamais impetrc.
fiCU$$efitq$(} f,slir~ !zo~ malaq-
mentaar op bet derde deel van de Summa van Thomas van

Aquino aan Palls Adriaan opdraagt 1, verklaart deze concla-
vist, dat Adriaan niet door dergelijke hulpmiddelen [als
tegenwoordigheid in bet conclaaf, genegenheiden gunst van
vorsten enz.] den Pauselijken Stoel beklommen heeft;
daar is bet zo ver van aI, dat, terwijl Gij, aan bijna aIle
Kardinalen onbekend, Spanje in naam van den Keizer be-
stuurde, en terwijl de gunst van de vorsten op andere per-
soDen gevestigd was, uitsluitend van U alleen de H. Geest
niet geweken is, enz. 2 I). Wij zullen zien of ook dit gegeven
DOgmet de yoorgaande te combineren is. leer zeker was de
gunst der vorsten op andere personengericht: Hendrik VIII
van Engeland protegeerde Kardinaal Wolsey; Frans I van
Frankrijk vooral Colonna en Orsini; de Keizer schijnt meer
geporteerd geweestte zijn voor Kardinaal de Medici, als hij
ten minste een bepaalde candidaat heeft gehad 3, terwijl
Manuel op de hand van Farnese was '. Dit sluit echter niet
1. Kard. Cajetanus aan A- alaeac praesentaneo remedioindi-

driaan VI, Rome 10 Maart 1522, gentz,obesse nonnihil suspicaripo-
in: De Katholiek, dl. LXXXII, teramus,nulla quod Caesarisdoc-
1882, bIz. 91: Quis vera digitum tor et pater extitisses,quaeresfac-
Dei hunc fuissenon videat? Nam tiosorummentis quammaximeper-
quam hominum consilio et favori- turbare potuisset, suffragantibus
bus ea res agitur, petitorum prae- omnibus ad tanti honoris culmen
sentia quae urgeat, principum evectussis.
gFatiaet favor, caeteraque id genus 2. Ook Campeggiozegt dat A-
quam plurimum valeresolei: Tan- driaan slechts gekozenwerd van-
turn vera abest, ut ejusmodi tu wege zijn deugd : Campeggioaan
rationibus fretus, quibus homines Wolsey, Rome 9 Januari 1522
Ritz consuevere,haRecelsissimam (J. S. BREWER, a.w., no 1945,bIz.
apostolicae dignitatis sedemcon- 833).
scanderis, ut quam Hispaniam 3. VgI. bIz. 282, aant. 4 en bIz.
provinciam Caesaris nomine gu- 289, aant. 3.
bernares, patribus fere omnibus 4. JOVIUS,a.w., bIz. 110; vgl.
ignotus, principumque favoresac- L. YONPASTOR, a.w., bIz. 7 ; mis-
cederet[accederent], a te uno uRias schien wordt over ditzelfde geval
Spiritus Sanctus non recesserit, gesprokenin : Adriaan VI aanKa-
sedomnesvicerit fortiter : ut nulla rel V, Rome 21 November 1522
habita ratione absentiaetuae,quae (M. GACHARD, a.w.,biz. 133); Ka-
non parum detrimenti Christianae rel V aan Adriaan, VaUadolid 10
reipublicae afferre posse videba- Januari 1523(M. GACHARD, a.w.,
tar, nulla, quod numquam Romae bIz. 151); vgl. MORINGUS, a.w.,
tuisses, id quod periclitanti eccle- biz. 54.
VAN EIJL (20)
uit dat bet voorstel van Manuel: kiest eventueel Adriaan van
Tortosa, werkelijk kon plaats hebben, claar hieraan de con-
ditie was toegevoegd: als er iemand van buiten bet kiescol-
lege moet gekozenworden; de Medici en Farnese waren im-
mers in bet conclaaf aanwezig. Toen clan bet geval zich
werkelijk voordeed, dat fen niet aanwezige moest gekozen
worden, heeft de (waarschijnlijke) candidaat zeit van Keizer
Karel den voor dit geval gestelden candidaat naar voren ge-
schoven. Zo blijkt ook dit getuigenis van Kardinaal Cajeta-
nus tenslotte zeer goed te concilieren met de vorige gegevens,
en bet bewijst zeker niet dat Adriaan gekozen is tegen den
invloed van den Keizer in 1. Wel blijkt bier nogmaals, dat
Karel
noemd zeker geen oorzaak van Adriaan's keuze kan ge-
worden. /
Als er fen onbevooroordeeld getuige is, clan is bet wel
Adriaan zeit. Dezewas in bet geheel niet blij met zijn keuze,
en hij aanvaardde haar slechts uit plichtsbesef2. Maar na-
dat hij haar eenmaal aanvaard had, wilde .hij voor niemand
kruipen, en Qoemde hij daarom de dingen bij bun rechten
naam. Toen de Keizer hem clan ook schreef dat hij gekozen
was a sa contemplacion en hij dus de oorzaak was geweest
van zijn keuze 3, antwoordde Adriaan heel rustig en taktisch,
dat hij ervan overtuigd was dat de keizer, als bet van hem
had afgehangen, zeker geen anderen persoon op den H.
Stoel gebracht zou hebben, jets wat echter van's keizers
dienaren (hier doelt Adriaan kennelijk op Manuel) niet ge-
zegd kan worden 4. Maar feitelijk was de zaak nu eenmaal
1. Dit doet b.v. BOTTEMANNE, en nog vele andere brieven ; vgI.

a.w., bIz. 82. Adriaans vooriopig grafschrift bij
2. Adria~n VI aan Wolsey, Vi- L. YON PASTOR,a.w., bIz. 148.
toria 2 Februari 1522 ; Adriaan VI 3. Karel V aan Adriaan VI,
aan Hendrik VIII, Vitoria 2 Fe- Brussel 7 Maart 1522 (K. LANZ,
bruari 1522 ; Adriaan VI aan Ka- Correspondenzenz., di. I, bIz. 58) ;
reIV,Vitoria,ll (of II = 2?)Fe- voor de tekst van den brief, zie
bruari 1522 ; L. Hurtado de Men- bIz. 293, aant. 2.
do<;aaan Karel V, Vitoria 15 Fe- 4. Adriaan VI aan Karel V, Sa-
bruari 1522 (M. GACHARQ,a.w., ragossa 5 Mei 1522 (M. GACHARD,
bIz. 256,254,26,31) ; Adriaan VI a.w., bIz. 71): Y aunque acerca
aan bet Collegium S. Salvatoris desto ay opiniones, soy bien cierto
Ultrajectense, Saragossa 1 Met que de vuestra voluntad, si pudit!-
1p22 ~c. I:JVJ\AN!a.w., bIz. 454} ; ra~" fop ~ues~ro me:iQna~r.l
296
E.
anders verlopen: de Keizer kon nu eenmaal niet voor hem

werken, gezien zijn verhouding tot iemand die Karel te zeer
nodig had (duidelijk wordt bier op Wolsey's candidatuur ge-
zinspeeld, waarvoor Karel beloofd had te werken, zie boven;
Adriaan was bier dus blijkbaar van op de hoogte) ; tevens
begreep hij oak dat bet den Keizer moest spijten dat zijn
stadhouder uit Spanje werd weggehaald, wat wel nadelig zou
zijn voor den Keizer. Maar, schrijft Adriaan dan, je crois
bien toutesfois que, a contemplacion de vostre majeste, com-
me Ie sacre colliege des cardinaulx doit avoir dit a don Jehan
Manuel, jaye este esleut, sachant iceulx cardinaulx may estre
aggreable a vostre majeste, et jamais neussent ose eslire
homme mal aggreable et a vous et au ray de France. Je suis
toutesfois bien joyeux non estre parvenu a lelection par vas
prierez, pour la purete et sincerite, que les droits divins et
humains requierent en semblables affaires. Je vous en scay
neantmoins aussi bon gre, ou meilleur, que si par vostre
moyen et prieres vous Ie meussiezimpetre) 1. Adriaan ont-
kent dus de oorz~kelijkheid van Keizer Karel ten opzichte
van de keuze, maar erkent dat de Kardinalen bij bun keuze
werkelijk-rekening hebben gehoudenmet den voorkeur, dien
de Keizer voor hem had. Dit schijnt dan oak de conclusie
te zijn die wij uit Adriaan's correspondentie kunnen trek-
ken 2.
De verkregen resultaten kart samengevat,luiden als voigt:
Zeker is, dat bij de Pa~keuze van Adriaan de invloed
van den Keizer zich op een of andere manier heeft doen gel-
den: dit getuigen Adriaan, Karel, bet H. College en Ma-
nuel aIle vier uitdrukkelijk. Maar welke is die invloed nu
eleccion en nuestra persona, que respondenz,enz., ill. I, bIz. 60).

no la quisierades para otro: mas 2. Dat Adriaan VI niet spreekt
quanto a vuestros ministros, despu- over bet JIoemenvan zijn naam
es que Vuestra Magestad aya oydo v66r bet conclaaf, zal men moeten
10 que nos scriven los cardenales y verklaren uit bet feit dat dit pas
otros que trataron este negocio, mas eenmaal door Manuel als argu-
facilmente conocera la verdad. ment gebruikt was,en in denbrief
Pero no curaremos delio, que Dios van den Keizer, waarop dezebei-
save que querrlamos mas star libre de brieven van 3 en 5 Mei eenant-
desla cargo que con ella. woord waren, er met geen WQQr<!
1. Adriaan VI aan Karel V, Sa" over ~erept Wa.&.
rasossa 3 M~~1522 <~. ~ANZ, GQr~
meer bepaaldelijk geweest? Als men aIle gegevens,welke de-
ze documenten ons bieden, bijeen neemt en aandachtig be-
schouwt, clan kan men moeilijk aan de conclusie ontkomen,
dat deze suggestie van don Manuel, het noemen nl. van
Adriaan's naam v66r den aanvang van het conclaaf, de aan-
leidipg tot, men mag misschien zelfs zeggende conditio sine
qua non is geweest voor de Pauskeuze van Adriaan. Het
merkwaardige verloop der gebeurtenissenin het conclaaf wijst
reeds sterk in die richting; en bovendien wordt dit nag
uitdrukkelijk getuigd door don Juan Manuel; tenslotte vindt
oak het getuigenis van het H. College aan don Juan Manuel,
dat de keuze is geschied a la contemplacion de sa majeste I)
in deze opvatting een uitstekende verklaring. Wel moet
men daarbij steeds in het DOghouden dat de suggestie van
Manuel hoogstwaarschijnlijk buiten weten van Keizer Karel
is geschied, en deze invloed dUBslechts aan den Keizer is
toe te schrijven in zover Manuel als keizerlijk ambassadeur
in naam van den Keizer handelde.
. Onze conclusie is dUB:
Hoewel men met stelligheid slechts van een zekeren in-
vloed van Keizer Karel op de Pauskeuzevan Adriaan mag
spreken, mag men hoogstwaarschijnlijk oak beweren, dat
die invloed meer bepaaldelijk is geweest het noemen van
Adriaan's naam v66r den aanvang van het conclaaf, door
Karel's ambassadeur don Juan Manuel, welke suggestie de
aanleiding tot of conditio sine qua non is geweest voor de
Pauskeuze van Adriaan VI.
SUMMARIUM
De intluxu a Carolo V in electionemAdriani V I ad Summum
Ponticatum exercito hucusque non datur unanimis eruditorum sen-
tentia. Ex litteris Caroli, Adriani, Manuelis caesarei legati ad
Romanam curiam et S. Collegii Conclavistarum, ceterisquead rem
pertinentibus documentis coaetaneis,probare conamur Principis in-
directum quidem sed realem influxum, nempe: Adriani electionis
conditionem sine qua non fuisse eius nominis mentionem,ante con-
clavum, a praedicto Manuele insci~ Carolo illatam, tamquam ips ius
Principis candidati, si forte unus ex Patribus purpuratis e conclavo
absentibus in SummumPontijicem esseteligendus.
Protestantse Brannen
van Marnix' Bienkorf
door
J. G. STERCK
(st. Niklaas)
Filips van Marnix van Sinte Aldegonde schreef zijn Bien-

korf onder den vorm van een spottenden commentaar op een
werk van den Fransen kanunnik Gentien Hervet. Dit laat-
ste werk, de Epistre aux desvoyesde la foy 1, was echter,
aldus Marnix, seer kort, ende dieshalven een weynig duys-
ter 2I). Daerom heeft bet ons goedt ende nut ghedocht I),zo
verklaart hij in de Voor-reden, ende tot stichtinge der hey-
lige RoomscherKercke seervoorderlijck, dat wij souden den
teghenwoordigen Sendtbrief in 't breede verklaren: ende op
elck stuck stercke ende bequame bewijs-reden te voeghen,
ghetoghen gOOuyt de Schrift, als uyt de beste ende bequa-
menste boecken der oude Vaderen, Concilien ende Decreten...
(Bk. I 6-7).
Hoe negatief en schimpend de Bienkorf ook blijkt te zijn,
toch is hij meer dan dat: hij bevat ook een volledig expose
van de gereformeerde leer 3.
Ongetwijfeld heeft Marnix voor zijn werk heel wat katho-
1. Zo luidt de titel van de 4de Bij~nkort der H. Roomsche Kerke.

Franse (de door Marnix gebruikte) Tekst verzorgd door A. WILLEMS,
uitgave; zie J. WILLE, Mqrnix' di. 1, BrusseI, 1858, bIz. 13. In
Bijencorf, Scheveningen, 1919. 't vervoig duiden we dit werk
2. A. LACROIX-F. VAN MEE- eenvoudig aan door: Bk.
NEN, De werken van Philips van 3. Zi~ J. WII.LE, a.w., bIz. 15.
Mqrni~ p~q tjiq~ Aldeqon4e; 1:),
300 G. STERCK (2)
lieke literatuur gebruikt : want buiten de verwijzingen naar
Schriftuur, Kerkvaders, Concilies, Decreten, Scholastici en
liturgische boeken, vinden we in den Bienkorf (dikwijls zeer
nauwkeurige) citaten uit tientallen katholieke boeken. Wie
zal bet echter betwijfelen dat de hartstochtelijke Calvinist,
oud-student van Geneve en verwoed bibliophiel, voor de sa-
menstelling van zijn bitsig pamflet oak tal van protestantse
werken zal hebben geconsulteerd?
Hier rijst voor ons bet netelig vraagstuk van de bronnen-
studie: welke werken (en we denken bier vooral aan deze
van protestanse zijde) hebben den Bienkorf beinvloed? Nie-
mand minder dan J. N. Bakhuizen van den Brink schrijft
daarover bet volgende : Slechts een onderzoek, waarvan de
omvang nauwelijks is te schatten, zou hierop eenig antwoord
kunnen geven: dat bet afdoende zou zijn, kan van te voren
niet worden voorspeld. De polemische literatuur in de beide
groote kampen van katholieken en protestanten, en men ver-
gete niet de humanisten toe te voegen, is zoo omvangrijk, de
star is van den beginne aan op de hoofdpunten zoo stabiel
en daardoor in zoo hoDgemate gemeengoedgeworden, dat bet
onderscheiden van bepaalde voorgangers bier fen hachelijk
werk wordt. Vooral bij fen schrijver als Marnix, die over fen
zeer groote bibliotheek, fen zeldzaam ge4eugen, fen groote
paraatheid en fen bijzonderen schrijverslust beschikte; die
SallS citeert zander bet te weten, maar van wiens afhankelijk-
heid men niet heel dikwijls overtuigd geraakt 1 .
Geleerdenals Goossens, Wille, De Schrevel, Willems, Pol-
man, Frills, Van Schelven, Bonger-van der Borch Van Ver-
walde, Cornelissene.a. 2 hebben weliswaar bun aandacht aan
1. In Marnix van Sinte Alde- Bosch), in Bossche Bijdragen,

gonde, Gedenkboek...,Brussel en 1921, bIz. 160-164; L. WILLEMS,
Amsterdam, 1939, bIz. 82-83. Een onderzoek naar de bronnen
Zie daarover nog, van denzeIfden van Biencort der H. Roomsche
auteur, De Gids,Juli 1940,bIz. 8. Kercken v. Isaac Rabottenu., in
2. T. GOOSSENS, Franciscus Verslagen en Mededeelingen der
Sonnius in de pamtletten, 's Her- Kon. VI. Acad., 1925, Mei, bIz.
togenbosch, 1917, bIz. 89-109; 275-287; December, bIz. 864-
J. WILLE, a.w. ; A. C. DE SCHRE- 865; P. POLMAN,L'element histo-
VEL,Pasquillen op bisschop Franc. rique dans la controverse
religieuse
Sonnius (eerste l1issc/lopvan den duXV Ie siecle, Gembloers,1932,
J.
(s) PROTESTANTSE BRONN~N VAN MARNIXI BIENKORF
dit vraagstuk geschonken,maar verder dan tot hypotheses

(die slechts bij Wille en De Schrevel tot enige zekerheid
leidden) hebbenze bet niet gebracht. Hun onderzoekbestreek
trouwens nooit de hele kwestie, zodat, oak na de laatste en
beste biographie van Marnix 1, bet vraagstuk (der bronnen
van den Bienkorf) nag in volle breedte blijft openliggen2I).
En tach staat bet vast dat Marnix, benevensde katholieke,
oak protestantse bronnen heeft geconsulteerd. Hij vermeldt
zelfs uitdrukkelijk ketters als J. Balaeus (Bk. I 307, II 105,
112), R. Barnes (Bk. I 121, 122, 257, II 116, 129, 130, 131),B.
Ochinus (Bk. I 233, II 52), S. Munster (Bk I 100), P. P.
Vergerio (Bk. 1"74, 75, 1155), e.a.
We hebben bet aangedurfd bet onderzoek naar de bronnen
van Marnix' Bienkorf in zijn geheel aan te vatten. Uit deze
studie die, zander volledig te z1jn, tach interessante resulta-
ten opleverde, lichten we bier enkele fragmenten.
We behandelenachtereenvolgens:
I. De vertaling der Bijbelteksten in den Bienkorf.
II. Enzinas en de Bienkorf.
III. Viret en de Bienkorf.
IV. Beza en de Bienkorf.
T. DE VERTALING DER BIJBELTEKSTEN

IN DEN Bienkorf.
Dat voor Marnix, met zijn groten eerbied voor Gods woord,
de Schrift hoofdbron moest zijn van elk godsdienstig betoog,
spreekt van zelf. Maar waar bet gaat over den Bijbel, bet
bIz. 143-148; F. PRIMS,Marnix Van belang achten we

van Sint-Aldegonde. Een kathoZiek bier ookons artikel : J. G. STERCK,
oordeel, Antwerpen, 1939; A. A. Van Commen taire tot Tableau.
VAN SCHELVEN,Marnix van Sint Een bijdragetot destudie van Mar-nix'
Aldegonde, Utrecht, 1939, bIz. 63- polemischproza, in Leuvense
64; F. BONGER-VAN DER BORCH Bijdragen, XXXVI, 1944-1946,
VAN VERWOLDE, Marnix en Ra- bIz. 79-119.
belais, in Neo-philologus, 1940 (2), 1. Het boven geciteerde werk
bIz. 89-92; J. D. M. CORNELISSEN,van A. VAN SCHELVEN.
Marnix en de Tuinbouw, in Histo- 2. P. POLMAN in Historisch
Tisch Tijdschrijl, XIX, 1940,bIz. Tijdschritt, XIX, 1940, bIz. 94.
301
223-251.
302 J. G. STERCK (4)
meest gelezen,meest vertaalde en meest geciteerdehoek

der wereldgeschiedenis, wordt bet dikwijls uiterst moeilijk
de juiste bron van een vertaling terug te vinden, vooral wan-
Deer, zoals in Marnix' Bienkorf, de enigszins lange citaten
eerder zeldzaam zijn 1.
.Dat Marnix geeD katholieke vertaling zal gebruikt hebben,
ligt voor de hand. Er waren in de Nederlanden in den loop
van de XVIde eeuw reeds genoeg gedeeltelijke of volledige ver-
talingen verschenen, die aIle mill of meer afhankelijk waren
van de door Luther uitgegeven Hoogduitse vertaling. De
vroegere gedeeltelijke vertalingen komen wel Diet in aanmer-
king. We hebben ODSonderzoek beperkt tot drie Bijbels:
de Vorsterman-bijbel (1528, enz.), de Van Liesveldt-bijbel
(1526, enz.) en de bijbel der Deux-Aes (Emden, 1562). Noch
de Vorsterman-uitgave, noch de Van Liesveldt-uitgave 2
werden in den Bienkorf gebruikt. Het is voldoende de teksten
te vergelijken, om dat vast te stelleQ.
Voor den Deux-Aes-bijbel is de kwestie Diet zo eenvoudig.
De meeste teksten komen Diet overeen:
B.v. Gen., XLVIII, 15-16 :
Bk; II 66: De Godt mijner Deux-Aes : God voor dieD mij-
vaderen Abraham ende Isaac, ne vaders / Abraham ende Isaac
de Enghel die mij verlost heeft ghewandelt hebben: De
van alIen quaden, die zeghene Enghel / die mij verlost heeft
dese jonghelinghen, dat sy nae van alIen quade / die seghene
mijnen name, ende nae mijner dese ionghen / dat sy na mijne
vaderen Abrahams ende Isaacx ende na mijner vaderen / A-
nameD werden ghenoemt. braham ende Isaac, namen ghe-
noemt worden /.
Ps. CXXVll, 1 3:
Bk. I 250 : Tenzij dat de Hee- Deux-Aes: So de Heere bet
re bet buys bouwe, te ver- buys niet en bouwt I so arbey-
1, Meestal vergenoegt Marnix 2. We consulteerdende uitga-

zich'met eenvoudige verwijzingen ven van respectievelijk 1528 en
of vlecht hijde citaten in onrecht- 1535.
streekse rede in zijn werk, Onder- 3. Marnix voIgt de Hebreeuw-
havige studie steunt vooral op 50- se tellin~ voor de Psalmen.
60 meer uitvoerige citaten.
(5) PROTESTANTSE BRONNEN VAN MARNIXI BIENI{ORF 303
gheefs arbeydende ghene die den te vergheefs die daeraen

daer aen timmeren. bouwen.
Is. I, 3:
Bk. I 289 : Een os kent synen Deux-Aes : Een ossetent sy-
meester wel, ende een esel de nen heere j ende den ezel de
kribbe sijns Heeren, maar bet kribbe zijns heeren: daerente-
volck van Israel en wilt niet teghen Israel en bekent hetnietj
met alIen verstaan. ende mij n volck en verstaet bet
niet.
Matth., XI, 28:
Bk. II 69: Comt tot my ghy Deux-Aes : Koemt tot my aIle
aIle die beswaert ende beladen die vermoeyt en de beladenzijt
zijt, ende ick wil u verquicken. ende ick zal u verquicken.
Gal., I, 8:
Bk. I 140: Wie een ander Deux-Aes: Maer al waert
Evangelium predickt, dan ick oock / dat wy / of een Enghel
u ghepredickt hebbe, die sy uyt den Hemel / u anders pre-
vervloeckt, jae al waer hij een dicken dan dat wy u ghepredickt
Enghel uyt den Hemel. hebben / die sy vervloeckt.
Sommige teksten echter komen juist overeen 1, b.v. Job,

v, 1 (Bk. II 68-69) ; Ps. CXXVI,5-6 (Bk. I 158); Is. LIII, 5
(Bk. II 91) ; Is. LXIII 16 (Bk. II 67) ; Ezech. XIV, 13-14(Bk.
II 68); Ezech. XX, 18-19 (I 108) Bk.) ; Matth. IV, 10 (Bk. II
64) ; Matth., XVI, 8 (Bk. I 242); Jo. VI, 35 (Bk. I 161); Jo.
VI, 63 (Bk. I 161); Act. II, 42 (Bk. I 185); Act. II, 45 (Bk. I
185); I Thess. V, 21 (Bk. keerzijde van bet titelblad).
De plaatsen waar Bienkorf verschilt van de Deux-Aes
blijken echter te talrijk te zijn, om aan te nemen dat Marnix
steeds deze vertaling zou hebben gebruikt. We durven veel-
eer besluiten, dat hij zelf de meeste door hem geciteerdetek-
stell heeft vertaald.
Zijn vermaarde kennis van bet Hebreeuws,hetGrieks en bet
Latijn stelde hem daartoe uitmuntend in staat, zoals later
zijn Psalmberijming (1580), in haar verschillende uitgaven,
zijn Boeck der heylige schriftuurlicke Lofzangen (1591), en de
1. Lichte afwijkingen in de wel op rekening van de verschil-

spelling van den Bienkorf komen lende uitgevers.
304 J. G. STtftCK (G)
fragmenten zijner Bijbelvertaling zullen bewijzen 1. Zijn
kleine Hebreeuwse Bijbel was hem fen geliefkoosde ge-
zel 2. Hij had daarbij fen afkeer van de bestaande verta-
lingen 3. Maar er is meer: in zij n voorrede tot de psalm-
berijming van 1580 schrijft Marnix: Dat is geschied eens-
deels zijnde in ballingschap, eensdeels in de gevangenisse
onder handeD der vijanden, enz. 4. Gedurende diezelfde
ballingschap waarin hij zijn Bienkorf publiceerde, legde hij
zich ook toe op de bijbelstudie. Wat helemaal overeenkomt
met bet getuigenis van B. Vulcanius, die zegt dat de Heer
van Aldegonde den arbeydt van 10 ofte 12 jaeren hem Diet
en heeft laeten verdrieten in desselvige trouwelijck uyt te
1. Zie J. J. VAN TOORENENBER- bIz. 203-215; W. F. DANKBAAR,

GEN, Philips van Marnix van St. Hoogtepunten uit het Nederland-
Aldegonde. Godsdienstige en Ker- sche Calvinisme in de zestiende
kelijke geschriften, 3 dIn., 's Gra- eeuw, HaarIem, 1946, bIz. 73-81 ;
venhage, 1871, 1873, 1891, Dl. I, Muus JACOBSE,Kan er een nieu-
bIz. 18 vv. De catalogus van Mar- wePsalmberijmingkomen 1, 's Gra-
nix' bibliotheek bevat een menig- venhage, 1947, bIz. 6-7 en 33-64.
te Bijbelteksten, vertalingen, ver- 2. ~ Solummodo adfuit Hebrai-
klaringen, concordantiae,enz. Voor ci textus enchiridiolum ..(A. LA-
Marnix als bijbelvertaler, zie J. CROIX-F. VAN MEENEN, tEuvres
VAN TOORENENBERGEN,a.w., I, de Philippe de Marnix de Sainte
bIz. L-LXXI, en II, bIz. XXXI-LXIV; Aldegonde. Correspondanceet Me-
G. TJALMA, Philips van Marnix, langes, BrusseI, 1860..bIz. 302.
Heer van St. Aldegonde. Histo- 3. Inter omnes versiones ego
risch-dogmatische studie, Amster- ingenue fatebor mihi visam esse
dam, 1896, bIz. 249-305; C. C. nuIIam tanto abesse ab Ebraica
DE BRUIN, De Statenbijbel en veritate intervallo atque sit Lu-
zijn Voorgangers, Leiden, 1937, then versio, e qua emanavit nos-
bIz. 257-262; W. A. P. SMIT, tra, ex vitiosa germanica facta
Dichters der Reformatie, Gronin- vitiosior belgico-teutonica. (Ge-
gen en Batavia, 1939, bIz. 100- citeerd volgens J. J. VAN TOORIt-
102 en 136-141; J. VAN HAM, NENBERGEN, a.w., I, bIz. LII);
Marnix van Sinte Aldegonde, ook de psaImvertaIing van Da-
Baarn, 1938, bIz. 22-36; A. A. thenus critiseerde hij : zie M. Ru-
VAN SCHELVEN, a.w., bIz. 134- DELSHEIM,Eenige onuitgegeven ge-
141 ; Marnix van Sinte Aldegon- dichten van Marnix. Marnix' zelt-
de. Gedenkboek...,Brussel en Am- critiek, in Tijdschr. v.Nederl.Taal-
sterdam, 1939, bIz. 189-174; Ge- en Letterk., XVII, 1898, bIz. 105-
schiedenis van de Letterkunde der 140.
Nederlanden, ill. III, Antwerpen, 4. VAN TOORENENBERGEN, a.w.,
j3russel en 'sHertogenbosch,1944, I, bIz. LI.
<') PROTESTANTSE
BRoNNEN VAN MARNIXi BIENKORF 30~
leggen 1. Ais Marnix dan in den Bienkorf salls beroep doet
op den Hebreeuwsen tekst 2, is dat enigszins een bewijs voor
bet hierboven gezegde. In Van de Beelden afgheworpen (1566)
had hij nag de meeste teksten overgenomen uit den Deux-
Aes-bijbel. In zijn Trouwe Vermaninge (1589) schrijft hij
ze reeds in eigen bewerking 3.
N aar onze mening is de Bienkorf, op dit gebied, een over-
gangswerk. Bijbelteksten die voorkomen in den Bienkorf,
en die later terug te vinden zijn in de fragmenten van zijn
Bijbelvertaling (1591-1596, zie VAN TOORENENBERGEN, a.w.,
bIz. 495-715) hebben in dit laatste werk reeds een anderen
vorm gekregen. Vergelijk b.v.
Gen. VI, .5 : Bk. I 193 v. TOOR. 11498
Gen. VIII, 21 : I 193 506
Ps. IV, 7: I 284 543
Ps. XXIV, 7-9: I 311 563
Ps. L, 15: II 62 593
Ps. LXVI, 12: I 227 608
Ps. LXIX, 10: II 72 612
Ps. LXXX, 16: I 100 628
Ps. LXXXII, 1, 6: I 271 630
Ps. LXXXII, 5: I 271 630
Ps. XCI, 13: I 258 641
Ps. XCIV, 1: I 273 642
Ps. CIII, 10-13: I 218-219 650-651
Ps. CXXVI, 5-6: I 158 681
Ps. CXXXIII, 1: I 309 681
Oak Is. XL, Jos. XX, 23 en Rom. X, 15 (zie Bk. resp. 1142,
II 8 en I 314), die later in andere werken van Marnix voor-
komen,hebben een anderen vorm gekregen :zieBk. voor II 42
in V AN TOORENENBERGEN, 1511 (in Trouwe Vermaninge van
1589), voor Bk. 118 in V. TOOR., II 191 (in Ondersoeckinge
1. VAN TOORENENBERGEN, a.w., en ten onrechte,dat al de teksten

I, bIz. LI. in Van de Beelden atgheworpen
2. B.y. Bk. 1155,279. Zie ook overgenomen werden uit den
VAN TOORENENBERGEN, a.w., I, Deux-Aes-Bijbel. Zo b.v. heeft
bIz. 18-22. I Cor. x, 19-22 (VAN TOORENEN-
3. Zie VAN HAM, a.w., bIz. 33- BERGEN, a.w., I, bIz. 27) een to-
34. C. C. DE BRUIN beweert daar, taal andere versie.
306 J. G. STERCK (8)
enz. van 1595), voor Bk. 1314 in V. TOOR.,11161(in Heylige

Bulle van 1588).
Slechts een citaat, nl. Ps. XXVII, 8 (Bk. I 284) is later in
V. TOOR.,II 566 (Bijbelvertaling) in denzelfden vorm terug te
vinden. Het is juist een der citaten die op den bijbel der
Deux-Aes teruggaan.
We mogen besluiten: reeds in den Bienkorf is Marnix zeer
persoonlijk en oordeelkundig te werk gegaan, en heeft zelf,
volgens eigen taalkundige kennis en exegetischevorming, de
teksten vertaald. Waar dan toch enkele citaten op den Deux-
Aes-bijbel terug gaan, kan dit op een tweevoudige manier
worden verklaard: ofweI vdnd Marnix de Deux-Aes-versies
van die passagesgoed; ofweI was hij zelf in zij,n vertalings-
werk nog niet zo ver gevorderd. De eersteverklaring lijkt de
meest aannemelijke : men zal immers opmerken dat de cor-
responderende Bienkorf-Deux-Aes-teksten feitelijk zo wat
overal en over den Bienkorf, en over den Bijbel verspreid lig-
gen. En, zoals reeds gezegd werd, de enige van die corres-
ponderende teksten, die in latere werken van Marnix voor-
komen, nl. Ps. XXVII, 8 (Bk. 1 284 enV. TOOR.,11566), heeft
denzelfden vorm bewaard. Trouwens, niets bewijst ons dat
Marnix, in den tij d van den Bienkorf, reeds aan een volle-
dige Bijbelvertaling dacht.
II. -ENZINAS EN DE Bienkorf.

'"
In Bk. II 69 verhaalt Marnix ons een interessante anecdo-
te: 't Is wel waer, datter een schamel vrouken te Loven, de
doctoren bier over de mondt stoppede, segghende,dat SOD
haar de Coninck oft de Vorst selve gheroepen hadde, ende
bevolen, dat sy tot hem cornell soude, gelijck als Christus
ons merckelijck bevolen heeft tot hem te cornell, segghende:
Comt tot my ghij aIle die beswaert ende beladen zijt, ende
ick wil u verquicken: BOOen soude sy gheenen voorspraeck
hebben gaen soecken. Maer dat vrouke was een grote ket-
terse, ende werde daerom Dockverbrandt.
Het gaat bier dUBover een episode uit bet groot Leuvens
ketterproces van 1543. Het schamel vrouken I), over wie
Marnix bet heeft, was de apothekersvrouw Catherine of
Calleken Sclercks, vrouw Rogiers.
(9) PROTESTANTSE BRONNEN VAN MARNIX' BIENKORF 307
Volgens de Bibliotheca Belgica 1, werd dit proces beschre-
yen door Adriaen van Haemstede en door de Enzinas.
In Adriaen van Haemstede, Historien der Vromer Marte-
laren, enz., Amsterdam, 16342,fa 75, wordt er wel gesproken
over bet proces te Leuven, maar naam en IotgevaIIen van
CaIIeken Sclercks worden er Diet vermeld.
Het is de jonge protestanse KastiIjaan, Francco de En-
zinas (Dryander), die ODSuitvoerig over bet pro~s Sclercks
zal berichten. In 1558 publiceerde Fran~ois Perrin De
l' etat du Pays-Bas et de la religion d' Espagne, een vertaling
van een oorspronkeIijk door Enzinas in bet Latijn gesteld
hoek. In dit werk verhaalt Enzinas zijn gevangenschapte
Leuven (1543-1545), de IotgevaIIen van enkele Spaanseket-
ters, en die van zijn gezellenin de gevangenis.
Pas in de XIXdeeeuw werd die Latijnse tekst uitgegeven,
en de Franse vertaling werd er aan toegevoegd: Ch. AI.
CAMPAN, Memoiresde Francisco de Enzinas. Texte latin inedit
avec la traduction fran~aise du XVle siecle en regard (1543-
1545) pub lies avec notice et annotations, 2 dIn., BrusseI,
1862-1863.
WeInu,-in dl. I, bIz. 26-31, bericht Enzinas ODSuitvoerig
over bet proces van Calleken Sclercks. We citeren de voor-
naamste passages: in een discussie over de aanroeping der
heiligen stellen de theologen haar de vraag :
Pensea par toy, si l'empereurd'avanture venoit en ceste
ville, et que tu voulisseimpetrer quelquechosede luy, ne
t'adresserois-tupas a MonsieurGranvelle, premier qu'oser
approcherde luy, ou a quelquesautres que tu scauroisluy
etre agreables,ne leg gaigneroys-tupas si tu pouvois,ne les
prierois-tupas te recommander a IllY, et de luy presenterta
requeste? Certessi ferois 3 '" .
Et toutesfois,l'esprit de la povre femme, ne s'esblouiten
rien de cela,mesmeelle leur donnaune responseet so~ution
a leur argument,plus hardie et plus docte qu'ils n'eussent
jamais attendu d'elle. Respondezmoi aussi je VallS prie,
1. Ie Serle, M. 221,nr. 33 : An- 1559.

tonette. 3. C. CAMPAN,
a.w.,I, bIz. 28.
2. De 1 e uitgave is gedateerd:
308 G. TERCK (10)
leur dist-elle, si l'empereur estoit a une fenestre, qui sceust
que j'eusse affaire a luy et besoin de son ayde, et quand je
passeroy par devant, il m'appela luy mesme de sa propre
bouche, et me disoit, he f~mme, je scay que tu as affaire a
moy; monte icy ou je suis, je te veux ottroyer volontiers ce
que tu me demanderas: me conseilleriez-vous, si ainsi estoit,
d'attendre que je me fusse acquis des amiz a la court: ou
bien de m'en aller droict presenter a l'empereur, qui seul
peut, et veut, me donner ce que je luy demanderay? Certes
laissant les serviteurs, je m'addresseroy droict au maistre,
principalement attendu que luy-mesme de sa propre bouche
m'auroit diet que je vinse a luy. Que si, suyvant votre juge-
ment, je luy respondoy, que je voudroy attendre, que je me
fusse insinuee bon droict, quand ce viendroyt it luy, d'estre
pour Ie moins refusee en ma demande ayant plus prise l'au-
thorite du serviteur que celIe du maistre? Davantage, quelle
impiete est-ce, dit elIe, de vouloir juger de l'eternelle vo-
lonte de Dieu selon les mceurs corrompues des hommes: ou
faire une reigle et loy touchant Ie service de Dieu et la reli-
gion, par une humaine similitude et vicieuse? Quant it moy,
j'ay l'empereur celeste Jesus-Christ redempteur et sauveur
du genre humain, lequel crie ouvertement a tous hommes de
quelque estat, ou qualite, qu'ils soyent: Venez it moy, non
pas un ou deux d'entre vous messieurs noz maistres, mais
tous en general: non pas vous qui enflez et enorgueilliz de
vostre propre justice, refusez de vestir celIe de Dieu, et n'es-
timez pas en avoir besoin, mais vous quiconques estestra-
vaillez et chargez du fardeau de vos pechez, quiconques de-
sirez d'en estre soulagez et delivrez, quiconques pleurez de
cceur devant la misericorde de Dieu 1.
Men merkt onmiddellijk, dat de tekst van Marnix hier sub-

stantieel terug te vinden is, wat niet bet geval is in de offi-
ciele bescheidenvan het proces, die bewaard worden dp bet
Rijksarchief 2.
Calleken Sclercks werd echter niet verbrand, zoals Marnix
1. C. CAMPAN,a.w.,
I, bIz.29-31. publiceert den officielen tekst van2.
C. CAMPAN.
a.w.. I, bIz. 476, die ondervraging(31 Maart 1543).
J.
(11) PROTESTANTSE BRONNEN VAN MARNIX' BIENKOR~ 309
beweert, maar veroordeeld tot geldboeten en penitentie 1.
Nu ishet natuurlijk mogelijk dat Marnix, die op 30 october
1553, dus enkele jaren na bet proces, ingeschrevenwerd aan
de Universiteit te Leuven, de anecdote over CallekenSclercks
heeft horen vertellen. Maar hij was pas 13-14 jaar Dud, en
bet ziet er wel enigszinsbevreemdend nit dat hij, zoveel jaren
later, dit nog zo maar nit bet geheugenzou ophalen in zijn
Bienkorf. We durven bier daarom veeleer denken aan afhan-
kelijkheid ten opzichte van Enzinas.
Het verbranden)} van de veroordeelde kunnen we clan
wel op rekening zetten van Marnix' tendentieuzen verhaal-
trant.
We achten bet zelfs niet onmogelijk, dat ook Bk. I 249 op
Enzinas teruggaat en dat er bier sprake zou zijn van Fran~ois
de San-Roman, die, volgens Campan, hardnekkig de opper-
macht van den pans ontkende 2, gevangenoveral rondgesleurd
werd en in Spanje op den brandstapel aan zijn einde kwam 3.
Van den Schriftuurtekst waarover Marnix bet bier heeft,
is claar echter geen spoor te vinden.
III. -P. VIRET EN DE Bienkorf.
P. Viret (1511-1571), de rumoerige reformator van West-

Zwitserland heeft op de religieuze polemiek van zijn tijd
een niet geringen invloed uitgeoefend4. Zou Marnix aan dien
invloed zijn ontsnapt?
Bk. II 98 spreekt over de Cautelae Missaeo. We mogen
1. Zie C. CAMPAN,a.w., I, bIz. t 1521), 261 (Alexander VI:

490-492 (officieel bescheid) en t 1503), enz.
I, bIz. 117(verhaal van Enzinas). 3. C. CAMPAN,a.w., II, blz...251.
2. A.w., II, bIz. 191. Dat Mar- 4. Zie over hem o.a. P. GODET,
nix bier bet woordje onlancx Histoire litteraire de la Suisse
gebruikt voor feiten die bijna 20 Fran(:aise, Parijs, 1895, bIz. 73-
jaar geleden zijn, mag geenver- 89.
wondering wekken. Dit woord 5. Die Cautelae bevatten de
heeft in den Bienkort een zeer kerkelijke voorschriften nopens
~rekbare betekenis: vgl. Bk., het celebreren van de H. Mis,
I 6 (Claes Villegaignon: 1560), zoals die in het Romeins Missale
14 (boekje van Sonnius: 1567) verklaard worden onder'de titels :
46 (Ignatius: 1537),197(boek van Rubricae generales Missalis, Ri-
Tiletanus: 1567), 241 (Leo ~: t~s sc:rv~dus~ De defectibus,
310 G. STERCK (12)
wel veronderstellen dat Marnix bier niet op den katholieken

tekst steunt, maar op ene van de protestanse persiflages.
Hoogstwaarschijnlijk op een werk van Viret, waarvan er ook
fen Nederlandse vertaling bestaat.
De Cautelen (dat is te segghen,de waerschouwingheofte on-
derwijsinghe)met het Canon endeCeremonienvander Misse -
al in Latijn ende Duytsch, het Latijn ghetrouwelijckghetrocken
uten Misboeck -die gedruckt was tot Lyons -met zeer be-
quame ende claere aenteeckeninghen-eerste ghemaecktint
Fran (:ois d90r Pellum Viretum -Londen, 1568 1.
Bk. 1198 slaat vooral op bIz. 40-44, nl. Dat. XXJ CapitteI:
Van de goden der Misse die twijfelachtich, ende wtgespoghen
syn. en Dat. XXIJ. Capittel: Van de verrotte en de ver-
brande goden..
Zie vooral bIz. 41 : Dat men bet selve berne, ende de as-
schell inde casse der heylichdommen beware; en bl. 44:
Het selfde is van de verouderde Eucharistie volghende bet
Concilium van Orleans in bet vijfde Capittel : AIle de sacri-
ficien die door vuylen ouderdom verdorven syn, moet men
met vier verbernen, ende de asschenneffens den altaar be-
waeren. Dat men die heylighe asschenzal gebruiken om
de goede devote liedens op den eersten dach van de Vasten,
oft op den Aschdach, daer mede een cruys op bet voorhooft
te drucken is natuurlijk weer een fantasie van den euwig
grinnikenden Marnix. .
J. Wille heeft bet boekje verder onderzocht2. Zijn besluit
luidt: duidelijke invloed op den Bienkorf (hij geeft tal van
voorbeelden aan), maar tevens een merkwaardige zelfstan-
digheid bij Marnix. Bij verder doorgedreven onderzoek viel
ons telkens weer een analoge toon in beide spotsehriften op :
vgI. b.v. Caul. biz. 13, 72, 88, 130, met Bk.I 316-317, of
Caul. bIz. 70 met Bk. 1301. Meer dan een vagen invIoed van
vroegere lezing vermogenwe er echter niet in te zien.
Viret was een veelschrijver; zijn werken zijn echter leer
moeilijk te vinden 3.
1. Titel van het Franse werk: 2. A.w., bIz. 21 en 56-58.

CauteLes, Canon & Ceremonies 3. .Les ouvragesde cet ap6tre
de La Messe, extraites du messeL, de Ia Reforme dans1e Midi de Ia
a L'usagede Rome; avec ~Qta- France sont aujourd'hui difficiIe-
lions, L~on~ 164, went ~c~es5ipIes,
~t ~u~t,\ntfav~~
J.
J. Wille onderzocht ook zijn Disputations chrestiennes(Ge-

neve, 1552), en meent ook van dit werk invloed op den Bien-
korj te bespeuren 1.
We hebben verder de werken van Viret die we konden
vinden, geexcerpeerd:
Satyres chrestiennesde la cuisine Papale. Badius, MDIX.
(Reimpressionfaite a Geneve pour M. Gustave Revilliod par
Jules-Guillaime Fick, MDCCCLVII.). Ons onderzoekleverde
niets op 2.
Evenmin vonden we iets in bet hoek Traitez divers pour
l'instruction des jideles qui resident et conversentes lieus et
pais esquelsil ne leur est permis de vivre en la purete et liberte
de I' Evangile. Revueset augmentez. Par Pierre Viret, Geneve,
15593.
Een ander werk van Viret doet meer aan den Bienkorj
denken: Du pray ministere de la vraye Eglise de JesusChrist,
et des vrais sacremensd'icelles: et destaus sacremensde l'e-
glise de I' Antichrist, et desadditions adiousteespar les hommes,
au sacrementdu Baptesme.Par Pierre Viret, 1560.
B.v. : Viret 122-126: over de verschillende orden en waar-
digheden-onder de geestelijken : Bk. I 49-52.
Viret 128-132 en 168: onkuisheid van geestelijken en
nonnen : Bk. I 305-310, II 102.
Viret 163: over geestelijke verwantschap: Bk. I 35.
Viret 360 en 448: zegening van bet zout en bet water (de
liturgische teksten) : Bk. I 40.
special n'est venu faciliterlatdche Bk. II 179) overgenomen zijn

du philologue t) (Zie L. SAINEAN, uit de Sutures chrestiennes,bIz.
L'influence et la reputation de Ra- 63. We achten dit niet bewezen.
belais, Parijs, 1930, bIz. 269). 3. Misschien is bet een ver-
1. A.w., biz. 21 en 53-56. taling van dit werk, die voorkomt
2. Volgens SAINEAN, a.w., bIz. in den catalogus van Marnix' bi-
270, zou de woordspeling ve- bliotheek: Troostbrieven Vireti.
nefice voor (Ibenefice , die voor- overgheset door Joh. Martini
komt in bet Tableau van Marnix Leiden (1567). (Zie J. VAN Too-
(zie A. LACROIX- F. VAN MEENEN, RENENBERGEN, Philips van Mar-
lEuvres, etc... Tableau des Diffe- nix van Sinte Aldegande.Gadsd.
rens de la Religion, Dl. IV, Brus- en kerk. Geschriften. Verscheiden-
sel, 1857, bIz. 193, corresponde- hedenuit en overde nalatenschap,
fen!! met Bk. !I 1.59; zie Q()k '~ Gravenhage, 1878, bIz. 141).
312 G. STERCK (14)
Nu is het ook waar dat de hier behandelde kwesties wel
gemeengoed zijn in de protestantse polemiek van de XVlde
eeuw.
Een paar Latijnse werken van Viret schijnen duidelijker
sporeDin den Bienkorf te hebben achtergelaten:
De Vera Verba Dei ...De adulterinis Sacramentis...De
adulterato Baptismi Sacramento ...De adulterata CoenaDo-
mini ...De theatrica Missae saltatione ...Autore Petro Vi-
reto, 15531.
Viret 13-14 doet weer denken aan Bk. I 49-53.
Viret 17: over geestelijke verwantschap: Bk. I 35.
Viret 30-32: spot met de ceremoni~nvan de Mis, het spel
van de nederdaling van den H. Geest, de gewaden, de ge-
haren, den zang, de overeenkomstmet heidensegodsdiensten:
zie Bk. I 298-301, 316-317.
Viret 34: Creatores Dei (met beroep op de Stella Clerico-
rum) : Bk. I 254.
Viret 44: over de scripturaire fundering van de verschil-
lende ordines (volgens Durandus); id. als in Bk. I 311-312.
Viret 88: vers van Vergilius: Quum faciam vitula als
argument voor de Mis: Bk. I 143.
Viret 107: tekst van Bernardus (met beroep op de Stella
Clericorum: 0 Domine, pastores tui mutati sunt in ton-
sores, agni in lupos, defensoresin dissipatores. Qui deberent
essesobrii, quotidie sunt ebrii; qui praelati, Pilati, qui casti
incesti; qui pastores, seductores): Bk. I 23-24.
Zeer duidelijk schijnt de afhankelijkheid te zijn van den
Bienkorf, ten opzichte van een aDderLatijns werk van Viret:
De origine, continuatione, usu, autoritate, atque praestantia
Ministerii verbi Dei, et sacramentorum: et de controversiis
ea de re in christiano orbe,hoc praesertim seculo excitatis: ac
de earum componendarumratione. Autore Petro Vireto, 1554.
Men vergelijke slechts bIz. 79 met Bk. I 170-171:
Haec suae sententiaeincorn- Daer nae gOOcornell Scotus
rnoda,PapistarurnSophistaene- ende Innocentius voort, ende
que non anirnadvertere,neque willen beweeren,dat bet aende
dissirnulare potuerunt. quae vijf woordenmet gheleghenen
1. lie den catalogus van Mar- BERGEN, V(!rsc!zei!!enheden,

bl~.
pi~' bipQo~~eek(VAN Too~E;N- ~27}.
J.
res coegit quosdam, praecipue is, als dat die souden de cat de
vera Scotum et Innocentium 1, bel aenhanghen, maer dat bet
et Comestoremnegare, corpus veel eer door de benedictie te
Christi his verbis a Christo ipso doen is, die daer voor gaet ; als
consecratumesse,sed potius ilIa dat de Transsubstantiatie ende
benedictione, quae horum ver- wesentlijke veranderinghe sou-
borum pronuntiationem prae- de gheschieden, Diet met dese
cessit. woorden Hocest Corpus meum,
maer uyt cracht van de benedic-
tie die voorghegaen is.
Causam huius hanc reddit Ende Petrus van Aliaco 1 segt
Petrus Ailliacensis 2 quod nisi oock wel opentlijck dat soo de
Corpus Christi inibi fuisset sub consecratie uyt cracht van dese
Sacramenti symbolis, ante il- vijf woorden gheschiede (ge-
lorum verborum prolationem lijck als de h. RoomschKercke
non vere dixisset Christus, Hoc houdtende ghelooft) soo en sou-
est corpus meum. de Jezus Christus de waerheit
Diet hebben ghesproken, doe hy
seyde : dit is mijn lichaem ; de-
wijle bet syn lichaem noch Diet
en was maer moeste noch eerst
sijn lichaem worden.
Armacanus 3 vero, hoc eodem De aDder zijn bier dapper te-
teste, etsi diversum sentit, fa- ghen; doch Armacanus2 soude
tetur tameD, Utranque senten- gheerne beyde de partijen ver-
tiam probabiliter sustineri pos- draghen, segghendedat sy bey-
se; cui et Ailliacensis 4 assenti- de ghelijck hebben: dat is te
tat. segghen,dat onseHeere de waer-
heyt Diet en soude hebben ghe-
sproken, ende nochtans dat bet
alsoo wesensoude,gelijck als hij
gheseyt ende ghesprokenheeft.
Occamus5 vero his medetur Occam, in sijne Quotlibetische
1. Innocen. de Ollie. Missae, 1. PETRUSDE AILLIACO, op't 4

part. 3, cap. 6-14. boeck del Sententien, quest. 5.
2. PETR.DE AILLIACO,inlib. 4 2. Armacanus into 9. boeck,
3. Arma, lib. 9. ca 5. cap, 5.
4. PETR. DE AILIACO, in lib.
4, Sent. 9, 5.
fj. QCCAc~! In q~ol(Qett."
314 J. G. STERCK (16)
incommodis arguto admodum vraghen, heeft wonderlijcke

commento. Vult enim Sacer- scherpsinnicheden ghevonden,
dotem recipientem, ut ipse lo- die een blindt man niet en sonde
quitur, dicta verba, significa- lichtelijck connen sien hebben
tive demonstrare per pronomen souder bril. Want hy seyt, dat,
Hoc corpus Christi: ea tamen le- doe onse Heere sprack, dit is
ge, ut illi propositioni vocali, mijn lichaem, gOOverstonde hy
duplex mentalis respondeat: una dat van sijnen lichame te spre-
quidem quae a principio, prola- ken; maer nochtans op sekere
tionis verborum, ita quod futu- voorwaaerde ende bespreck, na-
rum est respiciat, donec ea pro- melijcken, dat de Paep die snlcx
lata sint : ut hunc reddat sensum, hem sondenaesegghen,gOOhaest
Hoc corpus quod erit statim sub als hy bet eerste woordeken dit
istis speciebuserit corpus meum, ghesprokenhadde, gOOsonde hy
altera vero, qua<;verbis prolatis van stondenaen op eenenlick,
ad praesenstempus pertinet, hanc twee roughente samendencken;
habeat sententiam, Hoc corpus te weten bet eerste, dit lichaem
nunc existens sub istis specie- welcke sich te hants onder ge-
bus, est corpus meum, referendo daentedesbroots verberghen gal,
semper pronomen Meum, ad galmijn eyghenlichaem wesenin
Christum cuius est corpus. Causaden toecomendentijdt; ende bet
est, i nquit, (sunt enim haecipsius
andere, namelijck, dit lichaem,
verba) quia tempore prolationis dwelck nn onder de ghedaente
verborum res aliter se habet' des broodt verborghen is, dat is
quam post: quia primo ibi non mijn lichaem in den tegenwoor-
est corpus Christi, sedbenepost. dighen tijdt. Ende dit laetste
sonde slechts waer worden, na-
dat hy beyde deseredenenoft
propositien te samen overdacht
hadde.
Ende bet schijnt dat ook Ar-
macanns van derselver meynin-
ghe gheweestzij.
Haec Petrus de Alliaco 1, ex Petrus de Aliaco, nae dat hy
sententia Occami: qui quidem seer snbtijlijck daer van ghera-
Occam, rursus ad aliud se recipit telt heeft, soo valt hy noch ten
diverticulum, quod jam ante ex laetsten van de karre, ende
1. PETR. DE ALLIA, in lib. 4, Senten. 9. 5.

Thomae sententia confutatum straft bet ghevoelenScoti, ende

est, de verbis illis non signifi- blijft vast daer bij, dat bet de
cative, sed materialiter (eorum vijf woorden zijn die bet spel
enim nobis elegantiisutendum eaken, ende bet broodt trans-
est) accipiendis. Denique sic substantieren; doch, Bechtby,
concludit tandem, Unde quan- ist eenerededie niet warachtich
turn ad hoc, benedicit Scotus: en is, ende en is nochtans oock
qui finaliter tenet, qualitercun- niet gheloghen,maer en is noch
que Logicus salvetillam propo- visch noch vleesch. In somma,
sitionemesseveram, tamensuf- bet is gOOveel te segghenals,
fici theologo quod ilIa non est gheeftde duyvente drincken.
oratio sacramentalisut vera, sed
ut tale signum sensibile,et ut
instrumentuminstitutum a Deo
ad consecrationemillam. Sed
male dicit in hoc quod subdit
ibidem, quod ilIa oratio non est
propositioconsecrativa,ut vera:
nequeut falsa sedtantum ut est
propositio ne.tra, et prior na-
turaliter et-forte temporeverita-
te sua. Hoc enim nihil estdicere,
imo implicat quod aliqua pro-
positio sit neutra, aut aliquod
modo prior sua veritate. Ideo
dico,quodilIa oratio nonestcon-
secrativa, ut propositio vera,
aut falsa; sed ut quoddam si-
gnum, quod non est propositio
juxta dicta prius.
Verder voIgt Viret een gedachtengang,die wellicht ook den
Bienkorl heeft beinvioed.
Viret 79-81: de sententie van Thomas: Bk. I 171-172.
Viret 85: beroep van de Papisten op steeds nieuwe mira-
keIs: Bk. I 175.
Viret 82: over de vermenging van water met wijn : Bk. I
177.
Viret 82: zogenaamd beroep op de Schrift: Bk. I 181.
De ver~elijkin~ vaq q~ t~l\st~Q Sl;:hijntQvertuigend te zijn,
316 G. STERCK (18)
indien claar niet de mogelijkheid bleef bestaan dat en Mar-
nix en Viret op dezelfde bron teruggaan. Immers: Bk. I 170
doet fen beroep op Petrus de Aliaco. Welnu, in Petri de
Aylliaco Questionessuper primum, tertium et quartum libros
sententiarum etc., Parijs, s.d., komt in Quarti libri sententia-
rum Questionis quinte Articulus primus (ff. CCL-CCLI) hele-
maal hetzelfde expose voor. De vergelijking van de drie
teksten, en bet feit dat de presumptie wel pleit voor eenpro-
testantse bron,doen ons echter nog opteren voor afhankelijk-
heid van Marnix ten opzichte van Viret.
Meer werken van Viret hebbenwe niet kunnen consulteren.
Dat hij in elk geval Marnix in niet geringe mate heeft bein-
vloed, houden we voor zeker. Het onderzoek van zijn andere
werken zou op dat gebied zeer lonend kunnen zijn 1.
IV. -BEZA EN DE Bienkorj.
Beza, met wien Marnix zijn leven door in vriendschappelijke

betrekkingen stond 2, heeft tal van satirische werken ge-
schreven3.
Van twee zijner werken menen we een onmiskenbarenin-
vloed op den Bienkorj te kunnen vaststellen.
In de Epistola Magistri Passavantii, die voor bet eerst
verscheenin 1553 4, treft ons voortdurend de gewild-potsier-
lijke apologie van bet Katholicisme, bet spottend exposevan
1. Vermeidenswaard achten we Calvinisme hoI landais, II, Cor-

wat P. GODET, a.w., schrijft op respondancedes elevesde Th. de
bIz. 86 over de Metamorphose chre- Beze apres leur departde Geneve,
tienne van P. Viret: Ce dialo- Den Haag, 1924, bIz. 7-9, 43,
gue est line amusante promenade 186,203.
a travers Ie regne animal; Viret 3. Zie: Dictionnaire d'histoire
y etale line erudition remarqu~bIe et de geographie ecclesiastiques,
pour I'epoque, et mele aux rian- Parijs, vanaf 1909,VIII, kol.1350.
tes descriptions I des mreurs des 4. We consulteerdenEpistola-
fourmis, des araignees ou des rum ObscurorumVirorum... Vol.
abeilles, des traits de satire fort II. Accesserunt...Epistola Magis:.
piquantes contre Ies moines men- tri Benedicti Passavantii ad D.
diants. & Petrum Lysetumet La Complainte
2. Zie H. DE VRIES DE HEE- de MessirePierre Liset sur Ie tre-
I<ELINGEN, Geneve, pepiniere du pas de sonfeu nez,Londen,1742.
J.
(i9) PROTESTAN'tSE BRONNEN VAN MARNIXI BIENKORF 317
de Roomseverdediging,procede dat zo doorlopend aangewend

wordt door Marnix. Dezelfde spot met de Magistri nostri,
hetzelfde schijnbaar naief beroep op Faires, Concilia, Decreten,
Joden en Pausen: allemaal uitspraken die de Roomse Kerk
plaatst boven bet gezag van de Schrift, uitspraken die dan
echter weer steeds met elkaar in tegenspraak zijn. Kortom:
een spottende schijnverdediging van bet Katholicisme, die
feitelijk de scherpste aanval is, en een pseudo-aanval tegen
bet Calvinisme, die in werkelijkheid de meest doorslaande
verdediging wordt. Methode en toon van den Bienkorf ver-
tonen z6veel en zulke doorlopende gelijkenis met dit pamflet
van Beza, dat de invloed van dit laatste ons als hoogstwaar-
schijnlijk voorkomt. Teksten aanhalen kan bier bezwaarlijk
geschieden, daar bet niet zozeer een concrete passageis, als
wel de doorlopende lijn van bet pamflet die ons de afhanke-
lijkheid doet aanvaarden.
Zeer concreet kan men echter den invloed bewijzen van een
ander pamflet van Beza: Histoire de la MappemondePapis-
tique, en laquelle est declaire tout ce qui est contenu et pour-
traict en la grande Table, ou Carte de la Mappemonde. Com-
posee pal" M. Frangidelphe Escorche-Messes.Imprimee en la
ville de Luce Nouvelle, Par Brifaud Chasse-diables,15671.
De gewone protestantse spot met relikwieen enheiligenver-
ering komt ook bier voor : Et puis a cause que peu de gens
ne pourroyant pas suffire a entendre aux boutiques et apo-
ticaireries pour les malades, ils y ont mis un nombre presque
infini, camille sainct Job pour les verolez... I) (biz. 24-25), en
dan voIgt een hele lijst van heiligen met bun specialiteit I)
(vgl. Bk. II 56-59).
Die charge tegen heiligen- en relikwieenverering was een
algemeen verspreid motief in dien tijd. Toch is op een paar
plaatsen de volgorde opvallend gelijkend, b.v. :
1. Er bestaanook uitgaven van 4. Toch wordt door sommigeau-

1565 en 1566. Dit pamflet wordt teurs Viret ais de schrijver aan-
door J. HAAG-BoRmER, La Fran- gezien. Zie A. BLUM, L'estampe
ce protestante,Parijs, 1858vv., in satirique en France, Parijs, 1913,
T.II sub voceBeze,toegeschreven bIz. 206. Zie daar ook op bIz.
aan Beza. Idem bij Emil WEL- 204-207 de beschrijving van de
LER, Die falschen und fingirten Mappemonde zeIf, waarvan ons
Druckorte, Leipz ig, 1864, II, bIz. palPfiet een commentaar is.
318 G. STERCK (20)
M appemonde,bIz. 24-25: Sainct Job pour les verolez,
saincte Claire pour la rougeur des yeux, Sainte Luce pour
to ute sorte de mal des yeux, sainct A vertin pour Ie mal de
teste des femmes, saincte Apolline pour Ie mal des dents,
saincte Agathe pour Ie mal des mammelles...I).
VgI. Bk. II 58: S. Job voor de pockeD. S. Apollonia voor
den tantsweer. S. Clara maakt de roode ooghen claer. S.
Agatha weet met de sweerende borsten omme te gaan.
Nog Mappemonde,bIz. 25: Sainct Antoine a la charge des
pourceaux, Sainct Eloy des chevaux, et autre bestial.
Bk. 1157 : SOmoet S. Anthonis de verckens boeden. S. Loy
de peerden ende koeyen.
Oak hetmotief van de bijen in de Kerk (zo breedvoeriguit-
gewerkt bij Marnix) komt bier voor, bIz. 25: Ceste Pro-
vince est fertile de plusieurs chases; il Y croist d'huile et de la
cire en grande quantite : et y doit avoir beaucoupde mouches
a miel.
Verder, over de beelden der heiligen :
BIz. 28 : Les courtisanes ou putains publiques de Rome,
de Naples, de Venise, de toute l'Italie, de Paris, de toute la
France, et de quelque pays qu' on voudra, ne vont point plus
deshonnestementaccoustreesque celles-cyI). -V gl. Bk. I 291 :
alsoo fraey toeghemaectendegeblanckettet, als de cortisanen
van Romen ofte van Venegien1 .
Er komen echter oak passagesvoor waar de Bienkorf let-
terlijk de Histoire de la Mappemonde heeft gecopieerd:
BIz. 79-80 (over bet ontstaan en den regel der Jezuleten) is
verkort terug te vinden in Bk. I 46-48. TerwijI Bk. I 48-49
practisch een letterlijke vertaling is van Histoire de la Map-
pemonde,bIz. 81-83.
De tekst in bet Franse pamflet Iuidt als voIgt:
Pauline,ou bienGuastalienne,Rep. III!.
Voici la quatriesmeRepubliqueconfedereeavecIe Royau-
me des Bonnes oeuvres: et rut fondee environ Ie mesme
1. Het is dus niet nodig met nix, Leipzig, 1910, bIz. 69, inA.
ELKAN, Philipp Marnix van Bk. 1291, een herinnering te zien
Sinte-Aldegonde, I. Die Jugend van de reis naar Itali~.
Johannesund Philipps van Mar-
J.
temps que la Jesuiste, qui rut l'an 1537, en environ, par la

Contesse de Guastala, dame Mantouane, par Ie conseil d'un
certain architecte et ingenieux, nomme frere Baptiste De
Creme, Moine, Jacopin prescheur. Le but et la fin de cette
Republique s'appele, Victoire de soy-mesmecontre la chair.
Les peuples de ceste cite, Bout meslez d'hommes et de fem-
mes, demi-hommes et l'autre moitie femmes, toutes ieunes,
belles, grasses et en bon poinct. Or pour gagner ceste vic-
toire, une certaine dame nomme Julie, qui avait la charge
de faire gagner telle marchandise, mettait dedans un lict
fun de ces ieunes hommes avec line ieune fille,etleur mettait
au milieu un crucifix comme une barre entre-deux, afin
qu'ils ne se donnassent des coups de pied, tout ainsi qu'on
met des perches ou barres entre les chevaux: et c' estoit la
fepreuve. Ces bans combattants travailloyent taut qu'ils
pouvoyent pour emporter ceste victoire: et n'y a Dulle doute
qu'ils n'y missent telle peine qu'en la fin ils l'obtenoyent:
de sorte qu'en peu de temps ils BOUtmultipliez comme mous-
sches. N'a ce point este line grande entreprinse, et une belle
victoire, que tl'avoir faict des armesentieres de bien peu de
gen~? Et souventesfoistelles dames vont en plusieurs villes
qui leur BOUtcirconvoisines, pour visiter leurs pretres et
beaux-peres spirituels, d'autant qu'elles out leur Did en plu-
sieurs citez. Mais souvent il leur advient comme il fist a
un certain renard arrame, lequel entra dedans une chambre
par un pertuis : la oil il mangeataut, que Ie ventre luy devint
si gros qu'il n'en pouvoit plus sortir: ainsi en prend-il sou-
vent aces bonnes dames, quand elles entrent dedans les
chambres de leurs beaux-peres confesseurs, Ie ventre leur
devient si enfle, qu'elle BOUtcontraintes de demeurer la, et
de n'en bouger iusqu'ace que Ie fruict est meur, a cause du
repas qu'elles out faict par trap excessif: ce qu'illeur ~dvient
par leur gourmandise, d'autant qu'elles BOUtaffameescomme
ce renard susdict. Apres il y avoit une autre de ces vieilles
matrones, qui avoit aussi bien la charge de ces combats, qui
s'appelloit la maistresse, laquele faisoit souvent des miracles
demeurant trois, quatre, et six iours sans manger ne boire:
et faisoit cela, afin que la cite rust en reputation et credit.
Or pour mieux attrapper les poures ieunes rillettes, et les
mettre a gagner la victoire en camp clos, afin que sa Repu-~
320 J. G. STERCit (22)
blique demeurast tousiours peuplee, ceste-ci s'en alloit en
.quelque cite de la. Province des Nonnains, et demeuroit la
trois, quatre, et six iours avec ses moinesses,tousiours en
contemplation sans rien manger, et lisait beaucoup, a cause
qu'elle estoit studieuse, et faisoit porter trois ou q\latre grans
livres avec elle, lesquels estoyent faicts comme des cassettes
dedans, et dehors converts en sorte qu'il semblait it les veoir
que ce fussent des livres: et au dedans ils estoyent pleins de
Marcepains faicts de blanc de chappons et de perdrix, voire de
ses propresmains, et fort delicatement,pource qu'elles es-
toyent grandes maistresses it faire telles friandises. Et en
un autre des diets livres il y avoit des bouteilles de cuir
pleines de malvoisie. Elle avoit puis apres un autre livre
imprime,qui estoit la Bible, ou elle lisoit: et ainsi elle demeu-
roit la quatre, ou six iours sans manger. Le faict rut descou-
vert a Venise: et furent toutes banies taut pour telle trom-
perie, comme pource qu'on avoit trouve la, plusieurs let-
tres d'amours, et autres chasesde plus grande importance.
Quasi woordeIijk en tach op eigen wijze verwerkt, wordt
dit verhaaJ overgenomendoor Marnix (Bk. I bIz. 48-49):
Noch daerenboven heeft de h. Kercke eenen anderen nieu-
wen regel der volmaectheyt nu carts ghevonden, daer Christo
ende den Apostelen noyt van en droomde, ghenaemt Pauline
van Gastalienne. Ende is eerst ghevonden ontrent bet jaer
M.D.XXXVII, van een gravinne ghenaemt Gastalia, tot
Mantuen in Italien, uyt raedt ende ingheven des heyligen
Monicks broeder Baptista van Cremen, prediker van sijne
Orden, welcke was inhoudende een nieuwe maniere van sich
selven ende zijn eyghen vleesch te overwinnen; ende ginck
aldus in zijn werck: daer was een oudt wijf, ghenaemt Julia
die de jonghe ghesellen ende meyskens (nae dat sy een wijle
tijdts in de proefslach ende schermutsinghe waren gheoeffent
gheweest), leyde te ghelijck op een bedde, ende op dat sy
malcanderen Diet en sanden bijten, noch van achter uytslaen
gOOstelden sy een Crucifix als een baelgie tusschen beyden
ende daer moesten sy voet by steck setten, endeso lange cam-
pen, tot dat sy haer vleeschgantsch overwonnenhadden.
Ende hoort wat een mirakel datter gheschiede: bet begaf
sich, datter noch een aDder out wijf de Venegien lust hadde
om de jonghe ghesellentot desenkrijgh aen te nemenende

op te schrijven,welckedede eenwonderdinck, waermedesy
dese volmaeckte enghelscheheylicheyt grootelijckx beves-
tichde : want sy nam slechtstwee groote boeckenvan eender
formaet endegroote, daer van bet eenwas eenBybel, ende
bet ander eenkistken, van binnen hol, ghemaeckteffenghe-
lijck met slotenals eenboeck; dat vulde sy met platte fles-
schell vol Malveseyen,ende met goedeleckere Marcepeyn
die sy selve van 't spier van capuynenendeveldthoenderen
met suyckerende amandelenbereyt hadde, als eenenBagij-
nenbout: Ende daerghinck 8Yhenenmet desetwee boecken
in een cellekenproncken,endebleef daar alleenin harende-
voten contemplatien,wel 80mwijlenvijf oft sesdaghen,bid-
dende voor hare vrom campvechters,ende lesendewel de-
votelijck, gOO langhetot dat de Bybels heel uyt waren,son-
der anderseenenmondt vol te eten oft te drincken. Was dat
niet wel gevast? endewasalsulc eenwonderlijckmirakel met
ghenoechsaem, om de cracht endedeuchtvan de nieuweRe-
ligie deser campioenente bevestighen? Het is wel waer
dat sy noch ten laetsten, doe de sake ontdecktwas, werden
uyt -Venegienghebannen;maer dit en gheschiedde niet om
haerder heylicheyt wille, dan in sonderheyt, omdat men
vele amoureus-brieven over haer ghevondenhadde, daervele
aen gheleghenwas.
De enkele fragmenten die wij bier publiceren, vormen, we
zijn er ons goed van bewust, slechts een zeer bescheidenbij-
drage tot bet uitgebreid werk der bronnenstudievan den
Bienkorf. Mettertijd hopen we nog andere dergelijke bijdra-
gen in bet licht te kunnen geven. Want, hoewelMarnix onge-
twijfeld een veelzijdige en vernuftige geest was, toch heeft
hij in zij n Bienkorf heelwat aan zij n voorgangers en leer-
meesters te danken. Dat, voor den Dud-student van Geneve,
die leermeesters vooral in de Frans-Calvinistische richting
moeten worden gezocht, was a priori waarschijnlijk. Wat we
hierboven mededeelden over den invloed van Viret en Beza
geeft, menen we, aan die waarschijnlijkheid een vasteren
vorm.
Sacris Erudiri.
21.
322 J. G. STERCK (24)
SUMMARlUM
Perdifficile est exquirere quibus ex fontibus hauriebat Philippus

de Marnix, dominus de S. Aldegonda, illustrissimum suum opus,
Bi~nkorf del H. Roomsche Kerke)} inscriptum. Omnia quae vir
isle, summopere literatus, Reformatorum S. St-'ripturae versionibus
debet, necnon et Francisco de Enzinas, Petro Vireto et plat aliis
Theodoro Bezae, inter ips ius acatholicos fontes praecipuis, attentius
hic indagantur.
De liturgische taal
in de Oosterse Ritus 1
DOOR
DR. H. SCHMIDT,
S. J.
(Maastricht)
In de Oosterse kerken is bet aantal liturgische talen zo

gevarieerd, dat bet omnogelijk is een schema op te stellen,
dat de grenzen der citeD en afzonderlijke kerken voIgt 2.
Wij menen de beste methode te volgen, wanneer wij achter-
eenvolgell"S de verschillende talen behandelen. Bij iedere taal
geven wij een korte geschiedenis,de ontwikkeling, bet tegen-
woordige gebruik zowel bij dissidenten als katholieken, de
bonding van bet kerkelijk gezag, de aard der taal en haar
schrijfwij ze..Vervolgens geven wij een overzicht, dat de ver-
1. Deze studie is eenonderdeel turn Studiorum Orientalium,

del inleiding van bet werk: De 1947,bIz. 207-227. De schrijver
liturgische taal bij de eersteher- behandelt achtereenvolgens:A.
vormers en in het Concilie van De linguis liturgicis hodiein usu
Trente. Wij verwachten, dat bet (207-212); B. De lege circa lin-
binnenkort kan verschijnen. guam liturgicam (212-219); C. De
2. Het overzicht, dat wij bier admissioneet diffusione lingua-
geven, is een vrije en vermeer- rum liturgicarum (219-227). Ret
derde Nederlandse bewerking is overbodig te vermelden, dat
van bet hoofdstuk De linguis men bij AlphonsusRaes eenuit-
liturgic is in bet uitstekende voerige literatuur vindt aangege-
voor iederen liturgist en theo- yen ; voor de wetgeving omtrent
loog onontbeerlijke werk van de liturgische talen in bet Oosten
Alphonsus RAES,S. J., Intro- maakte de schrijver gebruik van
ductio in Liturgiam Orienta- een dissertatie, welke Nic. Laza-
lem, Rome, Pontificium Institu- revic in 1932aanhet Pontifioi~
324 H. SCHMIDT (2)
deling der talen over de vijf ritenfamilies laat zien. Hebben
wij eenmaal de feiten zo nauwkeurig mogelijk geregistreerd,
dan zijn wij in staat enkele conclusiesen algemenebeschou-
wingen te geven, welke berusten op de realiteit.
***
Wij mogen veronderstellen, dat de Apostelen, die te Jeru-
salem verbleven, en na hen de Joden-Christenen,in de Li-
turgie de AramesetaaZ'gebruikt hebben, al kan bet met lang
geduurd hebben. -Omdat bet Christendom niet tot dezekleine
bevolkingsgroep beperkt bleef maar van den beginne af tot
aIle centra en uithoeken van bet Romeinse Rijk doordrong,
lag bet voor de hand, gelijk de geschiedenistrouwens oak
bewijst, dat de eredienst in de taal van dit wereldrijk gevierd
ging worden. Het Christendom nestelde zich in aIle grate
steden en drong vandaar door, in de kleinere en tot op bet
land. Omdat bijna geheel bet Oosten, voor zover bet binn~n
de grenzen van bet Romeins Imperium lag, Grieks of gehel-
leniseerd was, was zeker de oudste en enige taal der Litur-
gie het Grieks, niet alleen in de Byzantijnse ritus maar oak
in de Syrische en Egyptische en in de oudste riten, welke
reeds in de 5e eeuw tot ontwikkeling waren gekomen; oak
op bet platteland werd de eredienst in bet Grieks gevierd,
want ondanks de grate verscheidenheid der locale riten,
streefde men reeds van den beginne af naar uniformiteit met
de grate steden en religieuse centra, hetgeen bet universele
Grieks met de riten deed doordringen in de meest afgelegen
Institutum Studiorum Orienta- Rites in the Unity of the Univer-

lium te Rome heeft aangeboden, sal Church. in EcclesiasticalRe-
terwijl hem voor de Roemeense view, 73, 1925, 561-574, omdat
liturgische taal de dissertatievan de schrijver alleen volgens de ta-
S. Prundus ten dienste stond: leu aIle Christelijke riten meent
lntroductio linguae romenaein te kunnen verdelen in 11 riten.
sacram liturgiam, welke in 1943 Wanneer men DOgiets zou voe-
aan hetzelfde instituut is aange- leu voor dit verdelingsbeginsel,
boden. Wij kunnen slechts de zal ODSoverzicht voldoende be-
wensuitspreken,dat beidestudies wijzen, dat bet onmogelijk is de
spoediggepubliceerdworden. Wij riten QUeenvolgens bun taal on-
vermelden bier ook bet artikel derling te onderscheiden.
van J. L. ASMAN, Variety of
(3) DE LITURGISCHE TAAL IN DE OOSTERSE RITUS 325
streken. Na de vrede van Constantijn ontving de hellenisatie

de grootste invloed in de vorming van de eredienst, wat
wederom de positie van bet Grieks opnieuw versterkte. Te-
gelijkertijd echter werd de Kerk sterker georganiseerd: er
werd een kerkelijke indeling ingericht volgens de verdeling
der oude provincies. Dit bracht mede, dat de verschillende
streken zich richtten naar bun eigen centra en zowel religieus
als politiek van bun hoofdsteden afhankelijk werden. Naar-
mate de religieuse en politieke organisatie der verschillende
provincies en diocesen sterker werd, groeide in de streken
met een sterk ontwikkelde eigen kultuur en die, welke aan
de randen van bet Romeinse Rijk lagen, de onafhankelijk-
heid van bet Imperium Romanum met bet gevolg, dat volks-
vreemde elementenspoedig of langzamerhandvervangen wer-
den door scheppingennit eigen rijkdoin. Het sprak dus van-
zelf, dat de eigentaal bet eerst in aanmerking kwam eenplaats
in de Liturgie te ontvangen. Zo zien wij bet gebruik van bet
Grieks afnemen in de 4e-5eeeuw in Armenie, Syrie en Pales-
tina, in de 5e-6eeeuw in Egypte bij de monophysieten waar
bet tenslotte geheel verdwijnt, vanaf de 10e eeuw bij de
Melkieten -waar bet nog slechts spaarzaam gebruikt wordt,
en na de inval cler Turken in Klein-Azie. De volkeren, die
tegelijk met de andere kerkelijke instellingen bun rite van
de kerk van Konstantinopel ontvingen, zoals de Slaven, aan-
vaardden in de aanvang meestal ook bet Grieks maar ver-
vingen bet al spoedig door de landstaal. Toch zien wij in de
17e-18e eeuw op de Balkan in bet Phanariotisch tijdperk
bet Grieks weer ingevoerd worden vooral in klooster- en ka-
thedrale kerken, maar, gelijk te verwachten was, verdween
bet weer in de 1ge en 20e eeuw. Men is bet er nog niet over
eellS,of bet gebruik van de Griekse taal in Zuid-Italie en in
Sicilie onafgebroken heeft voortgeleefd of na enkele eeuwen
van opheffing in de 6e eeuw wederom is ingevoerd onder de
Griekse overheersing en door de Griekse monniken nit Sy-
fie en Byzantium, die door de ikonoklasten verdreven waren.
Het Grieks wordt nu nog gebruikt zowel bij de orthodoxen
als katholieken in Konstantinopel, Turkije, Griekenland, Cy-
prus, de Sinai, Albanie, Zuid-Italie, Sicilie, bet klooster S.
Maria van Grottaferrata en bij de Melkieten; bij de Kopten
komt bet nos VOOfin enkele liturgische fonnulieren. Het is
H. SCHMIDT (4)
Diet bet klassieke Grieks noch de tegenwoordigevolkstaal,
maar bet is nauw verwant met de z.g. koin~, gelijk deze ge-
vormd is in bet Romeins-Byzantijnse tijdperk (330-650) en
bet Byzantijnse (650-1100). Deze koin~ is een Attisch dia-
lect met JoDische elementen, dat in aIle streken van bet
Oosterse Romeinse Rijk en in vele van bet Westerse ver-
spreid was: bet was de adIninistratieve taal voor heel bet
Oosten en de handelstaal over geheel de wereld. Het ver-
schil tussen spreek- en schrijftaal werd reeds duidelijk vanaf
650 en sedert de 10e eeuw werd bet geschrevenGrieks niet
meer door bet volk verstaan.
Omdat de H. Schrift in bet begin van de 2e eeuwin Mesopo-
tamie uit bet Hebreeuws in bet Syrisch vertaald is, is bet
mogelijk, dat de Syriers reeds in deze eeuw bun taal in de
Liturgie hebben ingevoerd, hetgeen wellicht uit enkele feiten
mede-afgeleid kan worden 1. Het liturgisch gebruik der Sy-
rische taal is verspreid : bij de nestorianen in de Chaldeeuwse
kerk van Irak en de kerk der Malabaren; bij de monophysie-
ten of jacobieten in de patriarchaten van Antiochie en Jeru-
salem vooral vanaf bet midden der 6e eeuw en de kerk der
Malankaren; bij de katholieken in bet patnarchaat Baby-
lonie der Chaldeeers,de Syrisch-Malabarische kerk van Er-
nakulam, bet patriarchaat van Antiochie der Syriers en de
kerk van Tivrandrum der Malankaren. Waarschijnlijk reeds
vanaf de 4e maar vooral vanaf de 10e eeuwwerd bet Syrisch
gebruikt bij de Melkieten in de dorpen en kloosters van Syri~
en Palestina, doch bet verdween bier geheel na de 15e eeuw.
In de kerken echter, waar bet Syrisch nog altijd in gebruik is,
zien wij er naast bijna overal een andere taal optreden vooral
bet Arabisch. Zo hebben de katholieke Chaldeeers in bun
Synode van bet klooster Rabban Hormisdas van 1853, welke
echter Diet door Rome is goedgekeurd, verklaard, dat bet
Syrisch de taal van bun rite is en dat er geen anderemag
ingevoerd worden tenzij voor de lezing van de H. Schrift,
opdat bet volk deze kan verstaan. Het Syrisch is die literaire
taal, welke reeds v66r bet christelijk tijdvak tot ontwikkeling
is gekomen en bloeide in Edessa. In de ge eeuw na de inval
t. V~1.A. ftAE;s~
~. J.~a'W'rQlr,.2~t~
326
der Arabieren werd bet reeds Diet meer in bet gewone leven
gesproken. Toen in 486 de nestorianen nit Edessa verdreven
werden, stichtten zij een nieuwe school in Nisibi, zodat bet
onderscheid tuBBeDde taal der westerlingen (monophysieten)
en oosterlingen (nestorianen) scherper werd. De schrijf-
wijze is drievoudig: de eerste is de estrangelo of die van
Edessa; bet is de antieke en in gebruik tot de 14e eeuw.
De tweede is de serto of de jacobitische, welke haar vol-
maaktheid bereikte in de 7e-8eeeuw. De derde is de nesto-
riaanse, welke nauwer verwant is gebleven met de antieke.
De teksten of vertalingen in bet Arabisch, welke in de
liturgische boeken der Syriers en Maronieten worden aange-
trotteD en met bet Syrisch alphabeth geschrevenzijn, noemt
men geschreven in karshuni.
Terwijl in de kerk der Malabaren de nestorianen en katho-
lieken DOg altij d alleen bet Syrisch gebruiken, hebben de
Malankaren ernaast de moderne volkstaal Malayalam als se-
cundaire taal ingevoerd.
Koptische vertalingen der H. Schrift vinden wij reeds in
de 3e eeuw, zodat wij met enige waarschijnlijkheid bet ge-
bruik van_bet Koptisch in de Liturgie aan dezelfde tijd mo-
gen vastknopen; zeker mogen wij aannemen, dat de niet-
hellenistische inboorlingen reeds v66r de verdeling der Egyp-
tische kerk bet Koptisch in de eredienst gebruikten. Vanaf
de 5e-6e eeuw gebruikte de monophysitische kerk deze taal
vooral in bet Sahidische dialect, maar vanaf de ge eeuw bijna
geheel in bet Bohairische dialect. Na de inval der Arabieren
vergat bet yolk zijn moedertaal steeds meer en begon Ara-
bisch te spreken, zodat deze laatste taal ongeveervanaf de
13e eeuw gedeeltelijk bet Koptisch in de Liturgie vervangen
heeft. Het is echter DOgaltijd de hoofdtaal in de kerken der
monophysitische en katholieke Kopten. Deze laatste heb-
bell in de Synode van Cairo van 1888 vastgesteld, dat in de
Alexandrijnse ritus zowel bet Grieks als bet Koptisch de
liturgische taal voor bun kerk is; al worden beide talen Diet
meer door bet yolk verstaan, toch is bet de bedienaren Diet
toegestaan naar willekeur de volkstaal in de Liturgie te ge-
bruiken. De schrijfwijze is afgeleid nit bet Griekse unciaal-
schrift met toevoeging van zeven nieuwe tekens.
Onder de Ethiopische dialecten wordt na de 4e eeuw de
328 H. SCHMIDT (6)
taal Gheez,als de beste van aIle, aangewendom de christe-
lijke leer uit te drukken en in de eredienst God te loven;
wij weten niet, hoelang in bet begin van bun bekering de
Ethiopiers een andere taal gebruikt hebben. Nog altijd
gebruiken zowel monophysieten als katholieken in Ethiopi~
deze taal. In de Synode van Cairo van 1888werd uitdrukke-
lijk aan de katholieke Abessyni~rs bet gebruik van de ri-
tuele Ethiopische taal, welke Gheez genoemd wordt, toege-
staan. Vanaf de 4e tot de 7e eeuw werd bet Gheez in de
letterkunde gebruikt en bet heeft zich in de Liturgie gehand-
haafd, terwijl de Amhairische taal als offici~le taal in ge-
bruik kwam. Ofschoon bet een Semitischetaal is, wordt bet
toch van links naar rechts geschrevenwaarschijnlijk onder
de invloed der Grieken. Het alphabeth bestaat uit 26 con-
sonanten, waaraan volgens zeven manieren van vervorming
vocalen verbonden zijn.
De geschiedschrijversplegen te beweren, dat de liturgische
formulieren reeds door Nerses I (388-439) in bet Armenisch
vertaald zijn, ofschoon bet eigen alphabeth in de eerste helft
der 5e eeuw door Mesrob is opgesteld. Het wordt gebruikt
in all.eArmenische kerken der monophysieten en katholieken
zowel in als buiten Armeni~. De katholieke Armeniers heb-
bell bun liturgische taalwet duidelijk geformuleerd in bet
nationale Concilie, dat in 1910 te Rome gehoudenis 1. Deze
liturgische taal is bet klassieke Armenisch, zoals bet ge-
vormd is in de 5e en 6e eeuw, to en de letterkunde vooral
bloeide in Armeni~. Twee dialecten vallen te onderscheiden,
een westers in Klein-Azie en Konstantinopel en een oosters
in Rusland en Perzi~. Nog altijd wordt de Dude schrijfwijze
gebruikt, welke uit 36 letters bestaat, waarvan er 22 bet
Grieks model volgen.
Toen in de 6e eeuw de Perzen Lazica aan de Byzantijnen
overlieten, ontving de Georgischekerk aldaar een eigenhi~rar-
chie en stond waarschijnlijk ook bet Georgischin de Litur-
gie toe; maar reeds vroeger waren in Palestijnse kloosters
Georgischemonniken, die in bun eigen taal bet Officie zon-
gen en in de H. Mis de H. Schrift lazen, zodat waar-
schijnlijk reeds v66r de 6e eeuw bet Georgischals liturgische
:1. MANSI,tom. 46, col. 632.

(7) DE LITURGISCHE TAAL IN DE OOSTERSE RITUS
taal bekend was. Het bevat zeer veel woorden, welke uit
andere talen genomen zijn, zoals bet Sanskriet, Perzisch,
Armenisch, Grieks, L~tijn, Turks en Russisch. Het is de
taal van bet klassieke tijdperk der 10e-13eeeuw. De schrijf-
wijze is tweevoudig : de eerste is die der priesters of de ker-
kelijke; zij is door Mesrob uitgevonden en wordt khutsuri
genoemd; zij bevat kleine letters en hoofdletters en was tot
de 11e eeuw toe in bet dagelijks gebruik; nu echter treedt
zij nag alleen in de Liturgie op. De tweede is die der mili-
tairen of de burgerlijke; zij is in de 10e eeuw ontstaan uit bet
cursief schrift der priesters en is op bet ogenblik sterk ont-
wikkeld; zij wordt mkhedruli genoemd.
V66r de 10e eeuw worden slechts weinig liturgische teksten
van de Syrische, Koptische en Melkitische ritus gevonden,
welke in bet Arabisch vertaald zijn. In de Koptische ritus
is op zijn minst theoretisch bet Arabisch de secundaire
liturgische taal gebleven en in de handschriften vanaf de
13e eeuw verschijnt bet regelmatig naast bet Koptisch. Im-
fiefS toen in 699 fen edict bet Arabisch voor bet openbare
leven in Egypte verplichtend stelde, werden vanaf de 13e
eeuw de handschriften tweetalig. In de Syrisch-Oosterseen
Syrisch-Westerse riten treedt naast bet Syrisch bet Arabisch
als secundaire taal op in de Chaldeeuwsekerk der nestoria-
nen van Irak, de patriarchaten van Antiochie en Jerusalem
der monophysieten of jacobieten en de katholieke patriar-
chaten Babylonie der Chaldeeersen Antiochie der Syriers en
Maronieten; bij de Chaldeeersis bet Arabisch echter nag in
zijn eerste opkomst. In de Synode van Sciarra van 18881
hebben de katholieke Syriers wetten vastgesteld omtrent bet
gebruik van de eerste en secundaire liturgische taal; het-
zelfde hebben de katholieke Maronieten gedaan in de Sy-
node van de berg Libanon in 17362. In de Byzantijnse ritus
werden bij de Melkieten van Syrie en Palestina reeds vanaf
de 11e eeuw de lezingen in bet Arabisch gehouden, terwijl
in de 16e eeuw oak de andere teksten in bet Arabisch gezegd
werden. Bij de Melkieten van Egypte hebben de Melkieten
van Syrie, die daarheen oververhuisden, bet gebruik van
Caput III, art. 2. 2. Par5II, cap. 13, Dum.11.
329
1.
SCHMIDT (8)
bet Arabisch ingevoerd. De 3e Synode van S. Salvator (1790)1
spreekt over bet gebruik van bet Arabisch bij de Melkieten
en schrijft de bedienaten voor, de diakonale litanieen en de
Consecratiewoordenin bet Arabisch te spreken, indien zij bet
Grieks niet machtig zijn. Deze Synode is echter niet door
Rome goedgekeurd; in bet jaar 1828, toen de Melkieten voor
een nieuwe editie van bet Liturgicum te Rome de goedkeu-
ring vroegen, ontstonden twijfels aangaandebet rechtmatig
gebruik van de Arabische taal. ~raktisch is de toestand aldus,
dat zowel bet katholieke als bet orthodoxe patriarchaat van
Antiochie bijna uitsluitend bet Arabisch gebruiken, terwijl bet
Grieks nog voorkomt in Jerusalem en Alexandrie. Het li-
turgisch Arabisch is de klassieke literaire schrijftaal, welke
niet in de dagelijkse omgang. maar bij openbate en p1.echtige
gelegenhedengebruikt wordt. De schrijfwijze is tweevoudig :
de eenhoekig en stijf, afgeleid van estrangelo, reeds in de 8e
eeuw van onderscheidingspuntenvoorzien en slechts in in-
scripties gebruikt; de andere is meer afgerond, cursief en
versierd met de arabeskender Moren; deze is afgeleid uit de
eerste en wordt (Ineschi}) genoemd.
Door aIle historici wordt aangenomen, dat in de ge eeuw
door bet werk der HH. Cyrillus en Methodius bet gebruik
der Slavischetaal in de Byzantijnse rite is opgenomen. Nog
altij d is niet opgehelderd, of S. Methodius zeIt met goedkeu-
ring van PallS Joannes VIII in Moravie en Pannonie de
Slavische taal met de Byzantijnse ritus verbonden heeft of
dat dit eerst later in de Bulgaarse kerk door zijn leerlingen,
welke uit Moravie verbannen waren, is geschied. Eveneens
is bet onzeke~, of S. Methodius de Liturgie, waarin hij bet
Slavisch gebruikte, vierde volgens de Byzantijnse of Ro-
meinse ritus. De historische en linguistische onderzoekingen
schijnen er echter op te wijzen, dat de heilige Slaven-Apos-
telen beide riten vertaald hebben, terwijl bet zeker is, dat
bet Slavisch in de ge eeuw in Moravie is ingevoerd, ofschoon
bet er spoedig weer verdween2. Sedert de ge eeuw vinden
1. SessioVIII, can. 3. Cyrilla et Methodio introducta,

2. Vgl. J. VAIJS,lndoles litur- orientalisne an occidentalis,in
giae slavicae, cuius ritus tuerit Acta VII ConventusVelehraden-
liturgia slavicaaSS. ConstQ1ltino sis, Olomuc,1937,bIz. 75-82.
330
H.
wij bet Slavisch in Bulgarije, in de 10e eeuw in Servi~ en

Rusland, in de 13e eeuw of eerder bij de Roemenen,waar bet
in de 17e-18eeeuw verdween. Door bet Grieks verplichtend
te stellen trachtte Konstantinopel zijn macht in de Balkan
uit te breiden, doch steeds opnieuw keerde bet Slavisch
terug. IIi de 17e-18eeeuw gelukte bet de Griekse kerk echter
in Bulgarije en Servie bet Slavisch af te schaffen, maar de
overwinning duurde niet lang, want spoedig began men weer
in bet Slavisch. Nog in 1860 weesde patriarch een verzoek
der Bulgaren om bet Slavisch te herstellen af, maar de ver-
vanging van bet Grieks door bet Slavisch was Diet meer
tegen te houden. V 66r de 17e eeuw had de liturgische Sla-
vische taal zeer vele verschillen in de afzonderlijke streken,
zoals in Noord- en Zuid-Rusland, in Bulgarije en in Servie,
maar bet gebruik der Russen heeft alleen stand gehouden,
omdat de Bulgaren en Serviers onder bet Turkse juk hlin
eigen boeken Diet meer konden drukken en liturgische boe-
ken, welke in Rusland gedrukt waren, begonnente gebruiken.
Het Kerkslavisch is dus Diet meer bet oude Bulgaars, dat de
Apostelen der Slaven gebruikt hebben, maar bet onderging
de invloed van de levende taal van Kiev en kreeg een vaste
vorm, toen ,men boeken in deze taal ging drukken. De
uitspraak verschilt echter veel naar de afzonderlijke streken.
Wanneer wij dus in Servie een zekere Kujuncic den metro-
pollet van Belgrado zien verzoeken om bet oud-Servisch
wederom in te voeren, wil hij bet door de Russenvervormde
Slavisch wederom door de oudste vorm herstellen; zijn ver-
zoek werd echter niet ingewilligd waarschijnlijk omdat bet
meer idealistisch dan praktisch was. Op bet ogenblik is bet
Slavisch de meest verbreide taal der OosterseKerk en wordt
gebruikt bij de ortho(}t)xen en katholieken in de kerken
van Rusland, Bulgarije, Servi~, Polen, in de kerken der
Ruthenen en in de missies der Russische kerk. De schrijf-
wijze is tweevoudig: de eerste wordt glagolitisch genoemd,
is afgeleid uit de Griekse kleine letter, en kent drie momen-
ten: a) de prilnitieve of Bulgaarse vorm, welke afgerond is
en in de documenteD der 10e eeuw van de Byzantijnse en
Westerserite wordt aangetroffen ; b) de mi~del- of overgangs-
vorm, welke uit de primitieve ontstaan is en in Kroatische,
S~ryisc;:heeq EQ&~iscl\ed,Qcqm,e~t~~ <\er \2e e~qw van beide
331
332 H. SCHMIDT (10)
riten voorkomt; c) de vierkante of Kroatische vorm, gesty-
leerd gelijk bet Gothisch schrift, welke vanaf de 14e eeuw
aIleen in de Romeinse ritus gebruikt werd. De tweede wordt
Cyrillisch genoemd, omdat zij (ofschoon ten onrechte) aan
S. Cyrillus wordt toegeschrevenvanwege haar opkomst na
zijn dood in Bulgarije; zij is afgeleid uit de Griekse hoofd-
letter en wordt gebruikt in aIle documenten van de Slavische
liturgie van de Byzantijnse ritus. In enkele Bosnische docu-
menten bevat de Cyrillische schrijfwijze Glagolitische ele-
menten en wordt dan bukvitsa genoemd.
Langzaam en geleidelijk heeft in Roemenie bet Roemeens
de Slavische taal verdrongen; bet proces begon in de 16e
eeuw en werd tenslotte beeindigd in bet begin van de 18e
eeuw. Aanvankelijk stond men huiverig tegenover bet Roe-
meens, omdat bet door de protestanten gepropageerdwerd.
Onder invloed der Phanarioten ging bet Grieks wederom de
voornaamste plaats innemen. Zo is bet te verklaren, dat bet
Roemeensweinig vooruitgang maakte. Het Slavischgeraakte
echter steeds meer op de achtergrond en tegen bet hellenis-
me verzette men zich uit aIle kracht, zodat tenslotte bet
Roemeens overwon, al was bet ook gepropageerd door de
calvinisten. Tenslotte schr.eefin 1863 vorst Cuza bet Roe-
meens met uitsluiting van elke andere taal voor de Liturgie
als verplichtend voor; ofschoon dit fen bepaling was van
bet niet-kerkelijke gezag, werd bet voorschrift toch aan-
vaard, want van te voren was de kwestie in de Synode der
bisschoppen besproken. De H. Synode van S. Petersburg
stond echter steeds meer afwijzend tegenover bet Roemeens:
in 1814 gar zij aan den aartsbisschop van Kisinev bet recht
de liturgische boeken in bet Roeme~s uit te geven, mits
zij de tekst der edities van Moskou (rolgden; 13 December
1819 herriep zij echter dit decreet en tenslotte vaardigde zij
13 Januari 1883 een besluit uit, waarbij de drukkerij geslo-
ten werd, omdat in de kerken van Kisinev overal de kerke-
lijke Slavische taal diende ingevoerd te worden; eveneens
heeft zij nooit in Bessarabie bet Roemeensaanvaard. Het
liturgisch Roemeens is de tegenwoordige literaire taal. De
katholieke Roemenen hebben in tegenstelling met de or-
thodoxen de Roemeensetaal kunstmatig gezuiverd van vreem-
de en vooral Slavische elementen. De schrijfwijze is tegen-
woordig Latijns maar voor bet midden der vorige eeuwwas

zij nag Cyrillisch. In bet 3e Concilie van Alba Julia 1 heeft
Rome uitdrukkelijk bet Roemeenstot de liturgische taal van
de Roemeensekerk verklaard zelfs met uitsluiting van elke
andere taal 2.
Bij de katholieke Hongaren van bet dioceesHajdu Dorog
is de H ongaarsetaaf ingevoerd. Deze taal kwam reeds tegen
bet einde der 18e eeuw bij die volken in gebruik, al waren zij
oak van afkomst Ruthenen of Roemenen. Toen de H. Con-
gregatie van de Voortplanting van bet Geloof omtrent dit
gebruik ondervraagd werd, heeft zij haar twijfels volgens
gewoonte doorgegevenaan bet H. Officie. In een zendbrief
van 26 September 1896 verbood bet H. Officie bet gebruik
van de Hongaarse taal in de Liturgie. Toen de H. Stoel in
de Apo.qtolische Constitutie van 8 Juni 1912 bet nieuwe
diocees Hadju Dorog oprichtte, bepaalde Rome, dat de li-
turgische taal van bet nieuwe diocees bet oud-Grieks zou
zijn, terwijl de volkstaal, bet Hongaars, alleen in de buiten-
liturgische functies mocht geduld worden; aan de priesters
werd drie jaar de tijd gegevenom zich bet oud-Grieks eigen
te maken met uitdrukkelijk verbod van de Hongaarse taal,
welke, omdat zij niet liturgisch is, in de H. Liturgie nooit
gebruikt mag worden 3I). Het is zeer vreemd, dat Rome bier
aan een kerk een taal oplegt, welke zij nooit gebruikt heeft.
Welke politieke verwikkelingen deze besluiten beinvloed heb-
ben, zal de historie leren, wanneer aIle documenten zijn uit-
gegeven. De wereldoorlog, welke in 1914 uitbrak, heeft ech-
ter verhinderd, dat deze wet getirgeerd werd, zodat sedert
dien nag nieuwe uitgaven van liturgische boeken in de Hon-
gaarse taal zijn uitgegeven.
In bet begin van de 20e eeuw vroegen sommige Albanezen
om de Liturgie in bet A lbaneeste mogen vieren. Het pa-
triarchaat van Konstantinopel wees dit verzoek echter ai,
ofschoon dezelfde petitie in Amerika gedaan de goedkeuring
ontving van sommige Russische bisschoppen in de Vere-
nigde Staten. De RoemeenseSynode stand bet gebruik van
bet Albanees echter toe voor de kerk, welke de Albanezen
1. Tit. ill, Cap. I, 1. 3. Acta Apostol. Sedis, IV,

2. MANSI,tom. 46, col. 632. 1912.biz. 432-433.
334 B. SClIMtDT (12)
te Boekarest bedienen. In 1922 verklaarde de Albanese kerk
zich tenslotte autocephaal en voerde bet Albanees in de
Liturgie in; in 1937 legde bet patriarchaat van Konstanti-
nopel zich bij deze toestand neer. Het is de levende taal in
bet Zuidelijke Tosco dialect.
Naast deze talen, welke de hoofdschotel vorrnen; treffen
wij nag vele moderne of levende talen aan in de Byzantijnse
Titus.
De Griekssprekende kerk heeft in Klein-Azie en in Kon-
stantinopel bet Turks toegestaan maar geschreven in bet
Grieks alphabet; eveneenstreffen wij in enkele handschrif-
ten van de Syrisch-Westerse Titus liturgische teksten aan,
welke in bet Turks en Koerdisch geschrevenzijn.
In Rusland werd reeds in bet begin van de 1ge eeuw de
goddelijke Liturgie gevierd in de taal der Ciuvacenvolgens
de vertaling van priester Albinskij, welke hij Diet op eigen
gelegenheidgemaakt heeft en oak Diet alleen met de goedkeu-
ring van Ambrosius, den aartsbisschopvan Kazan, maar met
toestemming van de H. Synode. In bet jaar 1830 stelde
bisschop Philareta voor, dat bij aIle buitenlanders in de
goddelijke Liturgie en bediening der Sacramenten bet Epis-
tel, bet Evangelie, de Geloofsbelijdenis en bet aDze Vader
oak in de taal der buitenlanders zou gelezen worden. Dit
voorstel werd door de H. Synode goedgekeurd en door den
keizer als gefundeerd erkend (23 Mai 1830). Na dit besluit
zien wij de vQIgendegoedkeuringen door de H. Synode uit-
gevaardigd worden: in 1844 werd bet gebruik van de eigen
taal toegestaan aan de Esthen en Letten; in 1846 aan de
Tartaren, in 1866 aan de A ltaiers en Chinezen,in 1860 bet
gebruik van bet Engels te Londen, in 1864 bet Duits te
Riga; tenslotte stand zij 15 Januari 1883 aan de diocesane
bisschoppen de macht toe om norrnen vast te stellen
aangaande bet gebruik der talen in de missiegebieden; zo
vinden wij in de verschillende landeD bet Engels (Engeland
en AInerika), Duits (Koerland), Fins, Ceremissisch,Burja-
tisch, Indiaans, Japans, Eskimo- en Kamtschatka-taal. Het is
duidelijk, dat slechts een gedeelte der liturgische boeken in
deze moderne talen vertaald zijn. Aan de bekeerlingen nit
de ketterij tot de orthodoxie werd bet Slavisch oak niet
opgedrongen, want de bekeerde nestorianen mochten bet
Syrisch en de Anneniers bet Annenisch behouden. Wat voor
bet buitenland geldt, is echter niet van kracht in die landen,
waar de Byzantijnse rite reeds lang bestaat. Vandaar dat
een uitdrukkelijke goedkeuring van de H. Synode nodig was
voor bet gebruik van de Boheemsetaal ten dienste van die
Bohemers, die in de Russischekerkwerden opgenomen, en
voor de kerk van S. Nicolaas te Praag (1904). Het verzoek,
dat in bet begin van de 20e eeuw de Serviers in Oostenrijk
indienden, om de moderne Servischetaal in te voeren, heeft
geen goedkeuring gevonden. Toch is bet verlangen naar mo-
derne volkstalen in de Slavische landen niet meer te stuiten.
In Polen stond de H. Synode in een decreet van 3 September
1924 bet gebruik van bet Oekrainisch, Pools, Wit-Russisch
en Boheemstoe, terwijl in de Oekraine in bet jaar 1920 bet
Pan-Oekrainisch Congres de vertaling der liturgische boeken
in de levende Oekrainische taal had goedgekeurd. Eveneens
drukken de ofthodoxe Bulgaren tegenwoordig in de litur-
gische boeken naast de Slavische tekst ook de Bulgaarseaf.
Ondanks deze concessiesziet de Russische kerk deze ont-
wikkeling zeer ongaarne; dit is duidelijk gebleken bij de
Roemenen van Bessarabie en de Georgiers in bet exarchaat
dat van de H. Synode van Petersburg afhankelijk is, want
bier werd alles in bet werk gesteld om bet Slavisch in te
voeren. In de Slavisch sprekende katholieke kerken valt
deze drang naar moderne talen nog niet te constateren.
Toen in bet jaar 1928 een orthodoxe priester van Esthland,
die tot de katholieke kerk was teruggekeerd, als zijn over-
tuiging had uitgegeven, dat bet gebruik van bet Esthlands
in de Liturgie voor de toekomst grote \Toordelenzou mede-
brengen, is de vraag omtrent de wettigheid door de consulto-
fen van de pauselijke commissie voor Rusland in bevesti-
gende zin opgelost; een besluit heeft de H. Stoel echter niet
uitgevaardigd, omdat bet geval nog niet praktisch was.
* **
Verdelen wij deze talen over de vijf ritenfamilies, zoals zij
op bet ogenblik bestaan, daD ontvangen wij bet volgende
overzicht :
336 H. SCHMIDT (14)
BYZANTIJNSE RITUS
Grieken. Orthodoxen:Konstan-
tinopel, Klein-Azie, Grieken-
land, Cyprus, Sinai en de bui- de oude volkstaal Grieks
tenlandsenederzettingen. bij de orthodoxen in Konstanti-
Katholieken: Griekenland, nopel en Klein-Azie is ook de
Turkije, Albanie, Italiaans Al- moderne volkstaal Turks in
banie (Sicilie en Zuid-Italie), bet Grieks alphabeth geschre-
het klooster S. Maria van yen toegestaan.
Grottaferrata (bij Rome) en
de buitenlandse nederzettin-
gen.
Melkieten. Orlhodoxen: de pa- de (vreemde)taal Grieks
triarchaten van Antiochie, Je- deliteraire volkstaalArabisch
rusalem en Alexandrie. bet orthodoxeen katholiekepa-
Kalholieken: de patriar- triarchaat van Antiochie ge-
chatenvan Antiochie, Jerusa- bruikt bijna uitsluitend bet
lem en Alexandrie. Arabisch
Hongaren.Katholieken : bet bis- juridisch de vreemdetaal Grieks

dom Hajdu Dorog. praktisch de moderne volkstaal
Hongaars
Bussen. Orthodoxen: bet pa-

triarchaat van Moskou.
Katholieken: bet aposto-
lisch exarchaat Harbin en de
buitenlandse nederzettingen.
Buthenen. Katholieken: Gali- de oude volkstaal Slavisch
cie, Beneden-Karpaten en
Amerika.
Bulgaren. Katholieken: bet a-
postolisch exarchaat van Bul-
garije.
Joego-Slaviers. Katholieken:
bet bisdom Krizevci.
Georgiers. Orthodoxen. de oudevolkstaal Georgisch

Katholieken.
(15) DE LITURGIScH~ TAAL IN DE OOSTERSERITUS 337
Roemenen.Orthodoxen : bet pa-
triarchaat van Roemenie.
Katholieken: de metropo- de modernevolkstaal Roemeens
litane kerkenFagarasen Alba
Julia in Roemenie en Hon-
garije.
Albanezen Orthodoxen. de moderne volkstaal Albanees
Bulgaren. Orthodoxen. naast bet Slavisch de moderne
volkstaal Bulgaars
Serviers. Orthodoxen. naast bet Slavisch de moderne
volkstaal Servisch in voto
OekraIners. Orthodoxen: in de naast bet Slavisch de moderne
Oekrame en in Polen. volkstaal Oekralnisch
Witrussen. Orthodoxen. naast bet Slavisch de moderne

volkstaal Wit-Russisch
Polen. Orthodoxen. naast het Slavisch de moderne

volkstaal Pools
Orthodoxen. naast bet Slavisch de moderne

volkstaal Boheems
Esthen, Letten en Finnen. Or- naast bet Slavisch de moderne

thodoxen. volkstalen Esthlands, Let-
lands enFins
De missies van de orthodoxe naast bet Slavisch de moderne
Russischekerk. volkstalen Engels, Duits,
Tartaars, Ceremissisch,
Ciuvacisch, Burjatisch, In-
diaans, Chinees, Japans,
Altaisch, Eskimo- en Kamt-
schatka-taal
ARMENISCHE RITUS
Armeniers. Monophysieten : de
vijf Gregoriaanse kerken
Etchmiadzin, Sis, Jerusalem,
Konstantinopel en Aghtamar. de oude volkstaal Armenisch
Boherners.
338 H. SCHMIDT (16)
Katholieken: bet patriar-

chaat van Cilicie met de bui-
tenlandse nederzettingen.
SYRISCH-OOSTERSE OF CHALDEEUWSE RITUS
Chaldeeers. Nestorianen: bet primaire taal : de oude volkstaal

patriarchaat van bet Grote Syrisch
Oosten. secundaire taal: de literaire
Katholieken: bet patriar- volkstaal Arabisch
chaat van Babylonie.
Malabaren. Nestorianen: de
Mellusiers. de vreemdetaal Syrisch
Katholieken: de metropo-
litane kerk van Ernakulam.
SYRISCH-WESTERSE OF ANTIOCHEENSE RITUS
Syriers. Monophysieten of Ja- primaire taal : de oudevolkstaal

cobieten: depatriarchaten van Syrisch
Antiochie en Jerusalem. secundairetaal: de literaire
Katholieken: bet patriar- volkstaal Arabisch
chaat van Antiochie. sommige handschriftenbevat-
Maronieten. Katholieken: bet ten teksten in de moderne
patriarchaat van Antiochie. volkstalen Turks en Koer-
disch
Malankaren. Monophysieten of primaire taal: de vreemdetaal

Jacobieten: bet patriarchaat Syrisch
van Antiochie. secundairetaal: de moderne
Katholieken: de metropo- volkstaalMalayalam
litane kerk van Trivandrum.
ALEXANDRIJNSE, EG YPTISCHE OF KOPTISCHE RITUS
Kopten. Monophysielen : bet pa- primaire taal: de oude volks-

triarchaat van Alexandrie. taal Koptisch
Kalholieken: bet patriar- secundaire taal: de literaire
chaat van Alexandrie. volkstaal Arahisch
in sommigeformulieren de vreem-
de taal Grieks
(17) DE LITURGISCHE 'I'AAL IN DE OOSTERSE RITUS 339
Ethiopiers. Monophysielen:de
kerk van Ethiopie. de oudevolkstaal Gheez
Kalholieken: bet ordina-
riaat van Eritrea.
** *
Nu wij een algemeen overzicht hebben gegeve'tivan bet
liturgisch taalgebruik in bet Oosten, zijn wij in staat enkele
algemene beschouwingenen conclusies te geven, welke
reeds dikwijls gestelde vragen beantwoorden. Omdat echter
de legkaart der Oosterse liturgische talen bont en grillig is,
zullen de antwoorden eveneens gecompliceerd zijn en lit
vele onderscheidingen
samengesteld.
De historische ontwikkeling der liturgische talen loopt Diet
parallel met die der riten, want van eenvormigheid van taal
hebben de eeuwentot een steeds grotere verscheidenheidge-
leid, terwijl de oorspronkelijke veelheid van locale citeDreeds
in de 6e-7e eeuw samengebundeld is in vijf grote families,
welke zich in toenemendeinnerlijke eenvormigheid altijd tot
in onze dagen toe gehandhaafd hebben. Deze tegenstrijdige
ontwikkeling vindt haar verklaring in de religieuse en na-
tionale groei der OosterselandeD. In de eerste eeuwen van
bet Christendom was de nationale toestand eenvormig: er
bestond een groot Romeins Rijk in bet Oosten met als al-
gemene taal bet Grieks. De eredienst van bet jonge Chris-
tendom kende echter DOg geeDvaste vormen, want de ene
Liturgie, hoezeer ook eenvormig in wezen, stond open voor
een rijk gevari~erdeontplooiing. Was aldus de liturgische vie-
ring natuurnoodzakelijk overgeleverd aan de locale en zelfs
individuele inspiratie, toch sprak zij bijna overal dezelfdetaal
om de eenvoudige redell, dat bet wereldomvattende Impe-
rium Romanum slechts een offici~le taal in bet Oosten kende.
Naarmate bet Christendom echter meer universeel werd en
uitgroeide tot een wereldorganisatie, smolten de vele locale
citeD gameDrondom de overheersendeliturgische centra, zo-
dat tenslotte vijf grote families overbleven. Tegelijkertijd
verslapte de innerlijke band van bet Romeinse Rijk en kwa-
men de nationale eenheden zowel politiek als kultureel tot
grotere zelfstandigheid, zodat met de religieuse centralisatie
340 SCHMIDT (18)
een nationale decentralisatie gepaard ging met het gevolg,
dat de volkstalen vanzelfsprekend doordrongen in de Litur-
gie. Eenheid van rite eiste dug niet per se eenheid van taal,
omdat rite en taal niet door dezelfde beginselen geregeerd
werden; de rite immers streefde naar grotere eenheid uit
verlangen naar de meest verheven religieuseviering der chris-
telijke geheiInen,zodat het individuele, het locale en het min-
der volmaakte door de brillante scheppingen van eminente
Heiligen en de luister der machtigste kerken verdrongenwerd ;
van de a~dere kant werd de taal door de politieke en kulturele
groei der opkomende naties tot verscheidenheid gedreven,
omdat de afzonderlijke volken zich de verworven religieuse
schatten geheel eigen maakten en dug het Christendom met
inbegrip van de Liturgie in de volkstaal omzetten. Deze al-
gemene taalwet is de eerste realiteit, welke wij constateren
in ons overzicht: de volkstaal overheerst in aIle riten en
wanneer een rite zich beperkt tot een enkele volksgroep
gelijk de Annenische, heeft zij ook slechts eentaal, terwijl
de verspreiding over talrijke YOlkeD,zoals vooral de Byzan-
tijnse rite is ten deel gevallen, eenbonte schakering van talen
medebrengt. De riten, welke buiten de grenzen van het
oude Imperium Romanum ontstaan zijn, hebben in hUll eer-
ste aanvang de taal van dat Rijk slechts oppervlakkig opge-
nomen en zijn spoedig in de volkstaal begonnen, gelijk wij
constateerden bij een deel der Syriers. Wij moeten dug be-
sluiten, dat geen enkele Oosterse rite uit zich een bepaalde
taal noodzakelijk eist ; uiterlijke omstandigheden,welke meer
of minder log stonden van het wezen der riten, hebben bet
taalgebruik bepaald, zodat de taal niet het maar slechts een
der verdelingsbeginselen der riten is geweest.
Alvorens de omstandighedente beschouwen,welke de veel-
heid alsook de aard der talen bepaald hebben, moeten wij
een schema opsteIlen, dat aIle gevaIlen ordent en inzicht
schenkt in eenogenschijnlijke Babelsespraakverwarring. Dik-
wijls worden twee vragen met elkander verward nl. gebruikt
de OosterseLiturgie ook dode talen gelijk de Latijnse ritus
en gebruikt de OosterseLiturgie de volkstaal . De uitdruk-
kingen dode taal en volkstaal beschouwt men als te-
gengesteldebegrippen, hetgeen echter Diet juist is. De eer-
ite distinctie, die gemaakt moet worden, is het onderscheid~
H.
tussen vreemde taal en volkstaal1; wanneer wij vervolgens

de volkstaal in haar drievoudige vorm van antiek, literair
en modern beschouwen, kunnen aIle vragen nauwkeurig be-
antwoord worden. In de Oosterse riten wordt zo goed als
overal de volkstaal gebruikt; een vreemde taal treffen wij
slechts in enkele kerken aan, nl. bet Syrisch bij de Malabaren
en Malankaren, bet Grieks bij de Kopten en bet Slavisch in de
missies der Russischekerk; zij treedt slechts op in de antieke
vorm, zodat men kan spreken van dode taal. Opmerkelijk is,
dat in deze kerken de reactie tegen de vreemde taal sterk is :
alleen de katholieke en nestoriaanseMalabaren gebruiken DOg
uitsluitend de vreemde taal Syrisch, terwijl aIle anderen ook
de volkstaal aanwenden. Zo zien wij de jacobitische en ka-
tholieke Malankaren naast bet Syrisch de moderne volkstaal
Malayalam als secundaire liturgische taal gebruiken; bet
Grieks komt bij de Kopten slechts voor in sommige formu-
tiereD, terwijl bet Koptisch en Arabisch de voorname plaatsen
bezetten; in de missies der Russische kerk wordt bet Sla-
visch steeds meer verdrongen door de volkstalen.
Al mogen wij dus zeggen, dat de Oosterse kerken in de
Liturgie de volkstaal gebruiken, daD houdt deze bewering
Diet in, dat bet yolk op bet ogenblik de taal van de eredienst
DOgverstaat. Nog altijd worden voor bet grootste gedeelte
antieke t~len gebruikt, welke, ofschoon zij tot de volkstalen
behoren, <lode talen mogen genoemd worden, omdat zij Diet
meer in bet dagelijks leven gebruikt worden en voor bet
yolk bijna onverstaanbaar zijn geworden, terwijl de antieke
schrijfwijze ze DOg meer ontoegankelijk maakt. In de By-
zantijnse ritus overheersenDOgaltijd de antieke talen Grieks,
Slavisch en Georgisch, terwijl in de andere citeD bet Arme-
Disch, Syrisch, Koptisch en Gheezde voornaamste plaats in-
Demello
1. Met opzet vermijden wij volken overgenomen of door over-

bet woord moedertaaL Onder heersersopgedrongenmet bet ge-
volkstaal verstaan wij de taal, volg, dat zij volkseigen weld.
welke defacto in eenstreekvolks- Ondervreemdetaal verstaan wij
eigen was of is, hetzij deze van eentaal, welke nooit bij eenyolk
oorsprong nationaal is, dus de als eigenis ingeburgerd.
lDo~dertaall hetzij van aqdere
341
342 SCHMIDT (20)
In vele riten echter is men de verstaanbaarheid tegemoet
gekomen. Slechts de Armenische en Ethiopische riten ken-
ken uitsluitend de oude volkstalen Armenisch en Gheez,maar
in aIle riten valt fen zekere zorg voor de verstaanbaarheid te
constateren. Een geheel eigen plaats neemt bet liturgisch
Arabisch in, omdat bet de klassieke literaire schrijftaal is,
welke niet in de dagelijkse omgang maar bij plechtige en open-
bare gelegenhedengebruikt woldt. Deze literaire taal speelt
fen voorname rol in de Byzantijnse, Koptische, Antiocheense
en Chald~uwse ritus : in bet patriarchaat del Melkieten van
Antiochie neemt bet Arabisch de voornaamste plaats in en
heeft bet Grieks bijna geheel verdrongen; in de Koptische
kerk treedt bet als secundaire taal op en in de Antiocheense
en Chaldeeuwseriten is bet de secundairetaal del patriar-
chaten van Antiochie en Jerusalem alsook del Maronieten
en Chaldeeers.
Een nog radicaler oplossing hebben vooral in de Byzan-
tij nse ritus de moderne volkstalen geschonken. In de afgelo-
pen jaren zijn de levende talen steeds meer doorgedron-
gen in de Liturgie, zodat de verstaanbaarheid volledig is ge-
worden. Wanneer wij bier spreken over moderne liturgische
talen, bedoelen wij die vormen, welke literair of officieel of
nog betel religieus moeten genoemd worden, want de ge-
wolle spreektaal van bet volk ontvangt door opname in de
eredienst een eigen karakter. In de Antiocheense ritus tref-
fen wij liturgische teksten aan in bet Koerdisch en Turks,
terwijl de katholieke en monophysitische Malankaren bet mo-
derne Malayalam als secundairetaal hebbenaanvaard. In de
Byzantijnse ritus vinden wij bet Turks geschreven in bet
Grieks alphabet in Klein-Azie en Konstantinopel, bet Alba-
nees in de orthodoxe Albanese kerk, hetRoemeens in de or-
thodoxe en katholieke kerk van Roemenie, bet Bulgaars
naast bet Slavisch in de orthodoxe kerk van Bulgarije, bet
moderne Servisch in voto naast bet Slavisch in de orthodoxe
kerk van Servie, bet Hongaars in bet katholieke bisdom
Hadju Dorog naast bet Grieks juridisch, terwijl in de Rus-
sische kerk over geheel de aardbol de moderne talen steeds
meer tegen bet Slavisch in op de voorgrond treden.
In de OosterseKerk valt duB in de afgelopen eeuw een in-
t~n~ ~tr~Y~Qq~a,r ~od~rQ~ t~leQ wa,&r t~ n~Ir\eQ. De~e re-
H.
cente activiteit heeft echter een andere kleur dan dezelfde
bezorgdheid voor de volkstaal bij de aanvang der riten~
Na de vrede van Constantijn leefden de riten in bun eerste
groeien ontwikkelingsperiode, wat bet opnemen der lands-
talen in de Liturgie vergemakkelijkte en vanzelfsprekend
maakte. Wanneer echter de riten eenmaal bun vaste ge-
stalten hebben verkregen, zijn ingrijpende veranderingen
moeilijker te treffen; Het antieke, oak in de t,aal, heeft grate'Voordelen.
Vandaar dat elke taalverandering oak in bet Oos-
ten niet als vanzelfsprekend wordt aanvaard, maar onderhe-
vig is aan een wikken en wegen van voor- en nadelen. In bet
Oosten legt men geen band van noodzakelijkheid tussen Li-
turgie en volkstaal, of schoon men bet enorme belang van de
volkstaal voor de volksdeelname aan de Liturgie inziet. Een
groat complex van omstandigheden,waaronder oak vele niet-
liturgische geteld worden, is tenslotte oorzaak van invoeren
of afwijzen van de moderne volkstaal, zodat wat in een be-
paalde kerk wordt toegestaan, in een andere niet verwerke-
lijkt kan worden. Het is vooral de wetgeving der kerken,
welke ons de omstandigheden leert kennen, die bet uiteen-
lopende taalgebruik veroorzaakt hebben.
Dikwijls wordt beweerd, dat in de oudheid de volkstalen
in de Liturgie zijn gekomen door de activiteit der ketters,
die zich losscheurdenvan de hoofdkerken en de tot dan toe
gebruikelijke taal vervingen door een andere. Deze bewering
kan enkel verklaard worden uit bet feit, dat men Westerse
toestanden zander meer oververplaatst naar bet Oosten; deze
oververplaatsing vindt echter volstrekt geen rechtvaardiging
in de historische gegevens. N ooit is in bet Oosten de eis
naar volkstaal in de Liturgie een intrinsiek onderdeel van
een ketterij geweest, gelijk wel in bet Westen is geschied.
In de OosterseLiturgie heeft aan de verdeeldheid van talen
enkel de verdeeldheid der volken ten grondslag gelegen.Werd
een vplksgroep door een ketterij aangetast, dan werd een
bepaalde taal tot onderscheidingstekenvan belijdenis, omdat
dit volk eenmaal die bepaalde taal sprak maar niet omdat
die taal noodzakelijk aan de ketterij vastkleefde. De nestoria-
nen beheerstende Perzische kerk, zodat de Chaldeeuwseritus
met haar Syrische taal tot een uitwendig teken der nesto-
riaanse belijdeni~ werd. In Armenie hebben de monophysie-
H. SCHMIDT (22)
ten vaste voet gekregenmet bet gevoIg; dat bet spreken van
bet Armenisch op Monophysisme duidde. Vanwege de geo-
graphische verspreiding der beIijdenissenwerd dus bet spre-
ken van eenbepaaldeliturgische taal tot onderscheidingsteken
van nestoriaan en monophysiet. Wat bier bij de dissidenten
geldt als onderscheidingstekenvan belijdenis, heeft voor de
katholieken na bun bekering deze kracht verloren: Rome
liet hen de oude volkstalen behouden, zodat bier bet taalon-
derscheid weer enkel wijst op de oorspronkelijke volksver-
deeIdheid. Eveneens treedt in Syrie de taal als onderschei-
dingsteken op tussen orthodoxen en monophysieten. Het
Monophysisme had zich in de patriarchaten van Antiochi~
en Jerusalem meester gemaakt van de Syrisch-Westerse ri-
tus, welke de volkstaal Syrisch had aangenomen. De Melkie-
ten van Syrie en Palestina, die tot de orthodoxe kerk beho-
fen, hebben een vreemde ontwikkelingsgang doorgemaakt,
welke moet toegeschrevenworden aan bet feit, dat zij tot
de staatsbediendenen rijke handelslui behoorden en dus van
Griekse afkomst waren of minstens vanwege bun relaties met
Konstantinopel goed met bet Grieks vertrouwd waren. In
bun Liturgie gebruikten zij achtereenvolgensnaast bet Grieks
ook de taIen Syrisch en Arabisch. Ook zij had den de Syrisch-
Westerse rite aangenomen maar tussen de lle en l3e eeuw
veranderden zij langzaam van rite met bet gevolg, dat zij in
de l5e eeuw tot de Byzantijnse rite behoorden. Vanaf die
tijd gebruikten zij niet meer bet Syrisch doch wel bet Ara-
bisch naast bet Grieks. In Egypte volgden de Melkieten de-
zelfde weg, omdat zij daarheen vanuit Syrie en elders waren
overgekomen. Wanneer de Melkieten dus bet Grieks voor
bun orthodoxie aanhalen tegen de monophysieten met bun
Syrische taal, vergeten zij vooreerst de tij d, waarin zij bet
Syrisch gebruikten naast bet Grieks en zelfs tot de Syrisch-
Westerserite behoorden ondanks bun orthodoxie, vervolgens
dat bet gebruik van bet Grieks bij hen een verklaring in bun
afkomst vindt, ook wanneer bet nu een vreemde taal voor hen
gewordenis entenslotte dat bet Grieks reedslang in bun Litur-
gie niet veel meerte betekenenheeft. Wij moetendus besluiten,
dat alleende natuurlijke volksverdeeldheid de volkstalen in de
Liturgie heeft gebracht en bet taalonderscheid slechts bier
ell d&ar per ~~~iqen~.~ot Qelijdeq.i~-y~ria,qtis sewQrq~n,~
344
Daar echter de oude volkstalen in de Liturgie de ontwikke-

lingsgang der naties niet gevolgd hebben, zijn in aIle riten
momenten aan te wijzen, sedert welke zij voortaan onver-
staanbaar voor bet yolk moeten genoemd worden. Deze
breuk tussen liturgisch en nationaal leven is een algemene
wet, welke op een bepaald tijdstip overal te constateren valt.
Omdat de eredienst goddelijk leven is, heeft hij een eeuwig-
heidsaspect; zijn bovennatuurlijke inhoud is de volheid van
genade en kan dug innerlijk niet groeien; dit staan boven de
wisselende tijden en deze serene onveranderlijkheid worden
weerspiegeld in de uiterlijke vormen; de Liturgie hecht aan
oorspronkelijke vormen, is conservatief en duldt geenregel-
matige evolutie; daarom houdt zij hardnekkig vast aan de
Traditie en eenmaal aanvaarde taal. Van de andere kant is
bet aardse leven der volken steeds in beroering: omdat aIle
mensenwerk onvolmaakt is, is ieder yolk in beweging; steeds
is er vernieuwing, altij d omwenteling; de tij den wisselen,
de mensenveranderen, zodat de opeenvolgendegeslachtenel-
kander niet meer verstaan zowelletterlijk als figuurlijk. Er
bestaat dUBeen spanning tussen eredienst en yolk, welke in
bepaalde tijden zo hevig wordt, dat een vergelijk noodzake-
lijk wordt. Omdat de eredienst met zijn superieure boven-
tij delijkheid toch in de tij d staat en voor aIle geslachtenmoet
spreken, is bet zijn plicht de onveranderlijke rijkdom van
goddelijk leven voor aIle tijden en volken open te leggen
zelfs ten koste van zijn reeds verworven sublieme gestalten,
hoezeer deze de innerlijke kwaliteiten ook symboliseren. Niet
alleen wat abstract genomen bet beste is, bepaalt de uitwen-
dige vorm der Liturgie, maar ook de nuchtere concrete om-
standigheden hebben bun stem in bet kap.ittel. Vooral in de
Byzantijnse ritus, welke over vele en roerige volken ver-
spreid is, wordt daarom een heftige taalstrijd gevoerd. On-
middeIlijk valt op, dat ook in de dissidente kerken elk par-
ticulier streven naar liturgische hervorming onderworpen is
aan bet kerkelijk gezag. Bulgaren, Albanezen, Serviers, Roe-
menen en Polen leggen bun taalhervorming voor aan den
patriarch van Konstantinopel of de H. Synode van Rusland,
omdat zij bet kerkelijk gezag in de Liturgie erkennen. Wan-
neer wij zien naar de praktische resultaten, blijkt bet kerke-
lijk gezag ll1e~$talafwijzend te $taan tegenover de woderne~
H. SCHMIDT (24)
volkstalen; tenslotte bemerken wij, dat de ondergeschikte
kerken fen weigering Diet aanvaarden en hull wil doorzetten
tegen het gezag in, dat zich daD uiteindelijk bij de toestand
neerlegt of gunstige momenten afwacht om opnieuw verzet
Ran te tekenen. Deze voortdurende conflicten tussen over-
heid en onderdaan zijn voor fen westerling zeer begrijpelijk :
bet gezag der Oosterse Kerken is immers schismatiek en
draagt dug de verdeeldheid in eigen boezem. Juist omdat
de kerken nationaal zijn en dug als nationale grootheden
tegenover elkander staRn, trachten zij bun invloed te be-
waren door elke moderne nationale tendens binnen de oude
nationale grenzen te onderdrukken. Gelukt dit Diet, dan
wordt bet gezag toegeeflijk om geen nieuw verlies te moeten
boeken. Het zal echter iedere gelegenheidtel kens opnieuw
aangrijpen om fen faculteit te herroepen. In Roemenie trad
deze politiek wel zeer duidelijk in bet licht. Van de andere
kant echter speelt bij de afzonderlijke volken bet nationale
dikwijls een te grote rol in bun eis naar de moderne liturgi-
sche volkstaal. Wij ontkennen niet, dat bet verlangen naar
volksdeelname aan de Liturgie zeer sterk medespreekt, maar
de onderlinge naijver onder de volken (vooral op de Balkan),
de onderdrukking der minderheid en de machtswellust der
grote patriarchaten prikkelen de afzonderlijke landen tot
hervormingen, welke bun aigen positie en onafhankelijkheid
kunnen versterken. Vandaar is bet verzoek, dat een land
bij bet patriarchaat indient, om de moderne volkstaal te mo-
gen invoeren, dikwijls Diet meer daD een formaliteit, waar-
mede men op officiele wijze mededeelt, dat bet feit reedsvol-
dongen is. Aldus ontstaat een gespannen sfeer tUggeDbet
patriarchaat, dat zijn suprematie tracht te bewaren langs
de weg der politiek van geven en nemen, en bet weerspan-
nige land, dat zijn vrijheid tracht te bewerken. Niet ~elden
is de invoering der moderne volkstaal een der naaste voorbe-
reidingen om zich log te scheurenen een eigennationale kerk
op te richten. Deze eeuw is dit nog duidelijk gebleken in
Albanie. Zo vasthoudend de Byzantijnse en Russischeker-
ken dug zijn in bun naaste eigen omgeving, zo ruim zijn zij
echter in bun missies: aan aIle missiekerken staan zij de
volkstalen toe, want bet is winst voor bun kerken en dug
uitbreiding van invloed over de wereld.
346
Terwijl de moderne Oosterse taalstrijd in de schismatieke

kerken vooral onder invloed staat van bet nationalisme en
de machtspolitiek der religieuse centra, heeft de taalkwestie
in de katholieke Oostersekerken eenzuiver religieus karakter.
Het is waar, dat bet herenigingswerk ook enigszins is tegen-
gehouden, omdat Rome lange tijd bet Latijn beschouwdeals
bet symbool van de katholieke eenheid. Toch bleef bet zui-
vere inzicht bestaan, al werd bet ook door eenWesters su-
prematiegevoel en door gebrek aan begrip voor Oosterse
toestanden vertroebeld. In de vorige eeuw echter zijn ten-
slotte aIle Westerse vooroordelen gaan verdwijnen, zodat bet
juiste begripvan latent tot bewust is geworden. Met de
Oosterse kerken aanvaardt Rome hetzelfde beginsel, nl. dat
de Liturgie wezensnoodzakelijkheid Diet gebondenis aan een
bepaalde taaL Nooit heeft bet oude katholieke Oosterseker-
ken bet Latijn opgedrongen en wanneer kerken zich opnieuw
bij de ene heilige Kerk wensten aan te sluiten, liet Rome hen
tenslotte de gebruikelijke talen behouden; Het valt Diet
te ontkennen, dat Rome ook om apostolische redenen toe-
schietelijk is geworden, omdat bet al te zeer ondervond, dat
de eis van- taalverandering de hereniging onmogelijk zou ma-
ken: deze ondervinding heeft medegeholpentot de bewuste
erkenning van bet recht der kerken om in bun eigen taal de
Liturgie te vieren. Bij de hereniging neemt Rome steeds
een ritus en bloc op en verandert slechts wat tegen geloof
en zeden is; de taal vormt dus geeDprobleem. Deze ge-
dragslijn is per accidenszelfs tot een machtig wapen tegen
de patriarchaten geworden: deze laatste immers trachten
dikwijls door bet handhaven der oude talen bun macht te
handhaven, terwijl Rome, zonder zich direct in de politiek te
mengen, de nationale verlangens de facto vervult. Zo er-
kent Rome voor Roemenie uitdrukkelijk bet Roemeensals
de liturgische taal en sluit zelfs aIle andere talen uit. Is er
DOggeeDvooruitzicht naar hereniging, daD houdt Rome zich
wijs buiten ieder besluit omtrent de wenselijkheid van een
eventueel voorgesteJdetaal, gelijk wij constateerden in Esth-
land, omdat deze kwestie tenslotte van accidenteel belang is
en eerst definitief kan opgelost worden, wanneer de hoofdza-
ken geregeld worden. In de katholieke kerken der Arme-
niers, Sy-riers, Maronieten, Chaldeeers,Kopt~n en Ethiopiers~
348 H. SCHMIDT (26)
wordt daarom ook de gewone Oosterse taalpraktijk gevolgd :
de moderne volkstaal wordt gemakkelijk toegestaanvoor die
delen, waaraan bet volk kan deelnemen, zoals de lezingen,
bet aDze Vader, de Geloofsbelijdenis en die gebeden,welke
luidop gesproken worden, terwijl zij moeilijker wordt toege-
laten voor die deleD,welke de priester zacht uitspreekt 1.
In haar pelgrimstocht naar bet H. Land heeft Aetheria de
volgende notitie opgenomen: ...Et quoniam in ea provincia
pars populi et graeceet siriste novit, pars etiam alia perse graece,
aliqua etiam pars tantum siriste, itaque, quoniam episcopus,
licet siriste noverit, tameD semper graeceloquitur et nun-
quam siriste: itaque ergo stat semperpresbyter, qui, episcopo
graece dicente, siriste interpretatur, ut omnes audiant, quae
exponuntur. Lectiones etiam, quaecumque in ecclesia le-
guntur, quia necesseest graecelegi, semper stat, qui siriste
interpretatur propter populum, ut semperdiscant. Sane qui-
cumque hie latini glint, id est qui nee siriste nee graecenove-
runt, ne contristentur, et ipsis exponitur eis, quia glint alii
fratres et sorores graecolatini, qui latine exponunt eis... 2I).
Op bet einde van de 4e eeuw was de bezorgdheid voor de
volksdeelname aan de Liturgie te Jerusalem dug zeergroot:
omdat een gedeelte van bet volk Dog Grieks en Syrisch ver-
stond, had de Liturgie plaats in bet Grieks; terwille echter
van hen, die alleen Syrisch verstonden, werd uitleg in bet
Syrisch gegeven, en zelfs de Latijnen werden Diet veronacht-
zaamd, want Aetheria spreekt zelfs uitdrukkelijk van uitleg
in de Latijnse taal. Deze bezorgdheid voor de volksdeelname
aan de eredienst is altijd in ere gebleven in de Oosterseker-
ken: daarom werden de volkstalen opg~nomen, daarom
wordt ook nu, wanneer de liturgische taal Diet meer door
bet volk verstaan wordt, opnieuw de volkstaal ingevoerd
te beginnen met die deleD,welke geheelbedoeld zijn voor de
onderrichting van bet volk. Het is een vanzelfsprekende
wet, welke altijd ook temidden van verzet en moeilijkheden
doorwerkt, en welke ook door Rome bij elke hereniging er-
kend wordt.
1. Het geval Hongarije is een 2. AETHERIA,Peregrinaiio ad

vreemde uitzondering,welke DOg loca sancia,c. 74 (CSEL, 39, 99).
nadere opheldering vraagt.
SUMMARIUM
In ecclesiis orientalibus numerus linguarum liturgic arum tam

ampIus est, ut aliquod schema,quod secundumlines rituum et eccle-
siarum singularum constituatur, impossibile dicendum sit. Ea de
causaagimus de singulis linguis aliis post alias. Uniuscuiusquelin-
guae praebemusbrevemhistoriam, evolufionem, usum hodiernum et
apud dissidenteset apud catholicos, legesauctoritatis ecclesiasticae,
indolem et rationem scribendi. Deinde ponimus conspectum,qui dis-
tributionem linguarum in quinque jamiliis rituum ostendit. Quibus
tuttis quam accuratissimeregistratis possumusdare conclusioneset
interpretationes generales.
Unitas ritus per se non exigit unitatem linguae, quia ritus et lin-
gua non iisdem principiis temperantur: ritus enim tendit ad maiorem
unitatem ex desiderioexcellentissimaecelebrationisMysteriorum chris-
tianorum, ita ut id quod est individuale, locale et minus perjectum,
operibus splendidissimis Sanctorum et magnijicentia ecclesiarumpo-
tentissimarum expellatur; lingua autem incrementopolitico et lit-
terali singularum nationum pervenit ad diversitatem,quia populi ac-
quisitos thesauros religiosos totaliter ut aliquid proprium assume-
bani et ea de causa et Liturgiam in propria lingua celebrabant.
In ecclesiisorientalibus observaturtendentia ad linguam vulgarem
in Liturgia. Nec in Oriente net in Occidenteexistit dogma,secundum
quod cultus christianus per se exigit aliquam linguam determinatam.
In Oriente lingua vulgaris nullibi introducta est propter haeresin
Tendentiahodierna ad linguas vulgaresexplicatur ex eo,quod verba,
quaepronuntiantur in Liturgia, a populo intelligenda sunt. Prueter
hoc principium etiam tendentia independentiaesingularum ecclesia-
rum abecclesiaautocephaliinjluxum habet. In reunionecum Ecclesia
catholica SedesApostolica ultimis decenniisnullas dijjicultates mo-
vet contra linguas vulgares, quae in diversis ritibus habentur.
Speculum Eruditionis .
De Geschriften van Mgr. C. Callewaert
A. BOEKEN, ARTIKELS EN MISCELLANEA

(volgens bet jaartal van verschijnen).
1890
1. Thesesquas... praesideE. H. J. Reussens...pro gradu bac-

calaurei in iure canonico in Universitate catholica Lo-
vaniensi ...consequendopublice propugnavit C. CALLE-
WAERT,ex Sweveghem,presbyter dioecesisBrugensis
Lovanii, 1890,8 p. (S. Facultastheologica,n. CDXII).
:1.
1891
De Aleatoribus et S. Cyprien, in Etude critique sur l'opus-

cute De Aleatoribus par Ies membres du Seminaire
d'histoire ecciesiastique, etabli it I'Universite catholique
de Louvain, Leuven, 1891, bIz. 61-101.
3. Comment notre anonyme et S. Cyprien citent Ies Ecritures.
Ibid., biz. 102-133.
Nota: De cursieve cijfers duiden op een bijdrage over liturgie;

de vetgedrukte op eenbijdrage over rubricistiek of over de aflaten ;
de andere cijfers verwijzen naar bijdragen over profane of kerkelijke
geschiedenis.
Atkortingen: ~nEm = Annales de la Soc. d'Emulation de Bruges.
CB = Collationes Brugenses.
EL p Ephemerides liturgicae.
Inst. lit. = Institutiones liturgicae (zie nrs. 142-144).
LPB -Liturgisch Parochieblad.
RHE = Revue d'histoire ecclesiastique.
RQH -Revue des Questionshistoriques.
SE = Sacris Erudiri (zie nr. 302).
TvL = Tijdschrift voor Liturgie.
2.
354 DE GESCHRIFTEN VAN MGR. CALLEWAERT (2)
1892
4. Theses...pro gradu licentiati in iure canonico...Lovanii, 1892,

16 p. (S. Facultas theologica,n. DCXL).
1893
5. Une lettre perdue de S. Paul et Ie De Aleatoribus. Leuven,

1893,30 biz.
6. Rapport sur leg travaux du Seminaire d'histoire ecclesiastique
pendant I'annee 1891-1892. -Annuaire de I' Universite
catholique de Louvain, LVII (1893), biz. 273-286.
7. (In samenwerkingmet R. M. NOLS).Jansenius,evequed' Ypres,
ses derniers moments, sa soumission au S.Siege. Leuven,
1893. (BIz. 5-102 en 140-228 zijn van Mgr. CaIIewaert; de
andere van zijn medewerker).
8. Introductio ad historiam ecciesiasticam. (Pro manuscripto,
s.l.s.a.) 112 biz.
1896
9. Consultationes (praesertim de indulgentiis et rubricis). -CB.,

I, 1896, 149-151; 635-638. -II, 1897, 285-287; 295-296;
334-339; 599-660. -III, 1898, 407-408. -IV, 1899, 123-
126. -V, 1900, 210-213; 282-286; 526-527. -VII, 1902,
268-269. -IX, 1904,221-223; 286-288; 475-476; 606-608.
-X , 1905,80; 240-241 ; 336; 695-696. -XI, 1906,56-63;
130-131; 273-274; 424. -XII, 1907, 236; 442-443; 499;
596. -XIII, 1908, 146; 227; 309-310; 476-477; 705-706.
-XIV, 1909, 53; 105-106; 306-309; 505; 557-560. -
XVI, 1911, 481. -XVIII, 1913, 62-64; 113-114. -XXV,
1925, 225-260. -XXVII, 1927, 391\0393.-XXVIII, 1928,
256-257.
1897
10. E S. Congr. Indulgentiarum. Adnotanda. -CB., II, 1897,

101-103;168; 496; 630. -III, 1898,179-183;535-539.-
IV, 1899,618-624.-V, 1900,47-53.-VI, 1901,148-150;
376-382; 539-543. -VIII, 1902, 607-609; 656-658.-
VIII, 1903, 447-450; 637-639.-XVIII, 1913,423-325.
(3) DE GESCHRIFrEN VAN MGR. CALLEWAERT 355
11. De SS.CordisPromissionibus.-CB., II, 1897,219-228; 269-
275; 334-339.
12. De memorialibusdefunctorum.-CB., II, 1897,634-638.
Quaenam indulgentiae juxta decretum Delatae saepius I)

possint lucrifieri pluries in die. -CB., IV, 1899, 299-309.
1900
De Iubilaeo anni sancti 1900. -CB., V, 1900, 127-139; 181-

188; 327-339.15.
Dubia varia de Iubilaeo. -CB, V, 1900, 443-447. -VI, 1901,
479-485; 495-498; 603-605.
16. Les premierschretiensfurent-ils persecutespar edits generaux

ou par mesuresde police? -RHE., II, 1901,771-797.-
III, 1902,5-15; 324-348; 601-614.
17. De Iubilaei indulgentia et conditionibus.-CB., VI, 1901,
260-270; 312-323.
18. Novae concessiones aSS. DD. N. Leone XIII Tertio Ordini
franciscalifactae. -CB., VI, 1901,606-624.
1902
19. Le Codex Fuldensis Ie meilleur manuscrit de r Apologeticum

de Tertullien. -Revue d' histoire et de litterature religieuse,
VII, 1902, 193-220.
20. Le rescrit d'Hadrien a Minucius Fundanus. -Revue d'histoire

et de litterature religieuse, VIII, 1903, 152-189.
21. Periodiques belges. -RQH.t LXXIII, 1903, 661-667;
LXXIV, 1903, 273-282; 626-628. -LXXV, 1904, 292-
300; 673-679. -LXXVI, 1904,630-636. -LXXVII, 1905,
645-651. -LXXIX, 1906, 259-263; -LXXX, 1906, 633-
640. -LXXXI, 1907, 639-645. -LXXXII, 1907. 615-620.
1899
1901
13.
14.
356 DE GESCHRIFTEN VAN MGR. CALLEW AERT (4)
-LXXXIII 1908, 657-662.-LXXXV, 1909, 257-263.
-LXXXVII, 1910, 644-652.
22. Le delit de christianismeaux deux premierssiecles.-RQH.,
LXXIV, 1903,28-55.
23. Listes des dignitaires ecclesiastiques
et civils de la Flandre au
MoyenAge.-Compte rendu du Congresarcheologique et
historiquetenu a Bruges,du 10 au 14 aoat 1902,Brugge,
1903, bIz. 371-380.-Cf. ADEm. LVI, 1906,225-226.
24. La visite de S. Bernard a l'abbaye desDunes,Ie 5 avril 1139,
ibid., bIz. 418-433.
25. Pour une histoire de la chancelIeriecomtaleen Flandre,jus-
qu'a son incorporationa la menseepiscopalede Bruges,
ibid., bIz. 460-463.
26. Tablesimprimeesdes noms des familIes et deslieux figurant
dans leg cartulairesinedits, ibid., bIz. 464-467.
Les premiers chretiens et I'accusation de Iese-majeste.--'-RQH.,

LXXVI, 1904, 5-28.
28. (In samenwerking met H. HOORNAERT). Les plus anciens do-
cuments des archives du Beguinage deBruges. ---' AnEm.,
LIV, 1904,253-300. -LVII, 1907, 106-107. -LVIII, 1908
108-109.
29. Le Liber memorialis des eglises du diocese de Bruges. -CB.,
IX, 1904, 43-52; 265-269; 458-464. -X, 1905,-58-68;
110-116.
30. Quaenam paramenta benedicenda sunt? -CB., IX, 1904,
93-97.
31. An et qu~liter requiritur crux in altari, in quo missa celebra-
tur? -CB., IX, 1904, 333-337.
32. Quaenam caeremoniae speciales observandae sunt ad offer-
torium, consecrationem et communionem missae priva-
tae, quando particulae sunt consecrandae?-CB., IX,
1904,505-511.
33. E S. Congr. Rituum. Adnotationes. -CB., IX, 1904,592-594;
668-674. -X, 1905, 181-184; 398-401; 510-512. -XI,
1906, 187-198; 413-416; 520-527; 664-668. -XII, 1907,
141-147; 220-231; 728. -XIII, 1908, 472; 526-529. -
XIV, 1909, 94-97; 491-497. -XV, 1910, 254. -XVI, 1911,
1904
27.
(5) DE GESCHRIFTEN VAN MGR. CALLEWAERT 357
547-557. -XVII, 1912, 215-219; 287-292; 342-348. -
XV~II' 1913, 177-180; 256-260; 532-533. -XX, 1920,
258-265; 421-427.-XXII, 1922, 432-437; 518-520.-
XXIII, 1923, 70-78. -XXIV, 1924, 91-92.-XXV, 1925,
467-470. -XXVI, 1926, 181-186.-XXVII, 1927,378-382,
(Nederlandse vertalingin Ons Liturgisch Tijdschrift, XIII,
1927/8) 144-146); -XXVIII, 1928, 167-173.34.
Quid significat in rubricis missae privatae vox clara,mediocris,
secreta? -CB., IX, 1904, 704-709.
1905
34a. (In samenwerkingmet A. DE MEESTER).Instructions pour

leg collaborateursa la redaction des Annales de la So-
ciete d'Emulation. Z. j. n. pl. 20 bIz. (naamloosver-
schenen).
35. Questionsde droit concernantIe proces du martyr Apollonius.
-RQH., LXXVII, 1905,339-375.
36. Medewerkingaan Analectespour servir a l' histoire ecclesias-
tique de la Belgique,vanaf deelXXXI, 1905.
37. Les originesdu style pascalen Flandre.-ADEm., LV, 1905,
13-26; 121-143.
38. Documentsdiplomatiquesconcernantl'histoirede la Belgique.
-AnEm., LV, 1905,81.
39. Sweveghem. Broderie d'art. -AnEm., LV, 1905,87.
40. Cartulairesde l'abbayede Zonnebeke.-AnEm., LV, 1905,89.
41. Les petites archives.-AnEm., LV, 1905,211-212;221-222;
442-445.-LVI, 1906, 96-97. -LVII, 1907, 449-450.-
LVIII, 1908,452-454.
42. Chandelierpascal. -AnEm., LV, 1905,219-220.
43. Clochede Zonnebeke.-AnEm., LV, 1905,347-348.
44. Armoiries de l'ancienne abbaye de Wevelghem.-ADEm.,
LV, 1905,353.
45. La Continuatio Valcellensisde la Chroniquede Sigebertde
Gembloux.-AnEm., LV, 1905,385-392.
46. Miniatures. -AnEm., LV, 1905,441.
47. Exposition d'art ancienla"~'hotel~Gruuthuusea Bruges. -Ar-
chives belges,VII, 1905, 239-240.
48. Quomodoet quandonamin missaprivata facienda est incli-
natio corporis? -CB'I XI 19051 160-163.
358 DE GESCHRIFrEN VAN MGR. CALLEWAERT (6)
49. De inclinationibuscapitis submissaf~ciendis.-CB.. X, 1905.
304-307.
50. Caeremoniaeservandaeab ultima postco,mmunione ad ulti-
mum Evangelium.-CB., X, 1905,438-441.
51. Quomodofacienda sit ablutio baptismalis.-CB., X. 1905.
557-560.
52. De caeremoniisbaptismiparvulorum.-CB.. X, 1905,668-671.
-XI, 1906,103-106(het historischgedeeltewerd herdrukt
id!3E.. hk. LVI. blz.719-720).
53. De ri~iabsolutionis pro defunctis.-CB., X. 1905.672-681.
1906
54. Note complementairesur Ie commencement de l'anneeit Bru-

ges.-AnEm., LVI, 1906,14-15.
55. Tableau de la Presentationde l'eglise S. Jacquesit Bruges.
-AnEm., LVI, 1906,97-100.
56. L'eglise Notre-Dame et la chapelle des chatelains au bourg
de Bruges.-AnEm., LVI, 1906,165-173.
57. Ancienscartulairesde la Flandre. -AnEm., LVI, 1906,173-
180; 234; 325-326;432-433.-LVII, 1907,221.-LVIII,
1908,397-400.
58. Pretresfranc;aisrefugiesen 1793-94it S. Andre-Iez-Bruges. -
AnEm., LVI, 1906,275-278.
59. Le sceaudu chancelierde Flandre Guillaume(1205-1231) avec
contre-sceaudu chanoineGuillaumede Capella.-AnEm.
LVI, 1906,390-394.
60. Les originesde la collegialeS. Donatienit Bruges.-AnEm.
LVI, 1906,395-408.
61. Brugge. Prinselijk Begijnhof. -AnEm. LVI, 1906, 466-467.
62. Cathedralede Saint-Sauveur.-AnEm., LVI, 1906,467-468.
63. Praescriptaliturgica circa materiam et ornatum tabemaculi.
-CB., XI, 1906,267-271.
64. De sequentiaDies irae. -CB., XI, 1906,332-336.
65. De luminariis in cultu eucharistico.-CB., XI, 1906,366-370;
598-600.
66. Bulletin liturgique. -CB., XI, 1906,542-554.-XIII, 1908,
130-145. -XIV, 1909,541-556. -XVI, 1911,714-717.
67. An et quare praestetS. Communionemdistribuereinfra mis-
~m poti~s quam extra n1i&~n1?Lic~tne dispensarein
-.~
paramentismissaeante missamRequiemaut sollemnem?

-CB., XI, 1906,709-716.
1907
68. La persecutioncontre les chretienset la politique religieusede
l'Empire romain. -RQH., LXXXII, 1907,5-19.
.69. Le style de Noel et l'indiction imperialedans les chartes de
Philippe d'Alsace. -AnEm, LVII, 1907,150-158.
70. La liturgie de l'Epiphanie. -CB., XII, 1907,42-47.
71. De caeremoniisservandisin ministrandaS. Communioneextra
missam.-CB., XII, 1907,113-118.
72. La benedictionet la procession desrameaux.-CB., XII, 1907,
200-212.= Le Dimanchedes Rameaux (Causeriesapo-
logetiques).Leuven 1913. (Bijgewerkt en nagezienver-
scheendeze bijdrage ook in TvL, X, 1929, 66-77: De
palmwijding en de palmprocessie(= SE.,hk. LIII, bIz.
701-711).
73. De communiQueinfirmorum et monialiumad fenestellam.-
CB., XII, 1907, 278-281; 404-406.
74. Habitus et ritus, quibus faciendaest cadaveriselatio et fune-
cis deductio. -CB., XII, 1907,550-553.
75. Origo, indoles et partes missae catechumenorum.-CE.,
XII, 1907,722-726.
1908
76. Les reliques de Sainte-Godelievea Ghistelles et leurs au-

thentiques. -AnEm., LVIII, 1908, 69-81; 181-200;
302-308; 401-434.
77. Chronologiemedievaleen Flandre. -AnEm., LVIII, 1908,
103-105;234-235;350.
78. Constructionevaseedes hautes nets des eglises.-AnEm.,
LVIII, 1908, 349-350.,
79. Manuscrits liturgiques de Bruges. -AnEm, LVIII, 1908,
455-457. .
80. Bruges.La fa~adede l'eglise Notre-Dame.-AnEm., LVIII.
1908.57.
81. De signis crucis in missa faciendis. -CB., XIII, 1908,39-
43; 626-630,
DE GESCHRIFTEN VAN MGR. CALLEWAERT (8)
82. De orationibusin missafaciendis.-CB., XIII, 1908,253-256;
380-385.
83. Significatioet ratio Iiturgici osculiaitaris in missa.-CB., XIII,
1909,510-513.
84. L'r-tude et I'esprit de Ia Iiturgie. -CB., XIII, 1908, 588-595;
631-642;684-698= SE., hk. I, bIz. 1-23.
1909
85. Chartesde Philippe d'AIsace,in Album beIgede diplomatique,

publie sous la direction de H. Pirenne, Brussel, 1909,
nOXXII.
86. Nouvellesrecherchessur la chronologiemedievaleen Flandre.
-AnEm., LIX, 1909,41-62; 153-182.
87. Plaquette de Saint-Donatien.-AnEm., LIX, 1909,79-80.88.
Rubricae servandae in fractione et commixtione. -CB.,
XIV, 1909,43-46; 144.148.89.
De missis votivis. -CB., XIV, 1909,265-268;421-425.
90. De reverentiisa sacerdotecelebraturo missamprivatam prae-
standis dum transit a sacristia ad altare. -CB., XIV,
1909,526-529.
91. Adnotationesliturgicae in officium defunctorum.-CB., XIV,
19,09,626-639.
92. Quot et qualescandelaein altari accendendae sunt. -CB.,
XIV, 1909, 669-672.
93. Necessited'une formation liturgique. -La Vie liturgique,I,
1909-1910, 260-282= SE., hk. III, bIz. 41-52(verschenen
ook in het Nederlands).
1910
L'architecte Louis Van Boghemminiaturiste? -AnEm., LX,

1910,142-146.
95. Onuitgegevenaanteekeninguit bet jaar 1302overdenGulden-
sporenslag.-AnEm., LX, 1910,359.
96. Indumenta missae.-CE., XV, 1910,94-98; 228-232; 358-
363; 473-478.
97. La methodedansI'etude de Ia liturgie. -CB., XV, 1910,282-
295. -XVI, 1911, 211-221 (Het Iaatste deel van deze
etuQi~is piet verscbepen)= SE., bk, II, bIz. 25-40.
360
94.
De expositione et repositione SS. Sacramenti. -CB., XV,
1910, 373-377.
99. Altare fixum et portatile. -CB., XV, 1910, 656-659. -XVI,
1911, 34-40.
100. De Advent. -Liturgisch Tijdschrijt, I, 1910-11, 5-15; ge-
deeitelijk overgenomenin SE., hk. XXXIV, bIz. 379-385.
101. Deinvioed der Romeinsche stationes op onze liturgische ge-
beden en Iezingen. -Liturgisch Tijdschrijt, I, 1910-11,
172-186 = SE., hk. XXXII, bIz. 335-346.
102. Voordrachten op de lIe Nederiandsche Liturgische Week te
Leuven over bet Breviergebed en over de Paramenten. -
Liturgisch Tijdschrijt, I, 1910-11,464-476.
103. De H. Mis beschouwd ais middenpunt van den eeredienst tot
bet H. Sacrament des Aitaars. -Eucharistisch Congres te
Roeselare.Verslag del Besprekingen. Besluiten, Roeselare
1910, bIz. 60-66. -Samenvatting in Questionsliturgiques,
I, 1910-11, 214-220: La Messe centre de Ia Liturgie. -
Latijnse vertaling: Missae sacrificium universi cultus
catholici centrum. -EL., XXXVI, 1922, 247-253.
104. Het Werk der H. Mis van Eerherstel. -Eucharistisch Congres
Ie. Roeselare. Verslagen,Roeselare, 1910, bIz. 47-50; Ver-
slagen del besprekingen.Besluiten, bIz. 21-22.
105.. La liturgie et son etude. -Questions liturgiques, I, 1910-11,
337-347.(H~t Iaatste deel van deze studie is niet ver-
schenen).
106. La methode dansla recherchede la basejuridique despremieres

persecutions. -RHE., XII, 1911, 5-16; 633-651.
107. L'antependium. -CB., XVI, 1911, 205-210; gedeeltelijk
overgenomenin SE..,hk. XVII!, bIz. 204-205.
108. Comment et pourquoi voiler les croix et les images au temps
de la Passion? -CE., XVI, 1911,262-278. = Les Ques-
tions liturgiques, II, 1911-12, 281-285; gedeeltelijk over-
genomen in SE., hk. LII, biz. 697-699.
109. Le corporal et la pale. -CB., XVI, 1911, 418-424 = SE.
hk. XIX, bIz. 206-210.
110. La couleur violette en liturgie. -CB., XVI, 1911, 519-525
= Les questions liturgiques, II, 1911-12, biz. 287-292.
1911
98.
DE GESCHRIFTEN VAN MGR. CALLEWAERT
111. Pii PapaeX Motu proprio De diebustestis.Adnotanda.- CB.,

XVI, 1911,539-545.
112. In quibusnammissis et quare omittatur ps. Iudica me? -
CB., XVI, 1911,644-648. '
113. Sanctification du jour par Ie breviaire. -Les Questionsli-
turgiques, II, 1911-12,264-271 = La Reforme du Bre-
viaire, Brugge, 1912,bIz. 37-47.
114. De groote adventsantifonenO. -Liturgisch Tijdschritt, II,
1911-12,1-13; ct. AnEm., LXII, 1912, 85 = SE., hk.
XXXVI, biz. 305-418(bijgewerkt).
1912
115. La reformedu breviaire.-CB., XVII, 1912,60-77; 119-144;

Verbeterdeen bijgewerkteuitgave: La Reformedu Bre-
viaire, Brugge, 1912,64 biz.
116. Con/iteor. Misereatur. lndulgentiam. -CB., XVII, 1912,
113-118.
117. Notes sur Ies nouvellesrubriques. -CB., XVII, 1912,200-
207; 273-276.
118. Gloria in excelsis.-CB., XVII, 1912,259-264.
119. CuiusnamSancti nomen sit pronuntiandum in oratione A
cunctis?-CB., XVII, 1912,336-341.
120. S. CongregatioConcilii. Litterae circa diesfestos.Adnotanda.
-CB., XVII, 1912,412-414.
121. De colletta imperataabOrdinaria.-CB., XVII, 1912,460-465.
122. RegIe et raison des ceremoniesa observerpar Ie diacre a
I'evangile d'une messesolennelle.-CB., XVII, 1912,
590-595.
123. De orationibusin missade lena maioreet vigilia communi.-
-CB., XVII, 1912,596-601.
124. De AppendiceI ad Decretaauthentica S. Rit. Congr.-CB.
XVII, 1912,668-674.
125. In quibusnammissisrecitandumsit SymboIum?-CB., XVII,
1912, 714-718 = Les Questionsliturgiques,III, 1912-13,
236-240: En quellesmessesfaut-il dire Ie Credo?
126. Waaromwordt de tweedeablutio in cornuepistolaeverricht?
-Liturgisch Tijdschrij't,III, 1912-13,60-61.
362
1913
127. Les prieres de Ia messe depuis I'offertoire jusqu'a Ia preface.
-CB., XVIII, 1913, 83-89 = Les Questionsliturgiques,
111,1912-13,230-234. .
128. Quaenam sit dicenda praefatio? -CB., XVIII, 1913,228-232.
129. La priere du canon Te igitur. -CB., XVIII, 1913,450-454
= Les Questions liturgiques, III, 1912-13,400-403.
130. Le Memento des vivants. -CB., XVIII, 1913, 513-521,
131. De nova Ritualis Romani editione. -CB., XVIII, 1913,
522-523.
132. Mutationes in Breviario. -CB., XVIII, 1913, 546.
133. De missis votivis. -CB., XVIII, 1913, 590-593; 636-641. -
XIX, 1914-19, 117-121; 188-192; 457-461.
134. La duree et Ie caractere du care-meancien dans I'Eglise Ia-
tine. -CB., XVIII, 1913, 90-108; 311-323; 455-463. -
XIX, 1914-19, 193-206; 263-272. -X:X, 1920, 112-128;
200-204. -Verbeterde en bijgewerkte uitgave: Brugge
1913-1920,96 bIz. = SE., hk. XXXIX, biz. 449-506 (met
enkele wijzigingen).
135. Feest_dagder HH. Onnoozele Kinderen. -Liturgisch Tijd-
schrijt, IV, 1913-14, 93-109 = SE., hk. XXXVII, bIz.
419-434; de biz. 102-109 vindt men ook in de Nieuwe Zon-
dagbodevoor 't Bisdom Brugge, VI, 1912-13,2-11: De Mis
der HH. Onnoozele Kinderen.
136. Het gezamenlijk antwoorden van bet volk op de gebedenvan
den priester. -Liturgisch Tijdschrijt, IV, 1913-14, 183.
192; 271-278.
1914
137. La valeur du CodexFuldensis pour Ie retablissement du texte
de I'Apologeticum de Tertullien, in Melanges d'histoire
ojjerts a Charles Moeller, t. I (Recueil de travaux publies
par Ies membres des conferencesd'histoire et de philologie,
4Oefasc.), Leuven, 1914, bIz. 165-178.
138. Le care-meprimitif dans Ia liturgie mozarabe. -RHE, XV,
1914, 23-33. = SE., hk. XL, bIz. 507-516.
139. De benedictione nuptiali. -CB., XIX, 1914-19, 401-405.
140. Demissa pro SpOIlSO et sponsa.-CB., XIX, 1914-19,457-461.
141. De sequentia, Dies irae. -CB., XIX, 1914-19,648-654.
1919
142. Liturgicae Institutiones. I. De S. Liturgia universim. Brugis,

1919, vIII-160 p. -Editio altera auctior atque emendatior,
1925, vIII-168 p. -Editio tertia recognita et aucta, 1933,
vIII-192 p. -Editio quarta recognita et aucta. iCuravit et
praefatus est A. Hodiim, 1944, vIII-196 p.
143. Liturgicae Institutiones. II. De Breviarii Romani liturgia.
Brugis, 1931,xlI-308 p. Editio altera emendatior, 1939,XlI-
320 p.
144. Liturgicae Institutiones. III. De Missalis Romani Liturgia.
Sectio prior. De rebus cultus materialibus. Brugis, 1937.
vIII-96 p. (Een geil1ustreerde Franse uitgave, vertaald
door Dom A. VEYS, verschijnt als bijvoegsel bij L'Artisan
liturgique, 1938vv. : Le cadre materiel du Saint-Sacrifice).
Sectio altera (opus imperfectum). Leodii, 1943. 90 p. (pro
manuscripto).
145. Tweede Zondag van den Advent. ~ TvL., I, 1919-20, 5-23
= SE., hk. XXXV, bIz. 398-404 (bijgewerkt).
146. La messestationnale a Saint-GeorgesIe lendemain du mercredi
des Cendres. ~ Les Questions liturgiques et paroissiales,
V, 1919-20, 73-82 = SE., hk. XXXV, bIz. 608-517.
1920
147. Le care-meit Milan au temps de S. Ambroise.-Revue bene-

dictine, XXXII, 1920,11-21; verbeterdeen bijgewerkte
ItaIiaansevertaling: La Quaresimaa Milano al tempo di
S. Ambrogio, Ambrosius,VIII, 1932,273-272= SE., hk.
XLIII, bIz. 549-560.
148. Le Care-me it Turin au ve siecled'apresS. Maxime. -Revue
benedictine, XXXII, 1920, 132-144= SE., hk. XLI, bIz.
516-528.
149. De formularibusmissarumpro defunctis.-CB., XX, 1920,
107-111; 191-195; 335-340.
150. De sacris Oleis. -CB., XX, 1920,478-482.
151. De novis typici Missalisrubricis.-CB., XX, 1920,495-501.
-XXI, 1921, 62-69.
1921
152. De sale benedictoin administrationebaptismi.-CB., XXI,

1921,116-120= SE., hk. LV, bIz. 715-718.
153. De ordine traditionali caeremoniarumbaptismi. -CB.,
XXI, 1921,233-237.
154. De caeremoniispost baptismum.-CB., XXI, 1921,398-402
= SE., hk. LVII, biz. 721-723.
155. De quadragesimalistatione ad SS. Silvestrumet Martinum.
-EL., XXXV, 1921,54-60 = SE., hk. XLVI, 3, biz.
623-628 (emendatior).
19Z2
156. Caeremonialein missaprivata et solemnialiisquefrequentio-

ribus liturgicis functionibus servandum.Brugis, 1922,
vm-348 p. -Editio altera emendata,1928, vm-286 p.
-Editio tertia emendata, 1934, vm-304 p. -Editio
quarta denuo recognita, 1941,vm-306 p.
157. De throno expositionis.-CB., XXII, 1922,155-159.
158. De cantu et precibus coram Sanctissimoexposito. -CB.,
XXII, 1922, 226-229.
159. De missa coram Sanctissimoexposito. -CB., XXII, 1922,
325-331 = EL., XXXVII, 1923,89-93.
160. De absolutionepro defunctis.-CB., XXII, 1922,410-413.
161. Servandain ecclesiisaedificandis.-CB., XXII, 1922,501-
505 = Inst. lit., III, 1, n. 406s.
162. Adnotationesin decretumS. R. C. in Hildesien.16iunii, .I
1922. -EL., XXXVI, 1922,322-327;XXXVII, 1923,
169-173= CB., XXIII, 1923,70-78.
163. Brief aan de Redactie van bet Liturgisch Parochieblad.-
LPB., IV, 1922,1-3.
164. De paaschkandelaar. -LPB., IV, 1922,140-142.
165. Voor onzenaaikamertjes.~ LPB, IV, 1922,375-376.
166. Het kruiske op de gewaden.-LPB., IV, 1922,396-397.
1923
167. De missadominicaliimpedita. -CB., XXIII, 1923,66-69 =

EL., XXXVII, 1923, 129-132.
DE GESCHRIFTEN VAN MGR. CALLEWAERT
De duplici missa conventuali aut cantata. -CB., XXIII,

1923, 222-227169.
De octava. -CB., XXIII, 1923,314-321 = EL., XXVII,
1923,415-421.
170. De octava patroni loci. -CR., XXIII, 1923,377-386.
171. De vigiliarum origine. -CB., XXIII, 1923,459-466= SE.,
hk. XXXI, bIz. 329-333
La semainemediana dans l'ancien car~me romain et les

quatre-temps.-Revue benedictine,XXXVI, 1924, 200-
228 = SE., hk. XLIV, biz. 561-589(bijgewerkt).173.
De diversis vigiliis. -CB., XXIV, 1924,84-89.174.
De titulari et patrono.-CB., XXIV, 1924,213-217 ; 299-303;
387-392.175.
De oratione deprecativain breviario. -CB., XXIV, 1924,
248-254; 329-333; 424-427;473-477.176.
De materia et forma calicis. -CB., XXIV, 1924,420-423;
469-472.177.
De generalioeconomiaofficii et breviarii. -EL., XXXVIII,
1924, 3-19. = lnst. lit., II, n. 209-218; Nederlandse
bewerking in LPB., VI, 1924,328-330; VII, 1925, 2-6;
188-190; 213-218; 229-231: Over bet breviergebed.178.
De wekelijkschevastendagenin de vroegstetijden der Kerk.
-TvL., V, 1924,1-20; 267-276= SE., hk. XXX, biz.
.305-328.
179. Charles anciennesde l'abbaye de Zonnebeke.Brugge,1925,

xII-180 bIz.
180. Notes sur la liturgie preparatoire au bapteme et quelques
evangilesdu careme.-Federation archeologique et his-
toriquede Belgique,Congresjubilaire tenua Brugesdu 2
au 5 aout 1925,Brugge, 1925,bIz. 235-237.181.
De iure benedicendiet tangendimissaesupellectilem.-CB.,
XXV, 1925,133-136.182.
De pulsandacampanulain missaet laudibus SS.Sacramenti.
-CB., XXV, 1925, 221-225.
366
168.
172.
1924
1925
{15) DE GESCHRIFTEN VAN MGR. CALLEWAERT 367
183. De amictu. -CB., XXV, 1925,303-306 = EL., XXXL, 1926,

360.
184. De alba liturgica. -CB., XXV, 1925, 370-374 = EL., XL,
1926, 360-364 = SE., hk. XX, bIz. 210-214.
185. De dalmatica. -CB., XXV, 1925,458-462 = EL., XL, 1926,
139-142 = SE., hk. XXII, bIz. 219-222.
186. E S. Congr. de Disciplina Sacramentorum. Circa facultatem
missam litandi media nocte occasione extraordinariae so-
Iemnitatis. -CB., XXV, 1925, 464-466.
187. De distributione psalmorum in breviario. -EL., XXXIX,
1925, 183-187 = lnst. lit., II, n. 254-255, 309.
188. Vrijdag der Derde Vastenweek. -LPB., VII, 1925, 84-85.189.
Zaterdag der Derde Vastenweek. -LPB., VII, 1925, 90-9.
190. Woensdag der Vierde Vastenweek. -LPB., VII, 1925,93-95.
191. Waar komen de parurae of versierbelegselsder middeleeuwsche
albe vandaan? -LPB., VII, 1925, 253-257. -Afzonder-
lijke uitgave: Brugge, z.j., 6 bIz. = SE., hk. XXI, bIz.
215-218.
192. De liturgische beweging. -LPB., VII, 1925,293-296 = Les
Questions liturgiques et paroissiales, X, 1925, 320-322.
193. Notes sur Ies originesde Ia mi-careme.-Revue benedictine,

XXXVIII, 1926,60-69 = SE., hk. XLV, bIz. 591-599.
194. De manipulo. -CB., XXVI, 1926,53-57 = EL., XL, 1926,
364-367= SE., hk. XXIII, bIz. 223-225.
195. De pluviali. -CB., XXVI, 1926,166-171= EL., XL, 1926,
367-371= SE., hk. XXIV, bIz. 228-230.
196. De bireto. -CB., XXVI, 1926,265-268= EL., XL, 1926,
371-373; gedeeltelijkovergenomenin SE.,hk. XXV, bIz.
'231-232.
197. De nominandobeato N. in oratione A cunctis. -CB.,
XXVI, 1926,342-345.
198. De obligationeRitualis Romani. -CE., XXVI, 1926,412-
417 = EL., XL, 1926, 336-339; 374 (bijgewerkt).
199. De origine cantus gregoriani.-EL., XL, 1926,97-103;
161-167= SE., hk. L, bIz. 673-685(bijgewerkt).
1926
368 DE GESCHRIFTEN
VAN MGR. CALLEWAERT (16)
1927
200. TentoonsteUing van miniaturen en boekbanden, Brugge,1927.

Ge;:UustreerdeCatalogus,Afd. I: Miniaturen, firs 81, 82,
83. Bijvoegselaan den Catalogus,I, firs 120,205.
201. De habitu liturgico in administrandissacramentis.-CB.,
XXVII, 1927,21-25 = EL., XLI, 1927,120-122.
202. De modo confe,rendi baptismi per infusionem.-CB., XXVII,
1927, 100-104.
203. De cura sacraesupellectilis.-CB., XXVII, 1927,180-184.
204. De ordine baptismi adulterorum.-CB., XXVII, 1927,262-
267.
205. De laudibus matutinis. -CE., XXVII, 1927,283-289;448-
451. -XXVIII, 1928,63-72; 152-166;245-250;328-338.
= SE., hk. IV, biz. 53-89.
206. De ratione construendiet ornandibaptisteriumet fontembap-
tismalem. -CB., XXVII, 1927,346-352= EL., XLII,
1928,32-36.
207. De loco confessionisexcipiendae.-CE., XXVII, 1927,431-
435.
208. De hymno Te Deum.-EL., XLI, 1927,25-28 = Inst. lit.,
II, n. 265-266. -Nederlandse samenvattingin EPB.,
VII, 1926,209-231:De lofzang Te Deum.
209. Notes sur Ie care-meprimitif gallican. -EL., XLI, 1927,
58-57; 225-236= SE., hk. XLII, biz. 529-547.
209a. Liturgie en Eucharistie. Lezing gehoudenop den Liturgi-
schellDagte Roermond,den22DJuni 1927.-Ons Litur-
gisch Tijdschrijt, XII, 1926-27,168-173; XIII, 1927-28,
13..19= OnzeJellgd,IX, 1928-29,250-266= Liturgie en
Eucharistie, Averbode, 1929, 24 bIz.
1928
210. De reservationeSS. Eucharistiae. -CB., XXVIII, 1928,

59-62; 147-151.
211. De temporeministrandi S. Communionem. -CB., XXVIII,
1928, 240-245.
212. De SS. Sacramentiexpositioneprivata et publica. -CB.,
XXVIII, 1928, 322-327.
(17) DE GESCHRIFTEN VAN MGR. CALLEWAERT
213. E SupremaS. Congr.S. Officii. Dubium de repraesentatione

Spiritus Sanctisubforma humana.-CB., XXVIII, 1928.
339-341.
214. Missa de dominica, de feria, de festis. -CB., XXXVIII,
1928, 415-421.
215. Tu autemDomine,misererenobis). -CB., XXVIII, 1928,
471-473 = SE., hk. XIV, bIz. 185-188.
216. 's HeerenVerschijning.-LPB., X, 1928,5-6; 38-40.
217. Halfvasten of ZondagLaetare.-LPB., X, 1928,85-90.
218. Het Motu proprio en de deeinameaan de Iiturgie. -LPB.,
X, 1928,370-375 = Liturgisch Parochieleven,
1903-1928,
Steenbrugge,1928,bIz. 2-7.
1929
219. Inleiding tot A. DECUYPER, Liturgisch Handboek,I, Brugge,

1929,Ie uitg. bIz. 7-8.
220. Inleiding tot Pascha,mysteriespeldoor Pax (A. Maertens),
Steenbrugge,1929,Ie uitg., bIz. 5-9 = LPB., XI, 1929,
126-128; XV, 1933, 91-92 1= Liturgische Omroep,I,
1936,4-5; III, 1941,25-26.
221. Dankrede uitgesprokenter gelegenheidvan zijn benoeming
tot huisprelaat van Z. H. denPans. -Callewaert-huldi-
ging, 19 Augustus1929.Brugge,1929,bIz. 25-31.
222. De distinctione duplicis, semiduPIicis,simplicis. -CB.,
XXIX, 1929,40-46; 112-115= SE., hk. XIII, bIz. 179-
183.
223. Responsabreviora. -CB., XXIX, 1929, 75-76;171-172;
251 ; 423. -XXX, 1930,462-463.-XXXI, 1931,337. -
XXXII, 1932, 264; 415.
224. De dominica anticipata. -CB., XXIX, 1929,191-194.
225. De vesperisantiquis in officio praesertimromano. -CB.,
XXIX, 1929,217-237;310-327= SE., hk. V, bIz. 91-117.
226. De privilegiis dominicae.-CB., XXIX, 1929,303-308.
227. De commemorationibus. -CB., XXIX, 1929,373-377.
228. De occurrentiaet concurrentia,translationeet repositione.-
-CB., XX X, 1929,456-459.
229. E. S. Congr.de disciplina sacramentorum.Instructio de con-
ficiendo sacrificio misae et de Eucharistiae sacramento
distribuendoet asservando. -CB., XXIX, 1929, 460-473.
369
230. De parvis horis romanisante S. Benedictum.-CB., XXIX,

1929,481-492= SE., hk. VI, bIz. 119-126.
231. Heere,leer onsbidden.-LPB., XI, 1929,1-4.
1930
232. De formularibusmissarumpro defunctis.-CB., XXX, 1930,

70-73; 142-145; 190-193; 278-282.
233. Een oproepvan de Federatievoor Liturgie enParochieleven.
-CB., XXX, 1930,76.
234. De mutationibus in orationibuspro defunctis.-CB., XXX,
1930, 190-193= EL., XLIV, 1930,296-298.
235. De completorio ante S. Benedictum.-CB., XXX, 1930,
225-230= SE., hk. VII, bIz. 127-130.
236. De capitulis in officio romano ante S. Benedictum.-CB.,
XXX, 1930,318-321= SE., hk. VIII, bIz. 131-133.
257. De corporali. -CB., XXX, 1930 431-436.
238. Over liturgisch mishooren.-LPB., XII, 1930,1-11 = Ora
et labora-serie,1, Steenbrugge,1930, 36 bIz.; 2e uitg.
1932, 28 bIz.
239. Oproep ter viering van Palmzondag.-LPB., XII, 1930,
97-98.
1931
240. De minoris altaris supellectili. -CB., XXI, 1931,73-76.

241. De usn coloris SS. Sacramentoproprii. -CB., XXXI, 1931,
160-164.-Italiaanse vertaling: L'uso del coloreproprio
del S. Sacramento,in Rivista liturgica, XVIII, 1931,375-
377.
242. De usn stolae. -CB., XXXI, 1931,247-251.-Italiaanse
vertaling: L 'usa della stoIa, in Rivista liturgica, XVIII,
1931, 372-375.
243. De origine et usnplanetaeplicatae.-CB., XXXI, 1931,311,
317. -Italiaanse vertaling: L'origine e l'uso della pia-
neta piegata,in Rivista liturgica,XIX, 1932,321-24.
~. De reverentiisin accessu ad altare.-CB., XXXI, 1931,414-
417.
245. De H. Elisabethonzepatrones.-Dienende lie/de, 1931,No-
vembernummer.
.
(19) DE GESCHRIFTEN
VAN MGR. CALLEWAERT 371
1932.
246. De consecrandis particulis. -CB., XXXII, 1932, 25-29.

-Italiaanse vertaling: La consecrazione delle parti-
cole, in Rivista liturgica, XX, 1933, 24-26.
247. De laudibus SS. Sacramenti. -CB., XXXII, 19,~, 67-71.
248. De communione in Feria V in CoenaDomini. -CE~, XXXII,
1932, 71-73.
249. Contiteor in missa et officio. -CB., XXXII, 1932, 114-119
= SE., hk. XVI, bIz. 191-194. -Italiaanse vertaling:
II Contiteor alIa messa e all' ufficio, in Rivista liturgica,
XX, 1933, 57-60.
250. De anniversario papae et episcopi recolendo. -CB., XXXII,
1932, 156-162.
251. De liceitate missae dialogatae. -CB., XXXII, 1932,220-226.
-Italiaanse vertaling: Liceita della S. Messa dialogata,
in Rivista liturgica, XIX, 1932, 214-218. -Portugese
vertaling: Liceidade da Missa dialogada, in Opus Dei,
VII, 1932-32, 82-87.
252. De genuflexionibus in missa faciendis. -CB., XXXII, 1932,
290-294. -Italiaanse vertaling: Le genuflessionidurante
la messa, in Rivista liturgica, XX, 1933, 92-94.
253. De osculo in accessuad altare. -CB., XXXII, 1932, 363-
366. -Italiaanse vertaling: II bacio quando si sale all'
altare, in Rivista liturgica, XX, 1933, 22-24.
254. De administrando baptismo privato. -CB., XXXII, 1932,
450-454.
255. Les prieres d'introduction aux differentes heures de l'office.
-CB., XXXII, 1932, 467-479 = SE., hk. IX, bIz. 135-
144 (bijgewerkt). -Italiaanse vertaling : Le preghiere
di introduzione aIle differenti ore dell' ufficio, in Rivista
liturgica, XX, 1933, 275-308.
256. In memoriam Z. Exc. Mgr Waffelaert. -LPB., XIV, 1932,
1-5.
257. Ons kerkelijk Jaar. -LPB., XIV, 1932, 259-264; 267-270;
315-317; 331-338 = Ora et Labora-serie,27, Steenbrugge,
1932, 68 bIz.; gedeeltelijk overgenomen in SE., hk.
XXVIII, bIz. 251-261.
372 DE GESCHRIFTEN
VAN MGR. CALLEWAERT (20)
1933
258. De lampadecoramSS. Sacramento.-CB., XXXIII, 1933,

57-61. -Italiaanse vertaling: La lampadedavanti al SS.
Sacramento,in Rivista liturgica, XX, 1933,117-119.
259. De loco asservandae SS.Eacharistiae.-CB., XXXIII, 1933,
132-137.-Italiaanse vertaling: Dove si deveconservare
il SS. Sacramento,in Rivista liturgica, XX, 1933,152-154.
260. De dispositioneet ornatuthroni expositionis.-CB., XXXIII,
1933, 206-2.10.-Italiaanse vertaling: L'esposizionedel
SS.Sacramento,disposizionee ornato del trono, in Ri-
vista liturgica, XX, 1933,217-219.
261. De S. Communione immediatepostmissam. -CB., XXXIII,
1933,282-285.
262. De S. Communionepluribus infirmis ministranda.-CB.,
XXXIII, 1933,367-370.-Italiaanse vertaling: Ammi-
nistrazione della S. Communionea pill infermi, in Ri-
vista liturgica,XXI, 1934,59-61.
263. Vasten en Voorvasten. -LPB., XV, 1933,19-26; 33-40 =
Ora et labora-serie,32, Steenbrugge,1933,76 bIz.; 26,
uitg., 1937,80 bIz. ; gedeeltelijk overgenomenin SE.,hk.
XXXVIII, bIz. 435-448.
264. LiturgischeBeweging. Wat ze niet is. Wat ze wel is en moet
zijn. (Openingsredevan bet Liturgisch Congreste Gent,
28 Juni 1933). -LPB., XV, 1933, 373-381 = Ora et
labora-serie,40, Steenbrugge,1933, 30 bIz.
[265. De KatholiekeEncyclopaedie, Amsterdam,1933-1938].
(De Lijst derMedewerkers , afgedruktvooraanin bet
eerstedeel, vermeldt den naamvan Mgr. Callewaert.Het
blijkt echter met dat hij feitelijk medegewerktheeft.
Ook treft men zijn naammet meeTaan in de Lijst der
Medewerkersin bet 246 en laatste deel).
1934
266. Quaestionesde Exsequiis.-CB., XXXIV, 1934,17-21; 61-
71; 103-108; 171-177; 193-306.-Twee hoofdstukken
dezerstudie verscheneneveneensin Italiaansevertaling:
Assoluzioneper i defunti, in Rivista liturgica, XXI, 1934,
(21) DE GESCHRIFTEN VAN MGR. CALLEWAERT
213-216; II trasporto e I'ornato del feretro, ibid., 243-247.

Het geheel, vermeerdertmet drie nieuwehoofdstukken:
De cadaverissitu in via (biz. 23-29),De ritu sepulturae
(biz. 42-47), en De officio defunctorum(biz. 48-62)ver-
scheen als brochure: De exsequiis Quaestioneslitur-
gicae,Brugis, 1935,64 biz. -De hoofdstukken: De ce-
reis funalibus(biz. 16-19= CB., XXXIV, 1934, 151-153)
en De officio defunctorum(blz.48-60)werdengedeeltelijk
overgenomenin SE., hk. LVIII, biz. 725-726en hk. XII,
biz. 168-177.
267. De missa cum assistentiapontificali. -Excerptum e Caere-
moniali in missaprivata et solemni,ed.3a.Brugis, 1934.
8 p.
268. De loco obscuroin breviario. -CB., XXXIV, 1934, 85-86
= SE., hk. XV, biz. 189-190.
269. De missiset officiis martyrum temporipaschallpropriis.-CB.,
XXXIV, 1934,257-259= SE., hk. LIV, biz. 713-714.
270. Het werk der priesterlijke roepingen.-CB., XXXIV, 1934,
332-340= Eeuwfeest van Bisdom en GrootSeminarievan
Brugge,Brugge, 1934,biz. 70-78.
271. De processionibusliturgicis. -CB., XXXIV, 1934,366-369.
272. Quid sit officium canonicumbreviarii? -CB., XXXIV, 1934,
440-444.
273. Openingsrededer XVlIIe Nederlandsche LiturgischeWeekte
Leuven. -LPB., XVI, 1934,293-296.
274. De Jeruzalemscheoorsprongvan den Zondag.-Ons Litur-
gisch Tijdschrift, XX, 1934-35,1-6; 31-37,53-58; 77-91.
,- Herwerkte en merkelijk bijgewerkteFranse vertaling :
La synaxeeucharistiquea Jerusalem,berceaududimanche,
in Ephemerides theologicaeLovanienses',
XV, 1938,34-73
= SE., hk. XXIX, biz. 263-303.
1935
275. CongresBrugge en ommelanden.Openingsrede. -Wetenschap

in Vlaanderen,I, 1935-36,50-52.
276. Breviarium sanctificatio diei. -CB., XXXV, 1935, 54-57.
277. Openingsrededer XIXe IiturgischeWeekte Hasselt.-LPB.,
XVII, 1935, p. 263-267.
278. Role du peuple chr6tiendansla celebrationde I'office divino
373
-Cours et ConferencesdesSemaines liturgiques, di. XIII,
Leuven, 1935,bIz. 179-192 = SE., hk. XVII, bIz. 195-204.
279. Liturgische Kunst. -Het RoomschKatholiek Bouwblad,VII,
1935-36,389.
1936
280. De liturgische bewegingals apostolaatmiddel.-Verhande-

lipqen van het VIe Katholiek Congresvan Mechelen,lIe
drel: Godsdienstiglevenen katholiekeActie,Brussel,z. j.,
bIz. 80-91.
281. De planetisplicatis. -EL. (Anal. hist.-ascet.),L, 1936,69-75
= SE., hk. XXVI, bIz. 233-239.
282. De amictu. -EL. (Anal. hist. ascet.),L, 1936,325-335=SE.,
hk. XXVIII, bIz. 341-350.
283. De keuze van Epistel en Evangelie.-TvL., XVIII, 1936,
121-128;208-215.-XVIII, 1937,29-36; 72-74 = SE.,
hk. XXXIII, bIz. 347-378. .
284. Roever staan wij in de liturgische beweging?Openingsrede
der XXe NederlandscheLiturgische Week te Leuven. -
TvL., XVII, 1936,283-291= OnsLiturgisch Tijdschrijt,
XXII, 1936-37,5-15.
285. Eucharistischen liturgisch leven. -St-Canisiusblad, XXX,
1936.225-235.
1937
286. L'reuvre liturgique de S. Gregoire. La septuagesimeet l'alle-

luia. -RHE., XXXIII, 1937, 306-326 = SE., hk. XLVII,
bIz. 635-653.
287. Qu'est-ce que l'oratio super populum? -EL. (Anal. hist.
ascet.),LI, 1937, 310-318 = SE., hk. LI, bIz. 687-696(bij-
gewerkt).288.
De ecclesiaeet altaris consecratione.- EL. (Ius et praxis), LI,
1937,102-1012. (Deze bijdrage is eenbijgewerkteheruitga-
ve van de nummers 411-415 der Inst. Lit., III, 1).289.
De altaris linteaminibus. -EL. (Ius et praxis), LI, 1937,
147-102= Inst. lit., III, 1, n. 433-438,
(23) DE GESCHRIFrEN VAN MGR. CALLEWAERT 375
290. Texte liturgique composepar S. Gregoire.-EL. (Anal. hist-

ascet.),LIII, 1938,189-191= SE., hk. XLVII, biz. 655-
657.
291. Introitus. -EL. (Anal. hist., ascet.),LIII, 1938,484-489=
Inst. lit., III, 2.
292. Initia officii canonica.-EL. (Anal. hist.-ascet.),LII, 1938,
490-498= Inst., lit., II, ed. altera, n. 222-227.
293. Openingsrededer XXIIe Nederlandsche LiturgischeWeekte
Tongerloo. -Eucharistisch Tijdschrijt, XVII, 1938,
257-261= LPB., XX, 1938, 225-229= De Zondag.Ver-
slagboekdel XXI Ie Nederlandsche Liturgische Week,Ton-
gerloo, 1938, bIz. 9-13.
294. Inleiding tot A. MAERTENS, Handboek der Paramentiek,

Steenbrugge,1939, bIz. VIII-IX = Aan de leden onzer
naaikringen.-LPB., XXI, 1939,107-109= Paramen-
tick, in LiturgischeOmroep,II, 1939,4-5.
295. Leerstellige Inleiding tot F. C. VANBEUKERING, De Mis,
Bilthoven, 1939, bIz. 5-15.
296. S. Gregoire,les scrutinset quelquesmessesquadragesimales.
-EL. (Anal. hist.-ascet.),LIII, 1939, 191-203= SE..
hk. XLIX, biz. 659-671.
297. Les fins et les fruits du sacrifice.-Les Questionsliturgiques
et paroissiales,XXIV, 1939,20-35.
298. De leer van het offer volgenshet MissaleRomanum.-TvL.,
XX, 1939,313-332.
299. Naklank van de Liturgische Weekte Tongerloo.- Eucharis-
tischTijdschrift, XVIII, 1939,5-13; 55-57.
300. De H. Mis, liturgic en theologie.-Eucharistisch Tijdschrift,
XVIII, 1939,218-222.-Met enige wijzigingen in: Ons
liturgischeTijdschrift, XXV, 1939-40,113-118: Het H.
Misoffer door zijn liturgic verklaard.
301. Un passodi S.Ambrogioe Ie letture di una stazionequaresi-
male. -Ambrosius, XV, 1939,63-64.
1938
1939
1940
302. Sacris Erudiri. Fragmenta Iiturgica collecta a monachis S. Pe-

tri de Aldenburgo. Steenbrugis, 1940, xxIv-742 p.
Buiten de reeds vermelde bijdragen (nrs. 84, 97,93, 205,
225, 230, 235, 236, 255, 266, 222, 215, 268, 249, 278, 107,
109; 184, 191, 185, 194, 195, 196, 281, 282,257, 274, 178,
171,101,283,100,145,114,135,263,134,138,148,147,
172,193,146,155,286,290, 296,199,287,108,72,269,
152, 52, 154, 266) bevat dit boek nog de volgende studie~ :
Hk. X. De matutino in antiquo officio romano (bIz.
145-148). -Hk. XI. Les offices festifs it Rome avant Ia
regIe de S. Benoit (bIz. 149-166). -Epilogus de antiquo
officio romano (bIz. 167-168). -Appendix ad c. XLV, de
ratione computandi dominicas quadragesimae (bIz. 601-
603). -XLVI. Les messes desjeudis du care-me(bIz. 605) ;
La messedu jeudi de Ia premiere semaine(bIz. 619-622);
La messe du jeudi de Ia semaine de Ia Passion (bIz. 629-
633).
303. Een nieuwe pauseIijke aanmoediging. -TvL., XXI, 1940,
247-254.
304. Het medeofferen der aanwezigenin de H. Mis. ,- .--
XXI,
1940-41, 279-286; 329-341.
305. In memoram Z.E.P. L. VerwiIst, O.P., - LPB., XXII,
1940, 212-213.
306. De ondergrond van de Advent-Liturgie. - LPB., XXII, 1940,
225-230.
307. In memoriamE. H. Alfons Maertens.Brugge, 1941,8 bIz.

308. Oudewachtwoordenvoor dennieuwentijd. Tegelidemoderne
dwalingen.-LPB. Kerk en Yolk, XXIII, 1941,1-3.
1942
309. Les etapesde l'histoire du Kyrie: S. Gelase,S. Benoit, S.

Gregoire',-RHE.,XXXVIII, 1942,20-48.
-TvL.,
1943
310. La finale du canonromain. RHE., XXXIX, 1943,5-21
311. De offerenda et oblatione in missa.- Periodica de re morali

canonica liturgica, XXXIII, 1944,61-94.
1947
Saint Leon Ie Grand et Ies textes du Leonien. -Sacris Eru-

diri. Jaarboek voor Godsdienstwetenschappen, I, 1948, 35-
122.313.
Saint Leon, .Ie Communicanteset Ie Nobis quoquepeccatoribus,
-Ibidem, I, 1948, 123-162.
314. Une epiclese dans Ie canon romain. (Nog te verschijnen in
RHE).
315. Wat is een Offer? (Nog te verschijnen in TvL).
B. -BOEKBESPREKINGEN 1
(Volgens de alphabetische volgorde der schrijvers)
316. P. ALFONZO. L'Antifonario dell' ufficio romano, Subiaco

1935. = RHE., XXXII, 1936, 943-947.
317. Fr. AUGAR. Die Frau im romischen Christenprocess,Leipzig,
1905. = RHE., VII, 1906, 833-835.
318. A. BIGELMAIR.Die Beteiligung der Christen im offentlichen
Leben in vorconstantinischer Zeit, Munchen, 1902. = RHE.
IV, 1903, 705-709.
319. B. BOTTE,Les origines de la Noel et de l'Epiphanie, Louvain,
1932. = CB., XXXIII, 1933, 159-160.
320. L. CEZARD. Histoire juridique des persecutions contre leg Chre-
tiens, Paris, 1911. = RHE., XIV,1913, 573-574.
1. Wij vermelden bier enkel de voornaawste besprekingen. lie

ook nrs. 21 en 66.
1944
312.
378 nF. GESCHRIFTEN VAN MGR. CALLEWAERT (26)
321. H. COPPIETERS STOCHOVE,Regestes de Philippe d'Alsace,

Gand, 1906. = AnEm., LVII, 1907, 208-210.
322. J. CUVELIERen DR EVERS.De wenschelijkheid van een nauw-
keurig onderzoek en beschrijving van bet kerkelijk ar-
chief. -Handelingen van bet XXXIXe Nederlandsch
Congres, te Brussel, 1906, II, 202-213 = AnEm., LIX,
1909, 4-5.
323. F. DANIELS.Nog iets over de benaming Schorselwoensdag&,
in De Katholiek, CXL, 1911, 234-236. = AnEm., LX,
1911, 105.
324. C. DE BUSSCHERE. Le Rosaire de Marie, Bruges, 1901. = CB.,
VI, 1901,506-510.
325. Ch. DUVIVIER. Actes et documents anciens concernant la Bel,.
gique, Bruxelles, 1903. = AnEm., LV, 1905, 74-76.
326. L. EISENHOFER. Katholische Liturgik, Freiburg, 1924. =
Ephemerides theologicae Lovanienses, II, 1925, 588-590.
327. M. FAZY. Note sur Ie style employe par Etienne de Tournai,
Bibl. de l'Ecole des Chartes, LXIX, 1908, 169-184. =
AnEm., LVIII, 1908, 339-340.
328. W. FELTE~, Forschungenzur GeschichteLudwigs desBayern,
Neuss, 1900. = RHE., IV, 1903,286~291.
329. K. A. FRANZ,Die Messe im deutschen Mittelalter, Freiburg,
1902. = RHE., VI, 1905, 838-841.
330. H. GRAUERT,Konrads van Megenberg Chronik und sein
Planctus Ecclesiae in Germaniam, in Historisches Jahr-
buch,XXII, 1901,631-687. = RHE., IV, 1903, 286-291.
321. Ch. GUIGNEBERT.Tertullien. Etude sur ses sentiments a
l'egard de l'Empire et de la societe civi~e, Paris, 1901. =
RHE., IV, 1903, 705-709.
332. A. HARNACK.Der Vorwurf des Atheismus in den drei ersten
Jahrhunderten,Leipzig, 1905. = RHE., VII, 1906,835-836.
333. R. J. HESBERT.Antiphonale missarum sextuplex, Bruxelles
1935. = RHE., XXXII, 1936, 943-947.
334. B. KRUITWAGEN.De benamingen Schorselwoensdag,Witte
Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag, in De
Katholiek, CXXXIX, 1911, 242-2455 = AnEm., LXII,
1911, 1040-105.
335. A. KURZ.Die katholische Lehre vom Ablass vor und nach dem
Auftreten Luthfifs, Paderbom, 1901. = RHE. II, 1901,
131-134,
(27) DE GESCHRIFTEN VAN MGR. CALLEWAER1' 379
MAX Prinz van Sachsen.Der hI. Martyrer Apollonius van Rom,
Mainz, 1903. = RHE., IV, 1903, 703-705.
337. S. MULLER. (Bijdragen over middeleeuwsechronologie in de
Nederlanden). = AnEm., LVI, 1906, 107-108; 434-437;
476-477. -LVII, 1907, 112-113; 226-227.
338. H. NELIS. (Bijdragen over middeleeuwse chronologie in de
Nederlanden). = AnEm., LVI, 1906, 108; 434-437; 476-
477. -LVII, 1907, 112-113; 352. -LVIII, 1908, 112.
339. J. OPDEBRINCK. Het mirakelbeeldvan O.L.Vrouw vereerd in
Sint-Janskerk te Poperinghe, Brugge, 1899. = CB., VII,
1902,613-616.
340. J. PARSY.S. Eloi, Paris, 1907. = AnEm., LVIII, 1908,202-206.
341. J. V. PFLUCK-HARTTUNG. Der Johanniter- und der Deutsche
Orden im Kampf Ludwigs der Bayern mit der Kurie, Leip-
zig, 1900. = RHE., IV, 1903, 286-291.
342. A. PROFUMO.Le fonti e i tempi dello incendio Neroniano,
Roma, 1905. = RHE., VIII, 1907,747-756.
343. M. PROU. Recueil des actes de Philippe ler, roi de France,
Paris, 1908. = AnEm., LIX, 1909, 66-69.
344. E. REMBRY.L'es remaniements de la hierarchie episcopale au
XIXe siecle, Bruges, 1904. = CB., X, 1905, 132-134.
345. H. STEIN.Bibliographies des cartulaires franc;ais,Paris, 1907.
= AnEm., LVII, 1907,332-333.
346. G. THORNELL.Studia Tertullianea. IV: De Tertulliani Apo-
logetico bis edito, Uppsala, 1926. = Bulletin d'ancienne
litterature chretiennelatine. (Suppl. de la Revue benedic-
tine), t. I, 1921-28, bIz. (273)-(275), nO694.
347. A. VAN HOVE.Etude sur les conflits de juridiction dans Ie dio-
cese de Liege a I'epoque d'Erard de Ia Marck (1506-1538),
Louvain, 1900. = Archives belges,II, 1900, 176-179. -
III, 1901, 199-200.
348. VINDEX. Difesa dei primi cristiani e martiri di Roma accusati
di avere incendiata Ia citta, Roma, 1902. = RHE. IV,
1903, 476-478.
336.
De moderne exegese
over a.7t60"'t'OAO~
door
DOM A. VERHEUL
(Affligem)
De belangstelling die overal is wakker geworden voor bet

kerkbegrip, heeft ook een verheugenden weerklank in bet
wetenschappelijk onderzoek. Met dankbaarheid constateren
wij, dat ook de exegesehaar aandacht heeft gericht op de
realiteit Kerk I), zoals die zich aan ODSvoordoet in de ge-
schriften van bet Nieuwe Testament. Deze exegetischespeur-
tochten naar bet kerkbegrip in de apostolische tijden, heb-
hen al dadelijk bet .groot belang doen inzien van een juiste
schatting van bet ambt in de Kerk. Deze zal immers in
grote mate de aard van de kerkopvatting zelf bepalen. Een
exclusief spirituele kerkopvatting zal zich logischerwijze ver-
zetten tegen ieder juridisch element in de 'bepaling van bet
kerkelijk gezag, terwijl een opvatting, die de Kerk ziet als
eenaards-bovenaardsewerkelijkheid, met bet aanvaardenvan
een juridisch gezag ook verplicht is de verhouding tussen
juridisch en pneumatisch element nauwkeurig te bepalen.
Gezien de herleefde belangstelling voor bet ambt in de
Kerk, willen wij bier in een kort overzicht de resultaten
schetstln van bet exegetisch onderzoeknaar de betekenis van
bet apostelambt in de eerste christentij den.
Goede diensten bewezenODShierbij vooral:
Olaf LINTON,Das Problem der Urkirche in der neuerenFor-
schung. Eine kritische Darstellung, Uppsala, 1932.
(2) DE MODERNE EXEGESE OVER dn6C1'Z'o).O~ 381
F. M. BRAUN,Aspects nouveaux du probleme de I' Eglise,

Freiburg (Zwitserland), 1942; Neues Licht auf die Kirche.
Die protestantischeKirchendogmatik in ihrer neuestenEntfal-
tung. Einsiedeln-Keulen,19461.
** *
Met uitzondering van Michiels 2,Dunin-Borkowski SenBru-
ders 4, behandelden de katholieke auteurs van bet begin de-
zer eeuw bet probleem der kerkelijke organisatie in het oer-
christendom niet ex professo; wat het apostolaat aangaat
beperkten de katholieke exegeten er zich slechts toe stelling
te nemen tegenover de protestantse exegese, ofweI door de
traditionele opvatting zonder wijzigingen voor te staan 5,
,
1. Een goedesynthese van bet T U: Texte und Untersuchungen
protestantse standpunt, doch Leipzig.
minder historisch opgevat wat TW: TheologischesWiirterbuch
betreft de ontwikkeling der pro- zum Neuen Testament,heraus-
bleemstelling,geeft ODS bet funda- gegeben yon Gerhard KITTEL,
mentele artikel van RENGSTORF, Stuttgart, 1933.
anOI1TOAO" TW, I, 406-446. ZNW: Zeitschrift fUr Neutesta-
Wij hebben gebruik gemaakt mentliche Wissenschaftund die
van de volgende afkortingen: Kunde der iilteren Kirche, Gies-
DAp: Dictionnaire d' Apologeti- sen.
que,Parijs. 2. Andre MICHIELS,L'origine
DBS: Supplement du Diction- de l' Episcopat,Leuven, 1900.
naire de la Btble, Parijs. 3. StephanusDUNIN-BoRKOWS-
MA: Die Mission und Ausbrei- KI, Die neuerenForschungenfiber
tung desChristentumsin dener- die Anfiinge desEpiskopates,Frei-
Bien Jahrhunderten, Leipzig, burg, 1900. -IDEM, Studien zur
1924. iiltesten Literatur fiber den Ur-
RB: Revue biblique, Parijs. sprung des Episkopates, in His-
RPH R: Revue d'histoire et de torischesJahrbuch,1900,bIz. 221-
philosophie religieuses,Straats- 254.
burg. 4. Heinrich BRUDERS, Die Ver-
SBA: Sitzungsberichteder Ber- fassungder Kirche van den ersten
liner Akademie,Berlijn. Jahrzehten der apostolischen
ThGI : Theologieund Glaube, Pa- Wirksamkeit an biszum Jahre175
derborn. n. Chr., in Forsch. z. christl. Lit.
TLZ: Theologische Literaturzei- und Dogmengesch., IV, 1-2,Mainz,
tung, Leipzig. 1904.
ThPQ: Theologische praktische 5. Zo o.a. Peter MORANT,Zur
Quartalschrijt, Linz. Apostelzahl,in ThPQ,LXXXVII,
382 A. VERHEUL (3)
ofweI door dele laatste in bet licht van recenterinterpretaties,
wat meer te nuanceren, zoals o.a. bet geval was bij Batiffoll
in zijn critiek op Harnack. Zich baserend op I Cor., XII,
28 en Eph., IV, 11-12 neemt Batiffol nl. eenbreed apostelbe-
grip aan, hiermee in de voe tsporen tredend van Harnack:
met hem neemt hij aan, dat a~60'To).o~ en I5cbl5eua
twee geheel
verschillende begrippen vertegenwoordigen. Hij weigert ech-
ter, tegen Harnack en zijn volgelingen in, daaruit de conclusie
te trekkeD, dat bet apostelambt louter charisma is, daar bet
een zending veronderstelt van den verrezen Christus. Ook
is volgens hem de omvang van bet apostelbegrip later Diet
beperkt : de omvang is altijd ruim geblevenen als men spreekt
van Ot I5cbl5euaa~60'To).Ot,danis dit een synthetische uitdruk-
king, waar a~60'To).Ot door I5cbl5eua nader bepaald wordt, en
geeDstrikte opsomming, als louden er nooit meer daDtwaalf
apostelen geweestzijn.
VOOFbet vervolg zijn we dUB,wat betreft de ontwikkelings-
geschiedenisvan de opvattingen aangaandebet apostelbegrip,
hoofdzakelijk aangewezenop Diet katholieke exegeten.
Voordat Lightfoot 2 in zijn commentaar op den brief aan
de Galaten er de aandacht op vestigde, dat de titel apos-
tel Diet uitsluitend aan de twaalf voorbehouden werd,
was een zodanige bredere opvatting DOg Diet als probleem-
stelling en onderwerp van discussie aanvaard geweest. Niet
dat deze opvatting Diet reeds vroeger voorgestaanwas -wij
treffen ze reeds aan bij de Kerkvaders, o. a. Origenes3 -
doch zij beinvloedde de probleemstelling Diet. Als een van
de eersten wees Lightfoot, fond bet midden van de vorige
eeuw, op dit bredere apostelbegrip.
Bij Marcus (VI, 30) en Mattheus (x, 2) komt bet woord
1934, bIz. 98-107 en A. MEDE- naissanteet le catholicisme,Parijs,

BIELLE, Apostolat, in DBS, I, 1911,bIz. 46-68. -IDEM, L'Apos-
col. 533-588, die uitdrukkelijk tolat, in RB, XV, 1906,bIz. 520-
bet bestaan van eencharismatisch 532. -IDEM, ApiJtres, in nAp,
apostolaat verwerpt en staande I, col. 251-261.
houdt, dat ook in I Cor., XII, 2. J. B. LIGHTFOOT, S. Paul's
28-30 en Eph., IV, 11-12, anoa- Epistle to the Galatians,Londen,
TO).O.in zijn technischen,beperk- 1890.
ten zin te nemenis (col. 573-584). 3. Horn. in Nu m., XVII, 11.
1. Pierre BATIFFOL,L' Eglise
(4) DE MODERNE EXEGESE OVER dn6<1TO).O~
an60'TO).O~slechts eenmaal v66r, doch bet is er volstrekt niet

duidelijk of bet woord er wel in technischen zin gebruikt
wordt. Deze heeft bet zeker niet, de enkele keer dat bet bij
Joannes (XIII, 16) voorkomt. Een veelvuldig gebruik is eerst
bij Lucas (34 maal) en Paulus (29 maal) aan te wijzen. Bij
hen nu worden volgens Lightfoot uitdrukkelijk Jacobus, de
Broeder des Heren (I Cor., XV, 6; Gal. I, 19), Andronicus
en Junias (Rom., XVI, 7) onder de apostelen gerekend; mis-
schien oak Silvanus (I Thess.,II, 6) en zekerBarnabas (l(and.,
XIV, 4, 14). Volgens denzelfden auteur wijst verder oak
bet bestaan van de 1J'8v~o-an60'To).Ot (II, Cor., XI, 13) in die
richting, daar dele tach moeilijk als zodanig had den kun-
nen opkomen, ware bet apostelambt slechts tot de twaalf I)
beperkt geweest.
Vanzelf ontstond nu door bet verbreden van bet apostel-
begrip de vraag naar zijn wezen en juisten omvang. Light-
foot komt tot de volgende beschrijving: bet apostelambt
is de hoogste rang in de Kerk; in dien zin zijn immers uit
te leggen I Cor., XII, 28 en Eph., IV, II, waar de apostelen
in de eerste plaats worden genoemd in de opsomming van
de charismata. Dikwijls worden zij in een adem genoemd
met de profeten; beiden waren immers met charismatische
gaven bedeeld, alhoewel de apostelen wegens bun adminis-
tratieve functies den voorrang genoten. Dat Lightfoot een
sterk pneumatisch apostelbegrip heeft, blijkt wel hieruit, dat
volgens hem voor bet apostelambt geenspeciale investituur
van den historischen Jezus vereist is -zoals bij de
twaalf I) -, doch dat bet volstaat den verrezen Christus,
wiens getuigen zij worden (Hand., I, 22), gezien te hebben
(I Cor., IX, 1) en de volheid der charismatische gaven te
bezitten (II Cor., XII, 12); dat zijn immers de twee titels,
waarop St. Pauus zich beroept, als hij zijn apostel-zijn wil
bewijzen.
Het is dug duidelijk: Lightfoot lanceert een breder apos-
telbegrip, bet blijft nochtans slechts toepasselijk op een ge-
slaten groep, wiens uitbreiding met bet toetreden van Pau-
lus, den laatste der Apostelen (I Cor., XV, 8), afgesloten
wordt.
De thesis van Lightfoot werd spoedig gemeengoed der
exegeseen oak zijn argumenten bleven mill of moor gehand-
383
A. VERHEUL (5)
haafd, totdat de ontdekking van de Didache in 1873 bet
onderzoek in een nieuw stadium bracht.
Harnack 1 was de eerste om er op te wijzen hoe sterk in
de Didache de apostelen op een lijn worden gesteld met fen
anderen stand van charismatici: de profeten, met wie zij
enkele malen in een adem genoemd worden 2. Als predikers
van bet Woord Gods zijn de apostelen en profeten de geeer-
den in de christengemeenten3. Het bijzondere van Harnack
is nu, dat hij enkele passagesvan St. Paulus met behulp
van de Didache wil uitleggen. Na er op gewezente hebben,
dat Paulus den titel van apostel Diet voor de twaalf re-
serveert, vervolgt hij : ja der Begriff lasst fine feste Abge-
schlossenheit tiberhaupt nicht zu 4 , want zoals God profe-
ten en leraars aanstelt, zo stelt Hij ook apostelen aan als
den eersten stand (I Cor., XII, 28; Eph., IV, 11; 11,20; III, 5).
Deze charismatische beroepsstandenzijn numeriek onbeperkt,
daar ze afhangen van de behoeften der Kerk, zoals God die
inziet. Ook de polemiek van St. Paulus tegen de pseudo-
apostelen (II Cor., II, 13) en de aartsapostelen (vneeA{av
anoO'1:0AOt,II Cor., XI, 5; XII, 11) wijst in die richting. Har-
nack -besloot nu, in tegenstelling met Lightfoot die slechts
een apostelbegrip, -fen breed -aannam, tot bet bestaan
van een dubbel apostelbegrip bij St. Paulus: bet charisma-
tische apostolaat, dat onbeperkt was en dat hij als bet oer-
christelijke beschouwt, en bet van omvang beperkte apos-
tolaat, dat de na-apostolische tij d zich gevormd heeft : bet
traditie-apostolaat, waartoe Paulus zelf den krachtigsten stoot
had gegeven.. Om de waarde van zijn eigen ambt in bet
1. Adolf VON HARNACK,Die stehungund Entwicklung der Kir-

Lehre der zwolj Apostel nebst Un- chenverfassungund des Kirchen-
tersuchungenzur iiltestenGeschich- rechtesin den zweierstenJahrhun-
te der Kirchenverjassung und des derten, Leipzig, 910.
Kirchenrechts,in Texteund Unter- 2. Did., XI, 3-6.
suchungen,II, 1-2, Leipzig, 1884 3. Did., IV, 1; XI, 3 e.v. ; XIII;
(We citeren dit werk in bet ver- XV, 1-2; vgI. HARNACK, TU, II,
volg met de afkorting T U). -ID., bIz. 111-112.
Die Mission und Ausbreitung des 4. HARNACK,MA, bIz. 335.
Christentums in den ersten drei 5. HARNACK,a.w., bIz. 336;
Jahrhunderten, I, bIz. 332-376, dezeIfdeopvatting vinden we ver-
Leipzig, 1924(in bet vervolg aan- dedigd in T U, II, bIz. 116: In
gegeven met MA). -IDEM, Ent- der Sorge fur sein eigenes An-
384
(6) DE MODERNE EXEGESE OVER &.7t60'TO).O~ 385
licht te stellen, plaatste hij zich op gelijke voet met de

twaalf ; daarvoor had hij hen echter eerst boven de an-
dere apostelen verheven -positie, die de twaalf in den
onbeperkten apostelgroep in werkelijkheid nooit hadden-
maar toch niet hoger dan den graad, dien hij voor zichzelf
wilde opeisen1. Paulus zelf heeft zich echter nooit volledig
van dit onbeperkte apostelbegrip kunnen ontdoen. Dit werd
e~rst doorgevoerd in bet post-apostolisch tijdvak: om de
universaliteit van bet Christendom als uitdrukkelijk door
Christ us gewild te doen doorgaan, wilde men de schakel be-
klemtonen, die er bestond tussen den historischen Jezus en
de uitbreiding van bet thristendom, die zij op den naam van
de twaalf stelden 2. Deze opvatting van Harnack heeft,
begunstigd door bet heersende wantrouwen in de medede-
lingen der evangelien, bet onderzoek over apostel, zwaar be-
last 3.
Met uitzondering van Sohm " die de bemerking maakte,
dat bet apostelbegrip van de Didache een latere omvorming
is, en dat men dus niet gerechtigd is bet met dat van den
apostolischen tijd gelijk te stellen 5, sloot men zich aan bij
Harnack en zijn bewering aangaande den oorspronkelijk on-
beperkten omvang van bet apostelbegrip. Ook de katholieke
exegesestaat op dit punt onder invloed van Harnack 6, doch
schell hat er das Ansehen del 5. SOHM,a.w., bIz. 42.

ZwoIfaposteI, denen er sich 6. VgI. o.a. H. HEMMER,Les
gIeichsteIIte, gesteigert. Und er Peres apostoliques,I-II: Doctrine
ist recht eigentlich, wenigstens des Ap(}tres, epftre de Barnabe,
soweit unsere Kenntnis leicht, Parijs,1907, bIz. LXV; en F. PRAT,
del Begriinder del Ansicht, van La theologiede S. Paul, Parijs,
del ausserordentlichen Stellung 1938, I, bIz. 499-500, die aan-
del ZwoIfaposteI als Apostel ge- gaande I Cor., XII, 28 b.v.
wesen. schrijft: ~Les Ap6tres nommes
1. HARNACK,MA, bIz. 336. ici ne sont pas Ies douze. Saint
2. VgI. BRAUN,a.w., bIz. 71. Paul veut parler sans doute de
3. Aldus Reinier SCHIPPERS,ces missionnaires qui, pousses
Getuigenvan Jezus Christus in het par I'Esprit de Dieu, quittaient
Nieuwe Testament,Franeker,1938, tout pour aller fonder en pays
biz. 141, aant. 1. palen des chretientes nouvelles.
4. Rudolf SOHM,Kirchenrecht, La Didache nous donne sur eux
I. Die geschichtlicheGrundlagen, d'assez curieux details... &.
Miinchen en Leipzig, 1923.
386 A. VERHEUL (7)
de protestantse exegeseging verder en zo kwamen Monnier 1,
Schutz 2. Seufert 3, Loening 4, Reville 5, Haupt 6, Hort 7,
Weiszacker 8, met Harnack tot bet negeren van aIle ambts-
karakter in bet apostolaat; bet was voor hen enkel eencha-
rismatisch verschijnsel, een charisma 9. Het gezag dat de
apostelenhadden, was niet van juridischen, doch van louter
morelen aard 1, gebaseerd op de volheid der geestesgaven,
die zij bezaten 11. lets wat natuurlijk prachtig overeen-
kwam met bun louter pneumatische opvatting van de Kerk 12
die onzichtbaar is en waar dug aIle Kerkelijk Recht in prin-
1. H. MONNIER,La notion de Theologie,XVIII, 1873, bIz. 631-

l'apostolat des origines a Irenee, 674. -IDEM, Das apostolischeZeit-
Parijs, 1903. alter der christlichen Kirche, Tu-
2. Roland SCHUTZ, Apostel und bingen, 1902.
JUnger. Eine quellenkritischeund 9. VgI. o.a. MONNIER, a.w.,
geschichtliche Untersuchungfiber bIz. 172; en WAGENMANN, Die
die Entstehung des Christentums, Stellung des Apostels Paulus ne-
Giessen,1921. hen den Zwolf in den erstenzwei
3. W. SEUFERT,Der Ursprung Jahrhunderten, Giessen, 1926,
und die BedeutungdesApostolates bIz. 24.
in der christlichen Kirche der er- 10. VgI. o.a. MONNIER, a.w.,blz.
sten zwei Jahrhunderte, Leiden, 381; WEIszacKER,Das apostoli-
1887. sche Zeitalter, bIz. 590, die van
4. E. LOENING,Die Gemeinde- een moralische Einwirkung des
verfassung des Urchristentums. Rates & spreekt; LOENING,a.w.,
Eine kirchenrechtliche Untersu- bIz. 39: So richtig es ist dem
chung, Halle, 1888. Lehrbegabtenjene rechtliche Ge-
5. J. REVILLE, Les origines de walt abzusprechen,so ist es doch
l'episcopat.Etude sur la formation nicht ausreichend,wenDdie Stel-
du gouvernementecclesiastiqueau lung der Lehrer lediglich auf die
sein de I' Eglise chretienne dans Wirkung, welche sie auf die Ge-
l'empire romain, Parijs, 1894. muter der Giaubigen hervor-
6. Erich HAUPT, Zum Ver- brachten gegrundet und demge-
standnis des Apostolates im Neu- gemassjeder Zusammenhangdes
en Testament,Halle, 1895-1896. Lehramts mit der Organisation
7. F. J. A. HORT,TheChristian der GemeindefUr die alteste Zeit
Ecclesia. A Courseof Lectureson geleugnetwild &. SOHM,a.w., biz.
the early history and early concep- 53 zegt, dat de leerbegaafde
tions of the Ecclesia, Londen, nooit rechtsgehoorzaamheidkan
1897. eisen,doch altijd de gehoorzaam-
8. Carl WEIszaCKER,Die Kir- heid der liefde.
chenverfassungdes apostolischen 11. SOHM, a.w., bIz. 43-
Zeitalters, in Jahrb. f. deutsche 12. BRAUN,a.w., bIz. 38.
(8) DE MODERNE EXEGESE OVER dn&O'-ro).o~ 387
ciep tot de onmogelijkheden behoort 1. Haupt drukte dit

heel suggestief uit: Nur das Charisma hat in der Kirche
eine wirkliche e~ovO'ta2. I)
** *
Wel was er vooral van den kant der gematig< Engelse
exegese3 oppositie tegen deze nieuwe zienswijzen.,. doch bet
merendeel der exegeten sloot er zich bij aan. Eenmaal ech-
ter de onbeperkte omvang van bet apostelbegrip geponeerd,
ging men twee wegen op in bet bepalen van zijn inhoud.
Sommigen zeiden: de apostelen zijn de eerste ChristeIijke
missionarissen4; doch dan ontstaat aanstonds de volgende
moeilijkheid : niet iedere missionaris van bet oerchristendom
werd apostel genoemd.
De meesten volgen echter ook hierin Harnack ~de aposte-
len zijn de eerste charismatici der Kerk. Het nieuwe Iigt
bier niet in bet feit. dat de apostelen als charismatisch be-
gaafd worden gekenmerkt. doch dat bet apostolaat krach-
tens zijn wezen alsexclusief charismatisch wordt beschouwd.
Begrijpelijk werd met bet ontkennen van aIle ambteIijk ge-
1. SOHM,a.w. bIz. 1-3: Aber HORT,a.w., en als thesis poneert:

diese Welt des Geistlichen kann The mild anarchy of early
nicht ~it jnristischen Begriffen Christianity is a fiction of mo-
erfasst werden. Noch mehr, ihr dern imaginations (bIz. 43).
Wesen steht zu dem Wesen des 4. Ook Theodor ZAHN, For-
Rechtes in Gegensatz. Das geist- schungenzur Geschichtedes neu-
liche Wesen der Kirche schliesst testamenilichen Kanons, t. VI,
jegliche kirchliche Rechtsordnung deel I: Apostelund Apostelschiiler
aus. 1m Widerspruch mit dem in der Provinz Asien, Leipzig,
Wesen der Kirche ist es zur Aus- 1900,bIz. 6-7 geeft aandn6a.o).o~
bildung van Kirchenrecht ge- de vage betekenis van missiona-
kommen. & ris en staat een breed apostel-
2. HAUPT,a.w., bIz. 151. begrip voor. Eveneens Eduard
3. VgI. o.a. A. J.MASON, Con- MEYER, Ursprung und An/tinge
ceptionsof the Church in early ti- des Christenturns,Stuttgart-Ber-
mes,in Essayson the early history lijn, 1921, I, bIz 267-270. In
of the Church and the Ministry, zijn derde volume, dat na Holl's
ed. by H. B. SWETE,bIz. 1-56; publicatie verscheen,wil hij ech-
Londen, 1921, die bIz. 40-43 stel- ter deze passage Diet meer voor
ling neemt tegendezeopvattingen zijn rekening Demello (III, bIz.
zoals zij verdedigd werden door 255).
388 A. VERHEUL (9)
zag en bet onderlijnen van een touter morelen en persoon-
lijken invloed, gesteund op bet charisma, bet onderscheid
tussen apostelen, profeten en leraars, de drie voornaamste
standen der eerste Christenheid, zeer vaag 1. Deze laatste
conclusie wordt door Harnack zelf DOgDiet getrokken : voor-
al bet onderscheid tussen apostelen en profeten tracht hij
scherp te formuleren 2. Het specifieke van bet apostelschap
komi bij Sohm.per slot van rekening hierop Deer, dat alleen
de apostelen de volheid van bet charisma bezitten en daar-
door bet hoogste geestelijk gezag in de Kerk vertegenwoor-
digen 3.
Men maakt een scherp onderscheid tussen twee verschil-
lende organisaties in de Kerk: een organisatie der leer die
geheel op bet charisma berust en waartoe de apostelenbeho-
fen en die Diets met bet uiterlijk bestuur van de Kerk te
maken heeft, en een bestuursorganisatie, welke eenjuridisch
karakter vertoont en zich beperkt tot de afzonderlijke lo-
cale christengemeenten'. Apostelen, profeten en leraars, de
charismatici bij uitstek van de eerste Christenheid 5, behoor-
den tot de eerste groep en waren in bun taak Diet gebonden
aan de locale gemeenten, doch deze strekte zich uit over
heel de Kerk. Van een eigenlijke organisatie in den juridi-
schell zin van bet woord kan men dus in verband met de
Kerk in haar geheel niet spreken. Dit is echter wel bet ge-
val voor de locale christengemeenten6.
Ook Harnack redeneerdenaar dat schema: apostelen, pro-
retell en leraars zijn geeD definitieve, gekozen ambtenaren
van een afzonderlijke gemeente, doch vrije leraars, wier ac-
tiviteit gefundeerd is op een goddelijk mandaat of charis-
ma '1; zij zijn aan de Kerk in haar geheel geschonken en
betekenen zo voor de verstrooide Christenheid een band van
eenheid, die dikwijls niet voldoende naar waarde geschatis 8.
Doch al hebben zij in 't geheel geenjuridische enadministra-
tieve functies 9,bet gezag van bet charisma is onbeperkt, ja
1. SOHM,a.w., bIz. 49. 6. SOHM, a.w., bIz. 12.

2. HARNACK,T U, II, bIz. 114, 7. HARNACK,MA, bIz." 347.
119,126. 8. HARNACK,ibid., bIz. 353.
3. SOHM,a.w., bIz. 43. 9. HARNACK, T V, II, bIz. 103:
4. SOHM,a.w., bIz. 6. "Administrative und jurisdiktio-
5. SOHM,a.w., bIz. 28. Delle Funktionen fehiten jelleD
(10) DE MODERNE EXEGESE OVER a3t&O'TO;'f!~ 389
zelfs despotisch, daar bet Woord van God, dat zij verkondi-
gen, onverbiddelijke gehoorzaamheid eist 1.
Deze laatste scherpe formulering bezorgde hem tegenstand,
vooral van den kant van Sohm, die een meer onafhankelijk
standpunt over bet ambt in bet oerschristendom innam 2.
Tegen Harnack houdt hij staande, dat ook in de plaatselijke
christengemeenten, die immers slechts de diverse verschij-
ningsvormen der gehele Christenheid uitniakeh 3, geen kwes-
tie van juridische bestuursorganisatie kan zijn~. Als een bo-
venaardse realiteit is de Kerk hiervoor niet vatbaar 5. Geen
wetgeving van j uridischen aard, doch bet Woord van God
zeIt regeert de Kerk 6: de organisatie der Kerk is zuiver
charismatisch. Zo is ook de gehoorzaamheid aan bet lei-
dende charisma in de Kerk geen juridisch zich onderwerpen,
doch een spontaan gehoorzamen, geboren uit de vrije er-
kenning van Gods wil, die zich openbaart door bet charis-
ma 7. Omdat bet Woord Gods, dat den inhoud vormt van
de leergave, de Kerk regeert, hebben de leerbegaafden -de
apostelen,profeten,en leraars : DEAaAovvTe~TOVA6yov TOVOeov 8
Aposteln, Propheten und Lehrern 4. SOHM,a.w., bIz. 22: Die

voIIstandig. Auch nicht die lei- Einzelgemeindei&t organisiertnur
seste Andeutung yon solchenist durch die gottgegebene Vertei-
in den Quellen zu linden ; ja die- lung der Gaben innerhalb der
selben schliessen administrative Christenheit.
Obliegenheiten fUr die Apostel 5. SOHM,a.w., bIz. 1-3.
u.s.w. geradezuaus. .6. SOHM,a.w., bIz. 26.
1. HARNACK, in TLZ, 1889,bIz. 7. SOHM,a.w.,bIz. 27 : Darum
420-421: Die Geineinde dart die ist yon Rechtspfiicht keine Rede,
Anordnungen der Lehrer so wenig sondern es ist 'die Liebe das
kritisieren, wie die der Prophe- H ochste '.
ten ; wat verder schrijft hij hen 8. Tegende gewoontedezeuit-
zelfs de macht toe despotischin drukking als eentechnischenterm
die Gemeinde hineinzuregieren. te nemen, verzette zich wederom
2. VgI. de bespreking van LIN- de gematigde,Engelseexegesein
TON,a.w., door Maurice GOGUEL,den persoonvan J. A. ROBINSON,
in RHP R, XV, 1935,bIz. 160-163. Thechristian ministry in the apos-
3. SOHM,a.w., bIz. 21-22 : Die tolic and subapostolicperiods, in
Einzelgemeinde ist ununter- Essayson the early history of the
scheidbaryon der Gesamtgemein- Church and the Ministry, ed. by
de, sie ist, was sie ist, nur als Er~ H. B. SWETE, bIz. 57-92,Londen,
scheinungsform der Gesamtge- 1921. Hij vormt bet besluit:
meind~. .Jt m"~t tb~refor~ drop out Qf
A. VERHEUL (11)
-bet bestuur van de Kerk 1, De voornaamste onder deze
dragers der leergave zijn de apostelen 2: zij bezitten de vol-
heid van bet charisma 3,
* **
Zo was de stand der discussie op bet einde der vorige eeuw.
Eerst fond 1920 werd bet probleem hervat. SCHUTZ (a.w.,
1921) die. 'zich meer bij Seufert aansloot, vooral wat betreft
de looche\ing der instelling van bet college der twaalf door
Jezus en bet vervagen der grenzen van bet apostelbegrip 6,
en Wagenmann (a. w., 1926) 6 die meer in de lijn van Haupt
zijn conclusies trok, brachten zo goed als geen vernieuwing
in de probleemstelling.
* **
Dit nieuwe geluid deed zich horen met bet verschijnen
van een belangrijke studie van de hand van Holl 7. Hij wi!
gedaan maken met de opvatting, die sinds Sohm en Har-
nack de heersendewas en die de Prima-Clementis als bet
grote keerpunt beschouwt: den overgang van bet charisma-
tisch-pneumatisch kerkbegrip naar bet juridische 8. louder
bet charismatische karakter van bet oerchristelijk kerkbegrip
en haar apostelambt te ontkennen, begon hij op bet juridi-
sche element te wijzen. Wat den omvang van bet apostelbe-
grip betreft, keert hij weer terug naar de opvatting van
the categoryof technical Christian scheenvan de hand van RANFT,

phraseology; and when it is gone, Paulus und die Zwolfe, in ThGl,
we shall be lessinclined to accept XXVI, 1934, bIz. 213-221.
the view that the Lehrgabe, or 7. Karl HOLL, Der Kirchenbe-
gift of teaching, was the primary griff des Paulus in seinem Verhiilt-
ground of authority in the primi- nis zu dem der Urgemeinde,in
tive Church. (bIz. 72). SAB, 1921, blz.920-947; hetzelf-
1. SOHM,a.w., bIz. 29. de artikel verscheenook in HOLL,
2. SOHM,a.w., bIz. 42. Gesammelte Aufsiitze zur Kir-
3. SOHM,a.w., bIz. 43. chengeschichte,II : Der Osten,Tii-
4. SCHUTZ,a.w., bIz. 71. bingen, 1928, bIz. 44-67. Wij
5. SCHUTZ,a.w., bIz. 13. citeren volgens dit laatste.
6. Een goede besprekng van 8. HoI.L, a.w., bl~. 44-45.
lJet W~rK y~Q Wa~en~~QQyeT.
390
(12) DE MODERNE "EXEGESE OVER a~6(1TOJ.O~ 391
Lightfoot; gaat zelfs verder dan deze, in zover hij -steu-

nende op een diepgaande exegese van I Cor., xv, 5 e. v. -
naast de twaalf alleen Jacobus en Paulus als apostel er-
kent 1. Dit is vooral van belang, omdat na den langen weg
der critiek weer voor bet eerst van protestantse zijde bet
arnbtskarakter van bet apostolaat wordt erkend, waardoor
de heersendeopvatting van bet apostelambt als louter cha-
risma in haar kern wordt getroffen. Holl trekt zelf de con-
clusie : Charisma en traditie (die bet ambt schept als hand-
haver van bet geopenbaarde) ontstaan dus niet met een
zekeren tij dafstand, in dien zin, dat de traditiegedachte reeds
een verkwijnen van bet charisma zou veronderstellen, doch
beide ontstaan zo goed als gelijktijdig en ontspringen aan
dezelfde bran I).2. Toch handhaaft hij de tegenstelling tus-
sell een charismatisch (St. Paulus) en een rechtsapostolaat(de
oergemeente van Jeruzalem)3. Zijn opvatting opende echter
klaarblijkelijk de mogelijkheid weer contact te nemen met
de katholieke exegese4, die altijd bet ambtskarakter en bet
bestaan van de Kerk als instelling had staande gehouden.
** *
Gaan wij tenslotte nog even na, wat er de laatste vijftien
jaren over ons onderwerp verschenenis, dan ontmoeten wij
weinig absoluut nieuwe stellingen; er wordt eerder een cri-
1. HOLL, a.w., bIz. 45-51. critiek op dit punt van Holl's be-
2. HOLL a.w., bIz. 51: Cha- weringen verscheen van de hand
risma und Tradition entstehenal- van Wilhelm MUNDLE, Das Kir-
so nicht im betriichtlichen zeitli- chenbewusstseinder liltesten Chris-
chen Abstand von einander, so tenzeit, in ZNW, XXII, 1923,
dass der Oberlieferungsgedanke bIz. 20-42.
schon ein Sinken voraussetzte, 4. Niet geheel te verwonderen
sondern beides erwiichst fast is, dat van Diet katholieke zijde
gleichzeitig und an derselbenStel- de studie van Holl Diet altijd in
le. Und zwar so, dass der Ober- aIle opzichten een gunstige beoor-
lieferungsgedankesich sofort fiber deling vond. Zo zegt b.v. RENG-
das Charisma erhebt. Denn an STORF (TW, I, 434, Rant. 169)
die Hohe, auf der die Christus- aangaande Holl's opvatting :
erscheinungenstanden,vermochte Der im vollsten Sinne pneuma-
keine Wirkung des Charismahin- tische Charakter des Apostolates
anzureichen. ist nicht erkapnt, II
~. HOI.L,a.w., b!~. 6~-64, ~en
392 A. VERHEUL (13)
tische keuze gedaan in wat de moderne exegesereedsvroeger
naar voren had gebracht. Allen nemenwel, in navolging van
Harnack, bet bestaan van een dubbel apostelbegrip, een rui-
mer en enger, aan 1; wat echter bet charismatisch karakter
betreft van bet apostolaat, verlaat men steeds meer de ex-
clusiviteit van Harnack en begint men zich te bewegenin de
richting van Holl, die bet samengaanvan juridisme en pneu-
matisme voorstond.
lemand die zonder meer de stellingen van Harnack over-
neemt, is wel Lietzmann 2. De Didache is ook volgens hem
de beste commentaar om omvang en betekenis van an6(JTo;'o~
bij St. Paulus na te gaan 3; bet paulinisch apostelbegrip, dat
de rondtrekkende verkondigers van bet Evangelie omvat, is
bet onbeperkte, wat zich in de tweede eeuw reeds verengt
tot de twaalf 4.
Langs een anderen weg komt ook Goguel 6 tot de hoofd-
conclusies van Harnack: bet bestaan van een onbeperkt,
exclusief charismatisch apostolaat. De bedoeling van Goguels
studie is bet kerkbegrip van de gemeente van Jeruzalem
vast te stellen uitgaande van een punt, waarin Paulus van
haar afwijkt : nl. bet apostelbegrip. Volgens de Handelingen
1. Zie o.a. N. GREITEMANN, art. i we Testament,1935, bIz. 48, 52,

Apostel, in Bijbelsch Woordenboek, : aant. 2, waar in verband met bet
18afl., Turnhout, 1941,col. 72-74. : eDger en ruimer apostelbegrip
Joseph RUBY, Saint Paul. Les gesprokenwordt van (twee con-
epitresde la captivite, Parijs, 1935, centrische cirkeis .
bIz. 201-202; IDEM, Saint Paul. 2. Hans LIETZMANN,An die
Epttre aux Romains,Parijs, 1940, Romer, Tiibingen, 1935, bIz. 22-
bIz. 499. -Foakes JACKSON -Kir- 25; IDEM, Geschichteder alien
sopp LAKE, The Beginnings of Kirche, 4 vol., Berlijn en Leipzig,
Christianity, Part. I: TheActs of I, 1932, bIz. 145-146.
the Apostles, vol. V: Kirsopp 3. LIETzMANN,Geschichte,I,blz.
LAKE -Henry L. CADBURY, Ad- 145.
ditional notes to the Commentary, 4. LIETZMANN,An die Romer,
Londen, 1933, bIz. 50-51. -A. bIz. 24: Es gaIten bald our die
WIKENHAUSER, art. Apostel, in von HeITn selbst berufenen ais
Reallex. f. Ant. u. Christent., 48 dn6aTOAOt.
afl., Leipzig, 1942, col. 552-555. 5. Maurice GOGUEL,La con-
Bij de Nederlandse exegetenver- ception Jerusalemitede l'Eglise et
weesonlangsnog SCHIPPERS, a.w., lesphenomenes de pneumatisme,in
bIz. 139 naar F. W. GROSHEIDE,Melanges Franz Cumont, I, Bru-
Alqem~n~QanQn(ekpqn he( Ni~U- seI119361l)~. 209-223.
(14) DE MODERNE EXEGESE OVER a1to'(1'roJ.O~ 393
zijn de apostelen zij, die heel het openbaar leven van Jezus
tot aan zijn Hemelvaart met Hem samenzij~ geweest(Hand.
I, 22) en van dan af zijn getuigen waren, daartoe uitverkoren
door Jezus met den bijstand van den H. Geest, welke laat-
ste op het Pinksterfeest over hen werd uitgestort. Wat be-
treft de verhouding: apostolaat -H. Geest,sta~t St. Paulus
met een tegengestelde opvatting: de uitstorting van den
H. Geest is voor hem geengevolg van het apostel-zijn, doch
voorwaarde en oorzaak 1. Goguel besluit dan, dat de charis-
matische apostolaatsopvatting ontegenzeggelijkonder is dan
de theorie van het apostolaat als instelling 2, want ware het
samenzijn met Jezus tijdens zijn openbaar leven een vereiste
voorwaarde voor het apostelambt geweest, dan had Paulus
zich nooit apostel kunnen noemen. Toch ligt de grond van
het ontstaan van het apostolaat als instelling in de oerge-
meente, in zover de twaalf die Jezus van dichtbij gekend
had den in zijn openbaar leven een groat aanzien genoten.
Wat aanvankelijk aanzien werd als reden voor de toename
van het gezag der twaalf, werd tenslotte de grand van hUll
apostel-zijn zelf. De band, die hen met Jezus verbonden
had en welke hen tot de dragers maakte van een traditie,
die steeds aan belangrijkheid toenam, verdrong tenslotte,
samen met het verdwijnen van het pneumatisme, het pau-
lijns pneumatisch apostelbegrip.
Een jaar later, 1937, verdedigde Schmidt 3 nag wel een
breed apostelbegrip 4, doch wat de onverenigbaarheid van het
juridisch en pneumatisch element van het apostelambt be-
treft, ging hij een anderen weg op,deze nl. welke reeds door
Holl was ingeslagen. Er is, zo luidt zijn conclusie, helemaal,
geen overgang geweest van een charismatico-pneumatisch
1. GOGUEL,
a.w., bIz. 221 : Le ception charismatique de I'apos-
rapport entre I'apostolat et I'Es- tolat est incontestablement ante-
prit, tel qu'il est con~u dans Ie li-vrerieur it la theorie de I'apostolat-
des Actes, est exactement I'in- institution.
verse de ce qu'il est dans Ia con- 3. Karl Ludwig SCHMIDT,Le
ception paulinienne, I'effusion de Ministere et les mmisteres dans
I'Esprit etant, non pas Ia condi- l~Eglise du Nouveau Testament, in
tion et Ia cause de l'apostolat, RHPR, XVII, 1937,bIz. 313-336.
mais sa consequence. 4. S~~IDTt I.Wt bIz, 333,
2. GOGVEL, t.a.pl.; ~La CQq~
394 A. VERHEUL (15)
begrip van bet ambt naar een juridico-pneumatische opvat-

ting: Paulus en de eerste apostelen hebben dezelfde opvat-
ting van de Kerk en haar ambt, dat tegelijk een juridisch en
een pneumatisch element omvat 1.
Een critische, doch minder uitgesproken bonding Dam
Oepke 2 aan in zijn commentaar op den Galaten-brief. Hij
neemt bet bestaan van een dubbele betekenis van bet woord
an&O'To;'o~aan. De neutrale betekenis van bode I), afge-
zant) specialiseert zich in bet N. T. meer op bet religieuse
en duidt de rondtrekkende, Christelijke predikers aan. Daar-
naast loopt een eDger spraakgebruik, waar an60'To;'o~gebruikt
wordt als dn&O'TO;'O~'
11]O'ov
XetO'TOV.Het door dit tweevoud ont-
staDe probleem laat zich, aldus Oepke, niet oplossen door
een genealogisch schema: Diet in den zin van een latere
verbreding van den oorspronkelijk tot een eDgeD kring be-
perkten titel, wat tach Diet uitkomt, tenzij men weer een
later plaatshebbende inkrimping van bet begrip aanneemt;
evenmin kan bet zijn in den zin van een verenging van bet
begrip ten gunste van de bijzondere plaats, die Paulus in-
neemt en welke, zoals Harnack beweerde, onder Paulus' in-
v.Ioed-heeft plaats gehad. De conclusie van Oepke is dan
oak dat b.eide betekenissen naast elkaar bestaan en zich on-
afhankelijk van elkaar verder ontwikkelen.
Tenslotte moeten we nag wijzen op een thesis, die in 1939
door Sass 3 aan de universiteit van Greifswald verdedigd
werd en die buiten vele reeds verworven elementen tach oak
1. SCHMIDT,a.w., bIz. 335. - Paulus an die Galater, in Theol.

Dezelfde opvatting zet hij ook Handkomm. z. Neuen Test.,IX,
uiteen in TW, III, 439 s.v. EX- Leipzig, 1937,bIz. 27-28.
XA7jGta: (Schon die Art aber, wie 3. Gerhard SASS, Apostelamt
Paulus fiber die xaf!tGpaTa denkt und Kirche. Eine theologischexe-
und spricht, und vopends die Art, getische Untersuchung despauli-
wie er die Verbindung mit der nischen Apostelbegritfs, Miinchen
Urgemeinde festhalt, zeigt, dass 1939. -De huidige omstandighe-
von eiDer konstitutiv wesentli- den maakten bet ons onmogeIijk
chen Verschiebung von eiDer bet werk per~onIijk in te zien, wij
pneumatischen) zu eiDer ~ju- konden ons echter Iangs andere
ristischen Auffassung nicht ge- wegen van den inhoud van bet
sprochen werden dart. boek op de hoogte stellen.
2. A. ()EJ'J<E,per .Brief des
(16) DE MODERNE EXEGESE OVER dnOGTO).O; 395
jets nieuws naar voren bracht. Onder invloed van Loh-
meyer verdedigt hij bet bestaan van een dubbelen apostel-
kring: een galileische fond Petrus en die de twaalf om-
vat, en een jeruzalemse fond Jacobus, den Broeder des He-
fen. Het aantal van deze laatste groep moet, aldus Sass,
erg groat geweest zijn en veel overeenkomst vertoond heb-
bell met bet joodse instituut der "~;m van onder den tijd
van bet patriarchaat na de verwoesting van Jeruzalem. Tot-
dezen kring moeten oak de tegenstanders behoord heb-
ben, die in Corinthe en Galatie tegen Paulus optraden. Eerst
toen Petrus zich drie jaar na de bekering van Paulus oak te
J eruzalem vestigde, had er een versmelting van beide tra-
dities en apostelkringen plaats. De critiek bleef terughou-
dend aangaandedit punt van Sass' studie ; Schneider1 noem-
de bet nochtans bet interessantste gedeelte van Sass' be-
schouwingen, Dibelius trekt deze op Lohmeyer teruggaande
constructie voorlopig in twijfel 2,terwijl Joachim Jeremias 8
terecht de bedenking maakt, dat er in deze zienswijze geen
plaats is voor bet Pinkstergebeuren, zoals de Handelingen
bet ons verhalen~ Naar ons weten is de Zweedse exegeet
Dahl 4 de enige, die in zij n uitvoerige studie over bet yolk
Gods in bet N. T. met enthousiasme de zienswijze van Sass
overnam .
1. In TLZ, LXV, 1940, bIz. STER, in ZNW, XXXIX, 1940,

84 : Am interessantesten ist die
bIz. 248.
Uebertragung der Lohmeyerschen 5. Volledigheidshalve vennel-
Auffassung van eiDer Doppel- den wij nog dat L. M. DEWAIL-
Uberlieferung (Jerusalem -Gali- LY, O.P. (Etiolles, Le Saulchoir)
laa) auf I Kor., IV, 3-8. & een studie over bet apostelambt
2. In DLZ, LXIII, 1942, bIz.
bij St. Paulus in voorbereiding
339-341. heeft, waar vooral bet verband
3. In TLB, LXI, 1940, bIz. tussen dn6(fTo).o~en neOtp1]Tf}~ zal
137-139. bestudeerd worden. Het zij ons
4. Nils Alstrup QAHL, Dus bier ook vergund te verwijzen
Volk Golles. Eine Unlersuchung naar ons onlangs verschenen ar-
zum Kirchenbewusslsein des Ur- tikel: Kent Sint Paulus buiten
chrislenlums, Oslo, 1941. -Zeer de Twaal/ nag andere apostelen,
waarderend werd de studie van in Studia Calholica, XXI.I, 1947,
Sass oak besproken Qoor ELT~- bl~. 65-73.
396 A. VERHEUL (17)
SUMMARIUM
Circa comprehensionem et extensionem notionis &n6<1't'o).o~in scrip-

tis Novi Testamenti, praesertim epistulis Sancti Pauli, inde a
Lightfoot, Harnack et Sohm magna datur diversitas opinionum, im-
primis inter scholas reformatorum.
Nucleus totius quaestionis videtur esse relatio quam instituunt eru-
diti inter epistulas Sancti Pauli ex una et opusculum Didache ex al-
tela parte, utrum scilicet vox an6<1't'o).o~in hisce documentis eius-
dem sit valoris annon.
Post explanationes mere charismaticas auctorum laudatorum, non-
nulli exegetae protestantes hodierni, ductore K. Holl, magis ad opi-
nionem catholicorum accedunt et etiam aspectum juridicum primae-
vae Ecclesiae ejusque ministerii aestimare coepere.
Katholicisme en Hervorming
m de Nederlanden
DOOR
Dr. A. L. E. VERHEYDEN
(Vil/Joorde)
Kantlekeningen bij L. J. ROGIER,Ge-

schiedenisvanhet Katholicismein Noord-
Nederland in de zestiendeen de zeven-
tiende eeuw. Amsterdam, Urbi et Or-
hi, 1946, 2 delen, 650 en 832 bIz. (Een
derde deel met aanvullingen, kaarten
en registers is ter perse)1.
Het gaat met de geschiedschrijving van bet Noordneder-

lands Katholicisme in de XVIe en xvne eeuw als met de
historiographie van de HervorIning in ons land.
Men kwam tot hiertoe voor geen van beide onderwerpen
tot een bevredigende synthese; thans schijnt in dit opzicht
1. Het werk van L. J. Rogier Hervorming vertrouwd is,om eni-

munt niet alleen nit door eenuit- ge critische opmerkingenomtrent
gebreide eruditie, maar evenzeer de ophefmakende synthese van
door grote overredingskracht. Het de Rotterdamse leraar. Het is
is echter goed, vooral omdat bet aDze aangenameplicht Dr. Ver-
onderwerp van zijn studie zo on- heyden oprecht te danken voor
gemeenbelangrijk is, nuchter en de bereidwilligheid, waarmede hij
critisch te blijven. Wij verzoch- ODSverzoek inwilligde, alsmede
ten daarom de hervormde his- voor de zorg, waarmede hij zich
toricus Dr. A. L. E. Verheyden, van zijn taak heeft gekweten.
die als niet een met de archivali- (De Redactie).
sche bronnen nit de eeuw der
.
A. L. E. VERHEYDEN (2)
de N oordnederlandse kerkgeschiedschrijving op ons voor-
sprong genomen te hebben.
Het werk va,n Rogier heeft ten minste deze verdienste,
dat bet de weg voorbereidt voor een overzichtelijke studie
van bet Katholicisme in Noord-Nederland gedurende be-
wuste eeuwen.
In grate lijnen samengevat geeft bet eerste deel de be-
schrijving van de opkomst van bet protestantisme, of om
in de stijl van de auteur te blijven, van bet protestanti-
seringsproces; bet t;weede deel tracht zo getrouw mogelijk
bet katholiek tegenoffensief (onder de stuwkracht van de
missies I) weer te geven.
Rogier heeft zich ingespannen al de bestaande gegevens
te verzamelen: dat de auteur daarin geslaagd is, pleit ten
zeerste voor een uitgebreide eruditie.
Een vlek ontsiert evenwelditmonumentaalwerk,nl.hetzich
niet kunnen vasthouden aan strikt wetenschappelijke normen.
Ondanks 'de beloftenvolle inleiding over de oorzaken van
de Hervorming (Rogier hield zich bier heel nuchter aan een
zakelijke beschrijving van de bestaandemistoestanden), valt
de auteur bij bet aanpakken van bet eigenlijk onderwerp
aldra in een bijzonder spijtige tendenz : de apologetiek van
de katholieke Kerk.
Deze tekortkoming verklaart o.i. menigetegewaagde voor-
stelling.
Volgens Rogier is er geen verwantschap te zoeken tussen
de beweging van de moderne devotie en bet prote~tan-
tisme. Het heeft ons dan oak ten zeerste verwonderd, dat
Prof. Dr. R. Post in zijn recensie over bet werk van onze
Rotterdamse historicus beweert, dat Rogier zich houdt aan de
traditionele versie, die in de moderne devotie een voorloper
van bet protestantisme ziet 1. Rogier spande zich nochtans
in om te bewijzen, dat Geert Groote's beweging zich eerder
voortzet in de katholieke Kerk, dan in deze of gene pro-
testantse strekking 2.
1. R. 'POST, Een belangrijk dragen voor de geschiedenisder

boekover de geschiedenisvan het Nederlanden,I, 1947, bIz. 231.
katholicisme in Noord-Nederland 2. Dl. I, bIz. 103 t m 113.
in de eeuwenvan overgang.in Bij-
398
(3) KAnIOLICISME. EN HERVORMING 399
Zijn betoog vermocht evenwel niet ons te overtuigen : het

gebruikte bronnenmateriaal treedt nooit buiten het kader der
moderne publicaties, gegrepen nit de periode 1819-1940; ge-
zien het gewaagde van de thesis, ware het beslist gewenst
geweest, dat de auteur eens een stap had gedaan in de
bronnen van de XVIe en de XVIle eeuw.
Rogier's argumentatie schijnt ons dientengevolge te broos
om te kunnen aanvaarden, dat de buitenkerkelijke .visie van
Geert Groote en zijn volgelingen in essentie niet dezelfde
zou zijn als die, welke wij terugvinden bij de respectieve
protestantse richtingen en in h;lar zuiverste vorm bij de
doopsgezinde gemeenschap.
Een andere uitloper van de tendenz is het negeren van
de bijval, genoten door het Lutheranisme en de Doopsge-
zindheid in de eerste helft, van het Calvinisme in de tweede
helft der XVIe eeuw, zonder hier reeds te willen gewagen
van de ontwikkeling der protestantse confessiesin de XVIle
eeuw.
Ook hier heeft de auteur zich al te zeer laten leiden door
moderne publicaties en niet voldoende gegrepenin het bron-
nenmateriaal van de periode, die door hem behandeld wordt.
Daarenboven staan wij heel sceptisch ten overstaan van
het raadplegen van bepaalde geschiedschrijvers. Steunen op
bet gezag van W. J. F. Nuyens (te strekkingsvol om als
secure bron te fungeren), van H. Q. Janssen (die al te zeer
bij kronieken en schier niet bij archivalische bronnen aan-
leunt), van V. Fris (wiens werkmethode niet immer van
overhaasting is vrij te pleiten), komt beslist niet ten goede
aan bet werk van de Rotterdamse historicus.
Een nauwkeuriger, op bredere archivalischebases gegronde
studie zou Rogier toegelaten hebben een bloeiend voortbe-
staan van het Lutheranisme en het Anabaptisme ook buiten
Antwerpen te situeren~ En wij denken hierbij met uitslui-
tend aan andereZuidnederlandse brandpunten -zoals Gent,
Brugge en Kortrijk, -maar tevens aan Noord-Nederland.
Een dergelijke bewering is ons mogelijk geworden na ja-
renlange studie van het fonds van de Raad van Beroerte I).
Alhoewel deze verzameling uiterst interessante gegevensbe-
vat, vinden wij ze zelfs nergens vermeld bij Rogier. Uit de
imponerende reeks van dagingen, nit de veelvuldige infor-
400 A. L. E. VERHEYDEN (4)
maties, uit de talrijke vonnissen, uit de boeiende briefwisse-
ling, zou nochtans gebleken zijn dat de bestrijding van het
groeiend protestantisme voor de regering meer betekende dan
het beteugelen van de heerszucht van fen kleine minderheid.
Eens aangenomen dat het protestantisme v66r 1600 geen
massale beantwoording kende, kon Rogier nog moeilijk an-
ders dan ieder hoogtepunt van het protestantisme beschou-
wen als fen product van de agitatie ener op overheersing
beluste minderheid.
Indien wij ons even houden aan de Zuidnederlandse toe-
standen, dan zij n op grond van fen volstrekte minderheid
del protestantse groeperingen de hiernavolgende situaties
maar moeilijk voor uitleg vatbaar :
10 V 66r en na 1566 aarzelden de magistraten herhaalde
malen de terechtstellingen van de protestantse martelaren in
het openbaar te laten geschieden, of troffen ze heel ernstige
voorzorgsmaatregelen.
20 De inquisiteur vraagt, van 1561 af, met klem fen lijf-
wacht en dreigt ten slotte zelfs met ontslag, indien hem geen
voldoening woldt gegeven; hij geeft de verzekering dat het
hoogst no dig is, willen hij en zijn helpers de inspectietoch-
ten tot fen goed einde brengen.
30 De stedelijke besturen, die nocl}tans over burgerwach-
ten beschikken (sommige zelfs over garnizoenen) treden v66r
en na 1566 meermalen laks op. Te oordelen naar het
angstvallig betoog hunner justificaties , hebben de ma-
gistraten gedaan wat in hUll vermogen lag. De geschiedenis
leert dat zij de toestand niet de baas zijn gebleven. louden
de stedelijke besturen dan zonder meer de vlag hebben ge-
streken voor de agitatie van fen handvol Calvinisten?
40 In 1576 verklaart LorenCioVillavicencio, dat de Brugse
bevolking voor de overgrote meerderheid de nieuwe leer is
toegetreden, hierin geleid door het stadsbestuur 1.
Indien bijgevolg in het Zuiden het protestantisme, de ge-
kende zware persecutie ten spijt, fen hoge bloei heeft ge-
kend, kunnen wij des te mindel aanvaarden, dat Rogier
voor Noord-Nederland, waar de nieuwe confessiesfen vrijere
1. Brugge, Stadsarchief, Varia, onder vermeld jaar.

(5) KATHOLICISME EN HERVORMING 401
ontwikkeling kenden, tracht te bewijzen dat het protestan-

tisme aldaar v66r 1600 eentweede-rangsstromingis gebleven.
Zakelijker blijft Rogier bij de behandeling van het nete-
lige probleem der schatting van het aantal protestantse mar-
telaren. De auteur heeft zich inderdaad Diet uitermate laten
beinvloeden door de onmogelijk vol te houden opvatting van
F. FrillS. Er is niettemin zo geeD groot geloof nodig om
aan te nemen, dat het getal in quaestie de 2.000 zou over-
schrijden, vermits archivalisch onderzoek betreffende de
slachtoffers der inquisitie te Gent, Brugge, Kortrijk, Oude-
naarde en Brussel ODSreeds voorbij het cijfer 1.000 voerde.
Een andere door Rogier verdedigde thesis geldt de ver-
antwoordelijkheden in zake de bestraffing der niet-katholiek
denkenden..
Volgens de Rotterdamse historic us is het een der pijn-
lijkste onrechtvaardigheden van de vaderlandse traditie 1 I),
die verantwoordelijkhei d op de schouders der inquisiteurs te
plaatsen. Een dergelijke taal voeren is de weg openeDvoor
futloze debatten, die ODSver brengen van het zuiver weten-
schappelijk onderzoek; beter is het zich in te spanneD de
gewone procedure van de tijd te raadplegen en zich bij
de bronnen zelf te vergewissenwie gelast is met het onderzoek.
Heel normaal vallen de protestantse gevangenen onder de
jurisdictie van de stedelijke overheid, die voor de toepassing
van de plakkaten te zorgen heeft. Toch mag Diet over het
hoofd gezien worden, dat, vooral iu. de eerste helft van de
XVIe eeuw, de inquisiteurs zich weiDig bekommeren om de
stedelijke prerogatieven in zake rechtspleging. Niet zelden
do en zij zelf de aanhoudingen en roepen slechts de hulp in
van de magistraten, indien zij relletjes verwachten. Vervol-
gens ondervragen zij hUll gevangenen,die daD nadien voor
bet wereldlijk vonnis aan de stedelijke gerechtelijke autori-
teiten worden toevertrouwd, natuurlijk met de passende
aanbeveling I).
Herinneren wij trouwens bij deze gelegenh~id aan de brie-
yen van Titelman aan Margareta van Parma, waarin hij
de lakse magistraten bij de hogere overheid verklikt.
1. DI. I, bIz. 190.

SacrisErudiri. -15.
De stadsrekeningen getuigen anderdeels van de besten-
dige samenwerking, die er bij de bestraffing van de pro-
testanten bestaat tussen kerkelijke en wereldlijke overheden.
lndien er dug een niet te loochenen samenwerking aange-
troffen wordt in de voltooiing van de procedure, ware bet
onlogisch een splitsing voor te staan op bet ogenblik van
bet vonrtis. lndien wij ons even in de atmosfeer van de
XVle eeuw willen plaatsen, dan kan er maar moeilijk twijfel
bestaan omtrent bet feit, dat, waar de stedelijke overheid
nog open oog moet hel:>benvoor de sociale en economische
aspecten der vervolging, de clerus v66r alles dat eRe doel
dient na te streven : bet uitroeien van aIle kiemen van ver-
zet tegen Rome's gezag. Als voorbeeld uit de XVIle eeuw
moeteh wij maar de zaak van J. B. van Helmont aanraken,
om vast te stell en hoe dicht de Kerk de niet-katholieke ac-
tiviteit voIgt en actief aan de bestrijding deelneemt. Die
samenwerking valt natuurlijk bet gemakkelijkst vast te stel-
len in de periode van de Raad van Beroerte . Wanneer
Alva zijn commissarissenuitstuurt, dan zullen deze geman-
dateerden onder de eerste getuigen de plaatselijke pastoors
oproepen. Niets zou deze hebben kunnen beletten de na-
men van de verdachte medepoorters te verzwijgen: nooit
heeft zich -noch in Noord-, noch in Zuid-Nederland-
een dergelijk geval voorgedaan. De geestelijken in quaestie
hebben immer de meest volledige aanduidingen verstrekt,
hetgeea natuurlijk altijd. de treurige nasleep kende van een
ganse reeks zware straffen.
En in de grond is dit alles zeer verstaanbaar: eensdeels
dienden de geestelijken zich van bun taak van verdedigers
der Kerk plichtsbewust te kwijten en anderdeelsis bet toch
voor niemand een geheim, dat de geest van de zestien- en
zeventiendeeuwers voor brede verdraagzaamheid niet rijp
was.
Rogier heeft bet ook over bet overlopen van Anabaptisten
naar de Calvinistea 2: dit is slechts gedeeltelijk waar. On-
tegensprekelijk heeft de verwarring na bet hysterisch ver-
toon van MUnster tal van herdopers aan bet twijfelen ge-
bracht. Maat die twijfel is omstreeks 1540 voor velen reeds
1. Dl. I, biz. 186. 2. Dl. I, bIz. 597.

(7) KAmOLICISME EN HERVORMING 403
opgelost: de irenische tak van de oorspronkelijke herdoperij

heeft alsdan reeds de voorrang genomen op de elementen,
die nog immer van revo'utionnaire drijverijen dromen.
Bij de opkomst van bet Calvinisme zijn de posities reeds
ingenomen. Volgens ons kunnen dan ook de overlopers geen
legio.gevormd hebben: de aanwinst van deze elementen zal
voor bet Calvinisme dan ook geen buitengewonen aangroei
hebben betekend.
Herinneren wij bier tevens aan de waarschuwing van Guy
de Bray, die zijn geloofsgenotener op attent maakt, dat er
zich steeds meer gevallen voordoen van Calvinisten die naar
de Doopsgezinden overlopen.
Dat dit niet ingegevenis door louter subjectieve gronden,
blijkt verder uit bet feit dat, naast de talrijke anti-doops-
gezinde opstellen, de Calvinisten tot tweemaal toe op syno-
dale vergaderingen naar middelen uitzien om bet gevaar-
lijk Anabaptisme te bestrijden.
Dat daarenboven Rogier bet anticlericalisme inroept om
bet verlaten van de Rooms Katholieke Kerk uit te leggen,
achten wij uit den boze, tenzij men bet protestantisme ieder
kerkelijke organisatie zou ontzeggen.
In bet eerste deel stipten wij anderdeels enkele spijtige
nalatigheden aan: zo wordt bet in functie treden van Jaco-
bus Praepositus geplaatst in 1619 (bIz. 138), gaat de terecht-
stelling van Hendrik Voes en J ohan van Esschen door te
Antwerpen (bIz. 139), geschiedt bet herstel van bet katho-
liek bewind te Gent op 1 Januari 1879 (bIz. 406).
Afgezien van bet volgehouden tendenzmotief opbouwend

missiewerk en oplegging van bet protestantisme (bIz. 430),
bIijft bet tweede deel nauwer in contact met de historische
gegevens: bet is veel minder subjectief.
De geschiedenisvan de Apostolische Vicarissen is helder
ontwikkeld. Het komt ons voor dat Rogier voor de XVIle eeuw
zijn bronnenmateriaal kieskeuriger heeft opgebouwd en aI-
thans beter beheerst.
Oak de werktrant verschilt grondig. Daar waar in bet
eerste deel veelomvattende problemen (ondanks bet hoge
DI, 11, Qlz, 430,
1.
aantal bIz.) binnen een beperkte ruimte ontwikkeld worden.
is bet tweede deel eerder een opeenvolging van goed afgeba-
kende monographieen.
De factor dwang als hoofdargument inroepen voor de
achteruitgang van bet Katholicisme in Noord-Nederland is
o. i. te zeer geforceerd. Prof. Dr: R. Post ziet oj. juist, als
hij er eenquaestie van al of niet voorhanden zijn van leraars
in ziet. De actie van de missionarissen-de beschrijving
maakt de spil nit van bet tweede deel -levert hiervan bet
meest sprekende bewijs.
In vele opzichten vertoont de ontwikkeling van bet Ka-
tholicisme in Noord-Nederland sterke gelijkenis met de ver-
spreiding van de doopsgezinde leer: beide hebben zij bet
meestemoeten verwachten van bun voorraad leerverspreiders.
Wij hebben met de grootste belangstelling de ruim 1500bIz.

van Rogiers' werk bestudeerd.. Wij hebben grondige kri-
tieken geopperd, maar houden er niettemin aan te verklaren
dat wij vol waardering zijn voor bet onbetwistbaar verdien-
stelijk werk.
Met de prestatie van Rogier doet de geschiedschrijving
van bet Noordnederlands Katholicisme in de zestiende en
zeventiende eeuw een grote sprong vooruit.
De grondvesten zijn thans stevig gelegd. Meer persoonlijk
contact met de bronnen had echter de woekerplant der
tendenz in de kiem moeten doden.
SUMMARIUM
Nuperrime prodiit nova et amplissima historia reformafionis et

contrareformationis in provinciis neerlandicis septemtrionalibus.
At proh dolor, ut ex accuratiore huius operis perscrutatione patel,
egregius auctor cl. L. J. Rogier ex recentiorum operibus potius quam
ex ipsis fontibus suam scientiam potavit; nimis quoque in mente
auctoris propensio invaluit ad suas theses probandas de novo Evan-
geliD manu forti imposito et de ecclesiis catholicis per missionarios
in Hollandia recreatis. Attamen magnum et valde laudabile opus
perfecit eruditissimus noster, qui intricatissimam in hisce saeculis
religionis christianac historiam tam tunditus Ijuapz apertc el1~cleavit,
A proposed new edition
of early Christian texts
All who have at any time been concerned with patristic

studies, will know how difficult it is to find a good critical
edition of early Christian texts. In almost all casesthere
are in existence today several editions of these texts, ancient
or modern. But, of these, which is the best, and on which can
we rely? Very often it will not be the most recent.
When we have succeeded,with the help of the usual intro-
ductions to patristic literature or by our own efforts, in dis-
covering which is the best edition, or at least one that will
give a satisfactory text, there arises another question:
Where can such an edition be obtained? If it has been pu-
blished in one of the great patristic collections, the solution
will be relatively simple, since scholars are normally in touch
with some library where the great standard series of texts are
to be found.
But if we desire a particular edition of a single work, then
it becomesmore difficult: first we have to discover whether
this edition is to hand and then to judge of its value. More-
over, it is not always a simple matter to procure it 1. It will
often be unobtainable. We shall have to be satisfied with some
less reliable edition, which is more easily to be found. Thus
the quality and accuracy of our work will suffer. It is a
1. E.g., it is in the Jahreberieht editions, how is such an annual

of the Cistercian College of Wil- publication to be obtained? It is
hering that the best editions of the same for the writings attribu-
several of the writings of Victori- ted to St. Cyprian, edited by Mio-
nus of Pettau and Marius Victo- donski at Cracow or by C. Caspari
rinus have appeared. Even should at Christiania (Oslo) iq \h~ Theq,
we kqow Qf tile e1'jst~~~e Qf tqe~~ loVislri~slrift,
406 A PROPOSED NEW EDITION (2)
discouragementalso to those who take pains to provide bet-
ter texts for the use of scholars, when they find that, as a
rule, their long and difficult labours are unsuccessful.
To take an example: it would be a pity to continue to quote
the sermons of St. Caesariu$of ArIes from the Migne edition,
thoroughly faulty and valueless as it is 1, instead of using
the new edition on which such a scholar as Dom Germain
Morin spent so many years of effort. Yet how many private
individuals, or how many libraries, even, own this monu-
mental edition, published in recent years by the Abbey of
Maredsousand already out of print?
Only certain specialised institutes, and these few and far
between, can at present provide their readers with a fairly
complete series of the more recent and trustworthy editions
of the Fathers. And for those fortunate enough to work in
such libraries, the search for these editions still remains a real
problem, even when they are included in the Corpus scrip-
torum ecclesiasticorum latinorum of the Vienna Academy.
For this collection has no general index, and the different
volumes are usually numbered in the order of their appearance,
which was itself unsystematic. For instance: the secondpart
of C-assian'sworks appeared in 1886, bearing the number 13,
and the first part, which included the index to the whole, ap-
peared two years later as No. 17. Of St. Ambrose's writings
there have so far been published volumes 2, 4 and 6, making
volumes 32, 62 and 64 respectively of the Corpus; and
so on. The result is that it is practically impossible to use
the Vienna Corpus without having at hand some manual of
patrology to give the references. Moreover, the Vienna Cor-
pus is still far from complete and everyone must have noted
the delay in the publication of new volumes. No doubt this
drawback is due to the faultless accuracy with which the
later volumes have been prepared. Still, of the seventy num-
bers so far published, only about ten are later than the war
of 1914, while the oldest go back to the year 1886.
At this rate we cannot count on the Vienna Latin Patro-
logy being completed for several decades: any text stil~
~, Revue benedictine~XLIII, 1931, p. 37,

OF EARLY CHRISTIAN TEXTS 407
has to be sought for in another publication, or it may
be lost to sight in some unknown periodical.
We can now realise the time wasted in seeking out these
editions, while, often, all we want is to verify a few quot-
ations.
Thosewho work in great University libraries -where, after
a search in the catalogue, a form must be filled in for every
book required -know from experiencethe time and trouble
neededto obtain a good edition. Yet the readeris surrounded
by vast collections of the Fathers, but these are, in most cases,
incomplete and out of date.
It has become particularly difficult to find those texts
which have been published only in the great XVII and XVIII
century collections. These will be increasingly absent from
newly founded libraries. This applies, for instance, to certain
conciliar texts and documents of hagiography. For the
councils, we must often be satisfied with Mansi (1737-1798),
-though we know what such critics as Dom Quentin and
Dom Leclercq thought of this collection. Still~ it is fortunate
that for the patristic age, practically nothing is to be found
in Mansi's vast, unwieldy work that has not been edited
elsewhere in a rather more critical fashion. There does,
however, exist a modern reprint of Mansi (Paris, 1899-1927).
As for certain hagiographical texts, we must have recourseto
the Acta Sanctorum, the early volumes of which are already
more than four hundred years old; yet here again, a more
recent impression (Paris, 1863-1870)is to hand. For some
other texts, there exists neither a modern edition nor a re-
print, so that more often than not they cannot be found in any
of the newer libraries. Certain liturgical texts, for instance,
have still to be looked for in Habert and Goar, in Tommasi
or Martene. In the Maxima Bibliotheca Patrum of Lyons
we may find texts not given by Migne, e.g. the seventy-five
sermons of Eusebius Gallicanus who might well have
become celebrated if his Work had not been hidden away in
the sixth volume of the Maxima; of some collections of
canons, finally, be
cannot always weobtained.
have only XVII century
' editions and these
For other texts which have met with a better fate, the
problem takes another form: Which of the numerous mo-
lacking
(3)
A PROPOSED NEW EDITION
(4)
dern editions are we to choose? The editions of the great
Vienna or Berlin collections are not always to be preferred.
As for the Oriental texts published in the Patrologia orien-
talis (Paris) or the Corpus scriptorum ecclesiasticorumorien-
talium (Louvain-Paris-Washington) there is often simply
no alternative.
We may take as an exemple the Peregrinatio Egeriae,
published by P. Geyer in Vol. 29 of the Vienna Corpus
(1892). As regards the text, we must give preference to the
little edition of W. Heraeus in the Sammlung vulgiirlateini-
scher Texte (Heidelberg); since its third reprinting in 1929,
it also includes the Madrid fragments, published in 1909 by
Dom de Bruyne and the quotation cited in the Liber Glossa-
rum. Yet to this should now be added the letter of Valerius
of Bergidum, de beatissimae Aetheriae laude I), re-edited
by P. Garcia-Villada in Analecta Bollandiana 1. For other
accounts of travellers, Geyer's edition is good, except for the
Itinerarium .Burdigalense. Here, the edition of O. Cuntz
(Leipzig, 1929) seems preferable.
The MinuciusFelix of the Vienna Corpus(vol. 11), published
in 18~7 and due to O. Halm, is now out of date since the
double edition of J. P. Waltzing (Louvain, 1903 and Bruges,
1909) and that of J. Martin in the Florilegium Patristicum
(Bonn, 1930); so too, the edition of Arnobius the Elder by
A. Reifferscheid, published in 1875 as the fourth volume of
the Vienna Corpus must give way to that of G. M~rchesi
in the Corpus scriptorum latinorum Paravianum (Turin,
1934).
One could go on indefinitely multiplying examples. We
will limit ourselvesto the caseof Tertullian, a typical example
shewing the degree of complication possible.
The first two volumes of Migne's Patrology give the com-
plete works of Tertullian, following Rigault's edition (Paris,
1634), with explanatory notes by Le Prieur and corrections
by Dom Pitra, the whole with a generoussupply of misprints.
The only complete critical edition is the double one of F.
Oehler (Leipzig, 1851-54and 1854), a very creditable one
1. XXIX, 1910,pp. 393SS.
408
(5) OF EARLY CHRISTIAN TEXTS
for its date, yet long since surpassedby more recent but in-complete
editions.
In the Vienna series we have at the moment twenty;'fourtreatises,
covering volumes 20, 47, 69 and 70, published in
1890, 1906, 1939 and 1940 respectively, and due to A. Reif-ferscheid,
J. Wissowa, H. Hoppe and E. Kroymann. Thislapse
of half a century between the appearance of the firstand
the fourth parts, as well as the three changes of editor-
ship, have not made for consistency, either in the spelling and
typography, or in the system 0' abbreviations and referencesetc...
Besides,in 1920Dom Wihllart discovereda very ancient
manuscript containing a fairly complete text of severaltreatises,
which naturally supersededthe Viennese edition ofthese
particular treatises. In the case of other treatises also, a
a better edition has been published since the Reifferscheid-Wissowa
edition (1890) and the first part of Kroymann (1906),
so that for De baptismo preference must be given to the
edition of J. Borleffs which appeared in the review Mnemo-
sync (t. LIX, 1931, pp. 1-108); for the De anima we assign
first place to the great edition of J. Waszink (Amsterdam,
1933) ; ff}r the two books Ad nationes once more to that of
Borleffs (Leiden, 1929); for the De spectaculis to that of A.
Boulenger (Paris, 1933); for the De oratione to that of G.
Diercks (Bussum, 1947); while it is the Bonn Florilegium
(fasc. X, 1915) that offers the best text of De poenitentia,
until the long awaited edition of J. Borleffs appears in the
Vienna Corpus 1. For the De resurrectionecarnis, A. Souter
has collated the Troyes manuscript discoveredby Dom Wil-
mart (London, 1922). As for the opuscula, not as yet com-
prised in the Vienna collection, we must still have recourseto
F. Oehler, except where here is a new edition availiable, as
is the casefor the De pallia, re-edited at Wetteren by A. Ger-
10 (1940). For the De fuga we now have the edition of J.
Thierry, (Hilversum, 1941); for the De testimonio animae,the
edition of W. Scholte (Amsterdam, 1934) may, with some
caution, be used. For the Passio SS. Perpetuaeet Felicitatis,
most probably from Tertullian's pen, we now have the fine
1. The text, however,has alrea- but without critical apparatus

dy been published in Mnemo8yn~ (LX, 1932,pp. 259-316).
409
410 A PROPOSED NEW -EDITION (6)
Graeco-latin edition of C. van Beek (Nijmegen, 1936), which

also gives the more recent modifications of this text. If, in
addition, the writings mistakenly attributed to Tertullian
are required, then we must refer to Migne, always richer in
such texts than Oehler -the Vienna Corpus containing
so far only the appendix to the De praescriptione(the Adver-
sus omnes Haereses)and the AdversusJudaeos,at least if we
are to deny the authenticity of this last treatise. Besidesthis,
the De exsecrandisdiis gentium was re-edited for the Rheini-
schesMuseum 1 by E. Bickell, the Carmen adversusMarcio-
nistas by M. Muller (Ochsenfurt, 1936), the Carmende resur-
rectione mortuorum by J. Waszink in the Bonn Florilegium
(Suppl. I, 1937); finally, several other poems were re-edited
by R. Peiper in the Cyprian of Gaul of the Vienna Corpus
(Vol. 23, 1891); and so on.
Anyone having all these different editions at his disposal
is truly fortunate -unless indeed he is to be pitied for being
encumbered with a score of works of all sizes and of varied
origin. All he really needsis a complete, reliable text of this
one Father of the Church, whose complete works would nor-
mally be comprised in three or four octavo volumes. In
addition, he will have to grow accustomedto a score of dif-
ferent kinds of presentation, spelling, abbreviations, signs,
references,punctuation, etc. And this, quite apart from the
expenseof purchasing all these -often costly limited editions
-if they are still available in the book-shops.
Fortunately the situation is not quite so involved in the
caseof each of the Fathers.
Let us consider that of a few of Tertullian's fellow-Africans.
As regards St. Cyprian, we have the complete, yet hardly
satisfactory edition of W. Hartel in the Vienna patrology
(three volumes published in 1868-1871). The edition of the
letters by L. Bayard (Paris, 1925) must not be overlooked,
nor that of De lapsis, published in the Bonn patristic collec-
tion (Fasc.21, 1930) ; besidesthis, we must be aware that the
more recent editions of De habitu virginum by A. Keenan,
of De mortalitate by H. Hannan (Washington, 1932and 1933),
of De unitate Ecclesiaeby M. Blakeney (London, 1928)merely
1. Vol. LXXVI, 1927,pp. 394-417.

(7) OF EARLY CHRISTIAN TEXTS 411
reproduce Hartel's text (Keenan, however, does make a few

emendations) ; hence it is not essentialto employ these works
for the actual text of St. Cyprian.
Again, the list of writings mistakenly attributed to Cyprian
was increased by one homily, when R. Reitzenstein published
the De centesima,sexagesima,tricesima in the Zeitschrift fur
neutestamentlicheWissenschaft1, a text unknown to Hartel;
still more opuscula were published under St. Cyprian's name
by C. Caspari at Christiania and by A. Miodonski at Cracow,
whereas, for the De aleatoribus we now have to take into
account the emendations suggested for the same treatise in
the edition published by the members of the Ecclesiastical
History Seminar of Louvain (Louvain, 1891).
On the other hand, the Viennese editions of Lactantius
and Optatus, i.e. vols. 19 and 27 (Brandt-Laubmann, 1890-
95) and vol. 26 (Ziwsa, 1893) are still held to be the best,
though the Optatus of Ziwsa is not quite reliable. There is
still good reason, all the same, for prefering the edition of
J. Pesenti (Turin, 1922) for the De mortibus persecutorum;
and for Optatus, "the sermon published by Dom Wilmart
must not be overlooked 2.
Anyone who has even a slight famiJiarity with patristic
texts will recall other examples similar to these, and even
more involved, as, for example, the collection of the writings
of Pelagius recently reconstituted by de Plinval.
** *
In order to remedy these difficulties, we have a twofold
proposal to make:
1) The publication of a Manuductio ad litteraturam pa-
tristicam, which will indicate the best editions extant of all
the written documents of Christian antiquity, as well as those
critical studies that supply any necessaryemendations.
2) The issue, with the consent of the publishers and their
eventual compensation, of a new collection of all early Christ-
ian texts, according to the best existing editions, more or
less on the lines laid down by Dom Pitra and the Abbe Migne,
now a hundred years ago. Yet only a restricted place will
1. Vol. LXV, 1914, pp. 760-90. se, II, 1922,pp. 271-302.

2. Recherchesde sciencereligieu-
be given to introductions, commentaries, notes etc.,in which
the indefatigable Migne so delighted. It is just these additions
that are the soonestout of date.
In the new Migne I), then, we shall only offer the text
with its variants, as is done~in the Vienna Corpus, while a
Latin introduction, reduced to a strict minimum, will give
nothing but the essential data concerning the author and
the text (authenticity, date, manuscript tradition, etc.), as
well as a select bibliography. The existing indices will also
be reproduced in an adapted form, as well as those from an-
cient editions, should the indices of the latter be more prac-
tical than those in the more recent editions, which is not so
very unusual. In other cases,we shall be obliged to compose
new indices.
Also, we shall give in the text the pagination of the editi,on
employed, and, should it prove necessary,the pagination, in
the margin, of another widely circul~ted edition, e.g. that of
the Vienna Corpus, if that text has not been reproduced;
in this way 'it will always be easy to look up references. For
similar reasons,we shall also add a key, where different di-
vision~ of the text are current.
This Corpus Chris4"anorum (C.C.) will include every early
Christian text. Hence it will no longer be necessaryto give
referencesto special collections~often hard to procure, in the
case of documents which do not form part of patristic liter-
ature strictly so called, such as inscriptions, liturgical texts
conciliar documents. Anti-christian or pagan authors will
also find a place; so, too, the most important of the pagan
historians dealing with Christianity, such as Procopius and
Ammianus Marcellinus.
The classification will be practically that of Migne and will
be on a strictly chronological, geographical and systematic
basis, for it is a practical arrangement that we have in view.
Provisionally, two series are contemplated: a seriesgraeca
and a series latina (C.C.G. and C.C.L.). An oriental series
might follow later. Whenever there exists an ancient Greek
translation of a Latin author, this also will be printed in the
Latin seriesand vice versa.
For practical reasons,we shall begin with the Latin series.
In the Greek series, the texts will be accompanied by a
(9) OF EARLY CHRISTIAN TEXTS 413
translation, in Latin, or in one of the international languages.

We shall always try to select.the best existing translation,
and, if possible, one from the version of the text reproduced.
In this way the C. C. will include all the ancient Christian
texts, of whatever kind, from the earliest down to the begin-
ning of the Carlovingian period. To this, however, we shall
add ,the writings of the more important historians of the age
that followed, in so far as they have transmitted documents
or valuable information concerning the preceding period;
for example, the history of the Lombards by Paul the Deacon
or that of the Bishops of Rheims by Flodoard.
The various volumes of the C.C. will appear in a limited
edition. This will make it possible, with the consent of
editors, to utilise for eventual reprints any fresh edition
published in the meantime. Thus the new collection will
always keep abreast of learned research.
The C.C. is intended to put within reach of every student
a complete series of early Christian texts, as far as possible
in modern critical editions. Our collection will therefore have
special interest for private individuals, and for those in
charge 6f libraries, either newly formed or such as were
destroyed during the war and which cannot replace their
former series or the particular editions they formerly pos-
sessed.
As for libraries already owning a good collection of patristic
texts, no doubt it is not necessaryfor them to obtain another
series. Yet this proposed publication would render their
readers' studies easier and more agreeable; it would cause
less time and effort to be wasted, by putting within reach,
in a practical and uniform shape, the whole of the Christian
literature of the first eight centuries.
If the C.C. is to succeed in its aim, our plans must be
carried out in a reasonably short spaceof time, and the various
volumes must follow in rapid succession. We can hardly
hope to compete with the Abbe Migne, who in eleven years
published all the two hundred and eighteen quarto volumes
of his Latin patrology (from Tertullian to Innocent III).
Yet some ten years will be sufficient for the publication of
the one hundred and twenty oct\iVI;)yoluJn~s ~ol1templat~q
for the ~atiJl ~~J'i~5!
There is no need to point out how much work and equip-

ment such an enterprise demands. It is no less indispensable
to know precisely the desiderata of the learned public. So
we should gladly receive the opinions of spec'alists and we
shall readily consider every suggestion, whether technical or
scientific. The initiators of the C.C. will be grateful to all
who will in this way facilitate their task and will eagerly
welcome any criticism, guidance or advice that anyone may
be good enough to send them.
An enterprise that aims at the furtherance of religious
scienceand of historical and philological studies, can achieve
its purpose only with the intelligent and effective coope.ration
of all concerned. Hence we beg all those who are interested
in this matter to make known to us their objections and their
wishes concerning our proposal. We hope, also, to receive
criticism, as penetrating as it will be kindly, once the M anu-
ductio ad litteraturam patristicam has appeared; for it will,
so to speak, serve as the detailed working"'plan of the Corpus
Christianorum which we hope to produce.
THE EDITORS:
EtablissementsBrepols Monachi S. Petri
Turnhout (Antwerp) Steenbrugge (Bruges)
SUMMARIUM
Post editionem Mignianam SS. Patrum nonnulli textus nonnul-

laque documentahaud parvi momenti reperta sunt, quae nondum in
integra aliqua Bibliotheca Patrum collecta fuere; praetereaplu-
rima forum scripta forma longe praestantiore a modernis excussa
sunt. Hae editiones ab eruditis huc illucque quaerendaesunt et
saepe saepius non tam facile inveniuntur; plerique ergo adhuc
adhibentur mendosaeeditiones deficientesque vetustae collectiones.
At vera, ut SS. Patrum antiquitatisque christianae studiorum con-
ditio in meliorem vertatur, novae et amplissimae collectionis, omnia
scripta primaevae Ecclesiae usque ad initia medii aevi in criticq
ut aiunt editione complectentis,hic exponitur ratio,
Onomas ticon
ABELARDUS15 Arras 172 SS" 177 BERGENROTH A. 282, 284,

ACAMI J. 42 A(R)SHARUNIG, 193 290
Acta S. Thomae 207 ASMANJ. 324 BERNARDUSS. 207 5.,
ADALBALDUS TURON. 30 AUGUSTINUSS. 19 S., 22, 214, 220
ADONTZN. 183, 194 S. 26,28,46, 141, 154, BERNARDUSCASIN. 29
ADRIANUS VI 277 ss. 208, 219', 222 BERNARDUS DE MESA
AEGIDIUS ASSIS.. 275 Ps. Augustinus 217 279 SS.
AELREDUS RIEVALLEN- AUTORES. 253 Besan~on 241 58" 245~
SIS 222 250, 257
AESCHYLUS221. BAKHUIZEN VAN DEN Bethlehem 180 ss.
Affligem 226 s., 229 BRINK J. 290. BEUKERSC~ 120
Aigueperse 244 BALAEUSJ. 301 Beuvray 251
ALARDUS DE BALMA 235, ; BALDU~NUS VII 227. BEZA Th. 316 ss.
237,240:: '
BALLERINI 38, 42, 47, BIANCHINI F. 37, 79
ALCUINUS 14, 124, 178 73,77,79,207, 110, BIGG CH. 212
ALEXANDER V 242. 157, -160 BISHOPE. 167, 171
AMBROSIUS19~ 46, 120, Bangor (Antiphonarium) BIZOUARDJ. 237, 242 ss.
211, 214, 217, 222, 364, 179 254 s.
375, 406 BARDY G. 166, 212, 2M, BLUDAUA. 181, 185,187
ANGILBERTUSCENTULEN- 223 BLUM A. 317
SIS 28 BARLAEUS 277 BOISSARDUS 277
Annates Btandinienses BARLANDUS278 BONAVENTURAS. 266
227 BARNABASS. 383 BONGERv. d. BORCHV.
Annat~s Etmarenses 231 BARNESR. 301 VERWOLDEF. 300
Annales abbatum Monas,: BARTOLINI J. 238 BONIFATIUS DE CEVA
terii Eenamensis 226 BASILIUS S. 19, -172 I 244
ANSELMUSS. 15, 222 BATIFFOL P. 124, 132, BORELLAP. 161
Antiochia 186 : 161,382 BOTTEB. 183 s.
ANTONIUSDE MAsSA 236, i Baume 232 55., 235, 240 BOTTEMANNE J. 278, 296
251 ! BAUMSTARKA. 111, 125, Bourg..en-Bresse 238
Antwerpen 399, 403 132, 167 55., 176, 179, BOURGING. 244
I BOULANGER A. 222
Apis tallos 201 I 182 55., 193 55.,223.
Apophtegmata Patrum BEDA S. 14 Boutersem 226
207, 210 BENEDICTUS S. 13 55. BRANDI ro. 278, 281
Arabia 189 215,370,376 BRAUN F. 381, 385 S.
ARMACANUS 313. BENEDICTUS XIII 233, BRAUNJ. 214
ARNOBIUS408 237 5., 240 Bray-Iez-Corbie 236
~.~o~~ ~~NP~VI ~N 17~ :BR;.HIE.1,..~~
~27 ~"'EPl~TjfS
416 ONOMASTICON
Breviarium in psalmos I CAVALLERA F. 181, 189, DAMASUSS. 97

134,207 200 DANIELS A. 52
BREWER J. 279 ss. CEILLIER R. 14 DANKLAAR W. 304
BROUL. 46 165 ss., 168, Centula 28 J)ATHENUS
P. 304
170 s., 176 s. CERIANI G. 217 De aleatoribus 353 5., 411
Brugge 225 ss., 237, 356, CESARINI292 DE BRUIN C. 304 5.
399 ss. Charnbery 235 s., 244 DE BRUYNED. 28, 408
Brussel 237, 401 CHAPMAN J. 18, 24, 27 Decize 244
BRUYLANTS PI. 121, 131 CHAPPEL W. 165 DE CUYPERA. 369
BUCHWALD 78, 81 Chariez 251 DE GHELLINCKJ. 11
BUDDENBORG P. 17 ' ",HARLES
I P. 224 DEKKERSE. 181 55.',192,
BURCHARDUS230 CHOSROES 195 209
BURKITTC. 193, 196 ICIACONIUS A. 278 DELATTE P. 29
BURMANC. 277 ss. CICERO 120, 222 DELORME
F. 248
BUTLERC. 16 s. CLARA S. 237, 263 ss. DE LUBAC H. 212, 214,
CLARET F. 248 s. 223
CABROLF. 166, 171, 186 CLEMENS ALEX. 182, 221 DE MARNEFFEE. 227
CADBURYH. 392 CLEMENS ROM. 19, 390 DE MEESTERA. 357
CAESARIA 28 CLEMENS VII 237, 279, DE MEESTERPI. 171
CAESARIUS ARELATENSIS 282 I DE MEYERP. 232, 237
19, 26, 28 s., 215, CLEMENS VIII 259 ~ODAT DE BASLY 155
217 ss., 222, 406 CLERK 283, 292 DE PLINVAL G. 411
CAOIN P. 167 CLICHTON J. 241 DE PUNIET P. 141, 148,
CAJETANUS278, 280, 287, CODRINGTON H. 171, 190 170
294 s. COLETA S. 232 ss. DE S. LAURENT235, 242,
Calatayud 239 COLONNA 279 ss. 254.257
CALCAGNINUSC. 278 ~ne. Baleense 274 DE S. ROMAN Fr. 309
CALIXTUS I 124 Cone. Chaleedonense 155 s. DESCHREVEL A. 300 5.
CALLEWAERTC. 4 s., 7, Cone. Elvirense 184, 187 DE5LYSF. 135
1
11,17,35ss.,36,43s., Cone. Ephesinum 124 s. DE VREGILLEE. 235, 258

50, 60, 64, 95, 119. Const. Farinerariae 266, DE VRIES DE HEEKELIN-
123 5S.161, 215, 353 ss. 269 GENH. 316
CALMETA. 14 Const. Narbonenses 260 DE WAILLY L. 395
Cambrai 226, 230 CONYBEARE F.183,190ss. DmELIU5 M. 395
CAMPANCh. 307 ss. Corbie 232, 236, 240 DI CAPUA F. 121
CAMPEGGIO295 CORNELISSEN J. 300 Didache 384 55.
CAPELLEB. 46, 95, 100, COULTON G. 13. I
Doctrina Addaei 193
154 ss., 171 s:, 190, 223 I COURCELLES P. 24 DoLD A. 67, 115
CAROLUSV, 277 ss. CYPRIANUS S. 19,27,353, DOle 242 55., 251
CAROLUSBONUS 225 SS. 405, 410 s. DOUILLET A. 236, 246,
CARVAJALB. 286, 291 S. CYPRIANUS TULLON. 280 255
CASEL O. 112 CYRILLUS ALEX. 196 I DRAGUETR. 201
CASPARIC. 201 s., 405 CYRILLUS HIEROS. 185, DUCHESNEL. 44, 78, 80,
CASSIANUS19 s., 221, 406 191, 199, 202 s., 212 97, 100, 102
CASSIODORVS15 s., 19, 1 CYRILLUS SLAv. 330, 332 DUMONA. 206 55. 1
22 ss., 27 ss., 32 ss. DUMOUTETE. 208, 229

CASTIGLIONEB. 283, 287 I DADISHO 223 DuNIN-BoRKow5KI S. 38t
, PURcA.NpU~ 3t'lt
C~St,f~~
~3 8, PAflL NT 39&
ONOMASTICON 417
Eename 225 SS. GACHARD M. 278 ss. GREGORIUS A(R)SHARUNI

EGERIA 181 Ss., 209 Ss., GAILLIARD J. 229 193
348,408 GAISSER U; 165,168,172 GREGORIUS NAz. 169 s.,
ELIGIUSS. 379 GALBERTUSBRUG. 225 222
ELKAN A. 318 GASTOUEA. 172, 176 s. GREGORIUS Nyss. 215
ELTESTERW. 395 GAUDIOSUS28 GREITEMANN N. 392
ENGLISH M. 229 Gelaaianum (decretum) GROOTE G. 398
ENZINAS Fr. 306 Ss'. 27 GROSHEIDE F. 392
EPIPHANIUSHISPAL. 2021 Gelasianllm 35 s., 53 SS., GRIERSON Ph. 227, 231
EPIPHANIUS SALAM. 204 110 s., 117, 119, 139, I GRUENEWALD H. 19
EQUITIUSS. 28 140,148,150,157. GUALTERUS TARVANNENS
ERASMUS 278 GELASIUS I 36, 95; 100 225 s., 229 ss.
ETHICUS25 123, 137 s., 376 GUERANGER Pro 14, :169
Ettenheim Munster 1.72 GENET D. 214 GUICCIARDINI L. 277
EUCHERIUSLUGDUN. 134 1 Gent 227 Ss., 232, 237, GUIGO 32
EUGENIUS IV 252 258,399.401,403 GULIELMUS A CAPELLA
EURIPIDES 221 GERBERTM. 14, 139, 150 357
EUSEBIUSCAES. 192 GERMAIN A. 238, 248, I GULIELMUSACASALE 236,
Ps. Eusebius Emes. 219 252,255 248, 251 s., 261, 274
407 Ps. Germanus Paris. 171 Guy DE BRAY 403
EVAGRIUS PONT. 215 178
Evangelium S. Thomae GERSONJ. 255 HAAG-BORDIERJ. 317
215 GERTRUDISS. 208 HAEFTENusB. 14, 17, 25
GEYER P. 408 HAHN A. 201
FARNESE 2:80, 295 S. I GILSON E. 10 Hajdu-Dorog 333
PI. Faustus Reiensis 218 , GIRY A. 246 HALER J. 274
FELTENW. 378 GISLEBERTUS EENAM.225 HALLIWELLJ. 121
FEROTIN M. 176 ss. HALMO. 408
FERREOLUSS. 30 55. GISLEBERTUS RECLUSUSI HANSSENS J. 171
FISCHERC. 255 32 HARIULPHUS CENTUL. 28
FISCHER L. 60 Gistel 359 HARNACK A. 382, 384 S.
FLAVIUS IOSEPHUS25 GODEBALDUS ULTRAIECT. HARTEL W. 410 S.
FODERF.J. 241 5:, 248, 228 s. HAuPT E. 386 S.
250,254 GODET P. 309, 316 HEILER Fr. 221
FORTE5CUEA. 81 GOGUELM. 389, 392 s. HEISENBERGA. 184
FRANCISCUS ASSIS.207 5., GOOSSENS T. 300 HELENA S. 197, 211
210, 214, 220, 224, 262 GOOSSENS W. 9 HELPIDIUS S. 188
s~. GORCED. 21 HEMMER H. 385
FRANSESD. 190 GOTTSCHALK 15 HENRICUSDEBALMA232s.
FREHERUS277 GOUSSEN H. 183, 190, HENRlcusV1II28i, 295 S.
FRERE W. 167, 177 194. 197 HERAEUSW. 408
FRI5 v. 399 GOYENS S. 258 HERMANNUSTORNAC.
Frontenay-Iez-Poligny GRANVELLE 307 225 SS.
240 Gregorianum 35 s., 56, HERVET G. 199
FULGENTIUS AFFL. 227 59,117,139 s., 149 Ss., HERWEGENI. 13 s., 22,
230 156 26 S.
fUN~ Ph, 3~ GREGORIUS 120 s., 23, 28 HESBERT R.167, 170,1731
ti6, 367, 3:7~ ss: ~?51 'lo~QI
41~ ONOMASTICON
Hesdin 234, 240, 248. JOANNES A CAPISTRANO LARCENEUX246 5.

HIERONYMUS S. 7, 19, 23 233; 247 LARRAiiAGA V. 184 ss.,
30 s., 46, 134, 182 Ss., JOANNES CHRYSOSTOMUS 193,196
207 ss. 172, 186, 201 s., 221 s. LAZAREVICN. 323
HILARIUS S. 19 JOANNESII HIEROS. 197 LEBONJ. 201, 204
HILDEMARUS29 ss., 204, 212 s. LEBRETONJ. 214 5.
HIPPOLYTUS 124 JOANNES SCOTUS ERIU- LECLERCQ H. 26, 166 55.
Hippo Regius 28 GENA 15, 24 407
HODfiM A. 364 JOVIUS 278 ss. Lectionarium Armenia-
HOEFFLERC. 278 s. JULIANUSS. 28 num 1835., 190 5s.,203
HOLL K. 390 ss. JULIANUS DE CAESARINISI LENAIN DE TILLEMONTS.
HOLZMEISTERU. 185 s., 274 200
192 s. JULIANUSHALICARN.201: LEO 17,19,35 5S., 190,
HONORIUS AuGusT. 161 204 377
HOORNAERT H. 356 JULIANUS A SPIRA 266 Leonianum 35 55.
HORTF. 386 JUNGMANNJ. 44 LEO X 277 5S.
HRABANUSMAURUS14, 16 JUSTINIAN US 197 LEO TUSCAN. 172
HUBY J. 392 JUVENALIS HIEROS. 190, I Le Puy-en-Velay 244,
HUF O. 78 199 246
HuGO DE BALMA 247, 353 LESNE E. 28, 30 ss.
HURTADODEMENDO~AL. i
KALKHOFF P. 279 Leuven 277
286 ss. Kamerijk 226, 230 LEWIS A. S. 196
HURTER H. 252 KAREL V 277 55. LEWY H. 221
HUYGHEBAERT N. 225 ss., KAREL DE GOEDE225 55. Lesignan 244
229 -
KARSTJ. 197 Liber Glo5sarum 408
HYDATIUS 199 KEKELIDZE K. 183, 190, Liber Ponlificalis 44, 124
196 S. LIESKE A. 212
IBNU 'L NADIM 15 KELLNER H. 186 LIETZMANN H. 59, 78,
leper 237 KENNEDY V. 125 117,139 s.,149 5., 156,
INNOCENTIUS1lI 312 s. KITTEL G. 381 392
INNOCENTIUSIV 237,261 KLAUSER Th. 166 LIGHTFOOTJ. 382 55.
IsIDoRusS. 15, 26 KLEIN J. 9 LINDERBAUERB.16, 21 S.
Itinerarium Burdi{Jalense KLUGE Th. 183 LINTON O. 380,389
408 Kluizen 227 55. LIPPENSH. 232 SS.,233LOENING
KNOWLESD. 17 E. 386
JACKSON F. 392 KOCH H. 100 LOHMEIER 395
JACOBSEM. 304 Kortrijk 399, 401 LOT-BoRODINE M. 208,
JACOBUS
S. 383, 391, 395 210
JACOBUS MEDIOLAN.253 LA CHAULX281 LUDOLPHUSAFFL. 229
JANSENIUS 354 LACROIXA. 299 ss. LUPUS15
JANSSEN
H. Q. 399 LACTANTIUS 411 LUTGARDISS. 208
JEREMIAS S. 395 LAKE K. 392 LUTHERM. 302, 304, 378
Jerusalem 181 SS\ LAMBERTA. 181 s., 187,
JOANNESVIII 330 189, 198 s., 202 s. MAAS P. 179
JOANNESXXIII 233. -.AMBERTUS231 MACARIUS19
242 s. LAMBOTC. 20, 117 s., 167 MCCANNJ. 24
JOANNES A S. A:NTONIO Langebeek 227 MAERTENSA. 369, 375 S.
~~ ~4N~~. ~~~5$1 MAGI~TR;ETTIM. 179
ONOMASTICON
MALE E. 220 Moulins 244 .PERRINE DE BAUME 234

MALLINCKROT
278 MUNDLEW. 391 SS.
MANSI J. 407 MUNSTER S. 301 PETERSONE. 211, 223
MANUELJ. 279 SS. MURATORI L. 77, 79 PETRANI A. 171
Maria-Laach 226 PETRUS DE AILIACO 313
MARIUSVICTORINUS 405 NELIS H. 228 SS.
MARNIX A S. ALDEG. 299 1 NICOLAUS DE ALBERGA- PETRUS DE AVALmus 234
SS. TIS 274 S.
MARTtNE E. 166. 177. NICOLAUS HYDRUNTIN. PETRUS CHYSOLOGUS 46,
407 172 141
MARTINI J. 311 NILLES N. 185 s. PETRUS VENERABILIS 32
MARTINUSS. 30 NOLS R. 354 PEZ 14
MARTINUS IV 251 NUYENSW. 399 PHOTIUS 15
MARTINUS V 243, 250 PINET 248
Martyroiogium Francis- OCCAMG. 313 s. PlOT Ch. 228
canum 257 OCHINUSB. 301 PlRE H. 221
MASSONA. 387 ODILO CLUNIAC. 25
MAURICED. 125 aDO CAMERAC.226 PIRENNE H. 225
MAXIMUS TAURIN. 346 OEHLER Fr. 409s. PITRA J. 408, 412
MEDEBIELLE A. 382 OEPKEA. 394 PIUS II, 264
MEDICI 277 ss. OMONTH. 172, 174 Poligny 235, 240, 244 S.,
MENS A. 219. 223 OPTATUSMILEV. 124,411 250, 257
MERCENIER F. 125. 168 I Orbe 244 POLMANP. 300 s.
MERSCHE. 154 ORIGENES23, 208,211 Ss., Poperinge 3.79
METHODIUS-S.330 220 s., 382 PORPHYRIUS S. 199, 421
MEYER E; 387 ORSINI 279, 292, 295 POSSEVINUS A. 252
MICHELS Th. 44 Oudenaarde 237, 401 POST R. 398, 404
MICHIELS A. 381 OUDIN C. 252 POTHIER J.170, 177
MIGNE J. 405 ss. PRADOG. 166
Milan 364 PACE R. 281 s. PRAEPOSITUS J. 403
MINUCIUS FELIX 408 PACHOMIUS19, 26 PRAT F. 395
MINUCIUS FuNDANUS 355 PALLADIUS 19 PRAYLOSHIEROS. 197 SS.,
MIRAEUSA. 278 PALLAVICINI P. 278 204, 421
MOHLBERGK. 42, 110, PAMELIUSJ. 170 PRIMSF. 211, 300, 401
121 PAPEBROCHD. 199 PRISCUS27
MOLANUSJ. 233 PAREDI A. 217 PROBSTF. 7
MOLITORR. 217 PARISOTJ. 170 PROCOPIUS81, 413
MOMMSENTh. 199 PASCHASINUS190 PROSPERAQUITAN.72 S.;
MONE J. 171 PASOLINIG. 278 80
MONNIERH. 386 PASTORL. 278 ss. PROSTA. 167
MONTANUSB. 278 PAULINUSNOL. 222 PRUNDUSS. 324
Monte--Cassino 27 ss., 34 PAULUSS. 380 SS. PSCHMADT J. 84, 113
MORANTP. 381 PAULUSDIACONUS14,29, PUECHA. 202
MORIN G. 24. 26, 28 s., 413 PUYOL 253
73.134.166.172.188, PEETERSP. 190, 194,421
201 s.. 214 s.. 217 S8., PELAGIUS411 QUASTENJ. 207, 213
222.406. PELT J. 167 QUENTINH. 201, 207
MO~I~qUS~7~ &s: rEJ\~I~ fr! ~7, Q1!E~~" p. 48/ 78/ 169
419
ONOMASTICON
RABBULA 220 SERRURE C. 227 TITUS LIVIUS 25

RAES A. 323, 326 SEUFFERT W. 386, 390 TJAMLA G. 304
HAHNERK. 216 Seurre 244 TOLHURST J. 171
RANFT 39) SEVERUS ANTIOCH. 201, TRAUBEL. 30
RATRAMNUS14 204 TuBEROL. 277
Regula Magistri 22 SEXTUS PYTHAGOREUS 19 Turin 364
Regula Patrum 19 SIGEBERTUS GEMBLAC.
Regula Patrum Orienta- 357 UBALD D'ALEN~ON 234,
lium 19 SILVANUS 383 240, 243, 256, 258
RENGSTORF381, 391 SILVA-TAROUCA C. 121 URBANUS IV 237
RESCH P. 216 SIMON SITHIENSIS 231 URS VON BALTHASARH.
REVILLE J. 386 SIXTUS 111124 216
REVILLOUTE. 223Rietvoorde
SMIT W. 304
227 SOCRATES CONSTANT. 186 VACCARIA. 169,-181
RIVERA C. 28ROBTNSONSOHM R. 385 88. VALERIUS A BERGIDUM
J. A. 389 SONNIUS Fr. 300 408
RODOTA 171 SPINDELER A. 146 VALLA L. 280
ROGIERL. J. 397 88. ~PINELLA 283 VAN ASSCHEM. 7, 13 SS.,
ROGIERS306ROMANUS STEEGER Th. 66, 76, 85 17
MELODUS223 STEIDLE B. 210 VAN BEUKERINGF. 375VAN
ROVEREFr. 280 STEIN H. 379 BOGHEML. 360VAN
RUDELSHEIM M. 304 STEPHANUS ToRNAc. 378 DENHEMEL J. 232VAN
RUFINE C. 238 STERCK J. 299 88.., 301 DER MEER Fr. 222VAN
RUFINUS 19 STRUVIUS 277 DE VYVER A. 24,29VAN
RULE M. 78 STUDILLO A. 286 8. 292 EECKHOUTER. 7,
Rumilly 238, 241 SULPICIUS SEVERUS 19,30 36,80VAN
SURIUS 241, 256 EIJL E. 277 SS.
SAINEAN L. 311 SWAANS W. 202, 213 VAN ESSCHENJ. 403VAN
SAINTE MARIE-PERRIN SWARTOUT R. 13 HAEMSTEDEA. 306
243SALAVILLE SWEERTIUS 277 VAN HAM J. 304 S.VAN
S: 171, 193, SYMMACHUS 97, 124 8. HELMONTJ. 402VAN
223 LIESVELDT 302
SALMONP. 248SANDERUSTANCREDUS226 s. VAN LOKEREN A. 227VAN
A. 227SASS Ter Duinen 356 MEENEN F. 299 5S.
G. 394 s. TERENTIUS 19 VAN SCHELVENA.30055.
SBARALEA H. 253 TERTULLIANUS15 s. 192, VAN TOORENENBERGEN
SCHINNER 280 208, 355, 363, 378 s., T. 304 55.
SCHIPPERSR. 385, 392 408 s. VAYSJ. 330
SCHMIDTH. 323 ss. : THAMIN R. 2t4 Verba Seniorum 19
SCHMIDTK. 393 S. THEODORETUS 199 VERCAUTEREN F. 227 55.
SCHMITZPh. 17 THEODORICUS COMES VERHEULA. 380 55. 395
SCHNEIDER 395 FLANDRIAE221 VERHEYDENA. 397 55.
SCHNUERER G. 14 THEOPHANUS72 VERNULAEUS 278
SCHUETZR. 286, 390 PI. Theophilus Antioch. VERWILSTL. 376
SCHVfARTZE. 121, 195SCLERCKS
201 Vevey 244 55.
C. 306 ss.SCOTUS
THIELEH. 24 VEYS A. 364
312 ss. TIJILS G. 9 V ICTORINUS
POETOV.405
~~Jli~r~5 &5~ TJTj;;J.~~)'I ..91 YIJ.LAYICJi:t/CIO
J:.. 409
420
,
ONOMASTICON
VILLER M. 216 I VOLKPo20

VOSTERMAN 302 Wevelgem 357
VINCENTIUS FERRERIUS WIKENHAUSERA. 392
23 VULCANIUS B. 304 WILLE J. 299 55.
VIONNET M. 197 WILLEMS A. 299
VIRET P. 309 ss., 317 I WADDING 242 WILMARTA. 25, 171, 178,
VIRGILIUS 19 WAFFELAERTG. 371 408
Vitae Patrum 19 WAGENMANN 386, 390 WOLSEY 281 5 5.
Vivarium 23 s., 27, 29 \yALAFRIDUS STRABO14 WoLrERs M. 14
ViVES L. 278 WATTENBACHW. 25 1 WUNDERLEG. 208
VOEGTLEA. 220 WEIGAND E. 187

VOELKERW. 212,214,223 WEISZAECKER C. 386 ZAHN Th. 201, 387
VOES H. 403 WELLERE. 317 Zonnebeke357,366
ADDENDUM BIJ BLZ.199. -Door de uitgave van een Georgische

vertaling van de Vita S. Porphyrii (Anal. Bolland., LIX, 1941
bIz. 101-216)heeft deze bran veel van haar gezagverioren ; boven-
dien kan men er uit opmaken, dat in den Syrischen grondtekst van
deze vertaling de bisschop van Jeruzalem niet Praylos beet, maar
misschien wel CyriIIus (a. w., bIz. 81); er be~taat dug geen reden
meer om te bev:rerendat Praylos reeds in 395 bisschop zou geweest
zijn.
421
I
"
Conspectus materiae
Ad Lectorem 7-11
Dom M. VAN ASSCHEt, Divinae vacate lectioni . 13-34
Mgr C. CALLEWAERT t, Saint Leon Ie Grand e1;
leg textes du Leonien 35-122
Mgr C. CALLEWAERT t, Saint Leon, Ie Communi-
cantes et Ie Nobis quoquepeccatoribus. . 123-164
Dom L. BROU, Les chants en langue grecque dans
les liturgies latines
Dom E. DEKKERs,De datum der Peregrinatio Ege-
fiat en bet feest van Ons Heer Hemelvaart. 181-205
Dom A. ~UMON, Grondleggersder middeleeuwse
vroomheid 206-224
Dom N. HUYGHEBAERT,Abt Giselbrecht van Ee-
name en de Gelukzalige Karel de Goede 225-231
H. LIPPENS, O.F.M.., Henry de Baume coopera-
teur de S. Colette. Recherchessur sa vie
et publication de ses Statuts inedits. . 232-276
E. VAN EIJL, O.F.M., Keizer Karel V en de paus-
keuze van Adriaan VI 277-298
G. STERCK,Protestantse bronnen van Marnix'
Bienkorf ." 299-322
H. J. SCHMIDT,S.J., De liturgische taal in de oos-
terse ritus 323-349
Speculum Eruditionis 351
Bibliographie van Mgr C. Callewaert ...353-379
165-180
J.
CONSPECTUS MATERIA~
Dom A. VERHEUL,Het begrip an60"t'oAo,bij de mo-

derne exegeten 380-396
A. L. E. VERHEIJDEN, Katholicisme en Hervorming.
Kanttekeningen bij L. J. ROGIER,Geschie-
denis vanhel Kalholicisme in Noord-Nederland
in de XVIe en de XVlle eeuw. ... 397-404
EDITORES, A proposed new edition of early Chris-
tian texts. 405-414
Onomasticon 415-421
Conspectus materiae 423-424

Sacris Erudiri - Volume 01 - 1948 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sacris Erudiri - Volume 01 - 1948 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

IMPRIMI POTEST NIHIL OBSTAT IMPRIMATUR

Steenbrugis, Gandae, Gandae,

AETERN ITAT IS .INDEFICIENTI .REQVIE

NVNC .PERENNITER .FRVENTIS

Jaren zijn heengegaan over bet plan dat hiermede zijn

doch breed gemeten periodiciteit vermijdt zowel de stagnatie,

len wij betogen, dat men wetenschappelijke terrein~n niet

1. Miscellaneahistoricainho- Kardinal Schulte, RenIen, 1935~

van Plot. Etienne Gilson, Theologie et histoire de la Spiri-

De c ratio studiorum van Sint Benedictus

Dom MODESTUSVAN ASSCHEt

Haast aIle geschiedschrijvers huldigen de mening dat de

1. Five Centuries of Religion, 2. The monastic Craftsman,

1. ZoaIstrouwens eenaDderge- ruggaat, zie G. SCHNUERER, Ka-

1. Wij classerenbier Cassiodo- toch zijn wetenschapDiet in bet

1. Als een getuigenis uit velen dore. (Le monachismebenedic-

1. Antwerpen, 1643,tegenover- misleidend wat D. Ph. SCHMITZ,

1. Cap. 48, 33-34. befaamd geleerde te noemen, die

schrijft, is echter een onomstootbaar bewijs, dat hij haar een

1. Sinn und Geist der Benedik- 3. Op een verrassende wijze,

op drukte door enige kleine wijzigingen en verbeteringen 1.

1. Sint Benedictus citeert trou- casion du XIve centenaire du

Si quis vera ita neglegens et desidiosus fuerit, ut non

1. Dialogorum L II, proleg.- 4. Zie B. LINDERBAUER, S. Be-

1. B. LINDEBAUER, a. w., bIz. en Obtinere non possunt [vi-

In de eerste plaats blijkt hieruit, dat Benedictus veronder-

St. Benedictus admet qu'un Praecepta, 101 -BOON, 41, 3-5 ;

De bibliothe~k wordt door Sint Benedictus vermeld 1.

1. Cap. 48, 25. 5. Zoals reeds dikwijls werd

ste mid del om een bibliotheek aan te leggende nodige boeken

bewijsplaats moge bier verwe- trouwens de geleerde monialen

Misschien werkten de Montecassinesecopiisten zelfs niet

Geen handwerk lijkt dus uitgesloten. Nu vinden wij meer-

arbeid voorschrijft : ut a Pascha re ; voor bet werk gedurendede

Scribebantlibri ut et manusope- Epist., I, 20 P.L., 189,

Laten wij thans flOg kort samenvatten wat wij gemeend

1. Ph. FUNK, Die Priigung der Geburtstag dargebracht,Rothen-

1. Regula, cap. 64, 20.

-Un mot d'introduction

Le temps n'est pas bien loin, oil l'ancien propre de Rome

SOMMAIRE. -I. Un mot en 452,p. 82. -X. La repression

troduction a ete ecrite en 1940, tes, si la mort n'avait pas inter-

II. -Quelques textes

Comme point de depart absolument certain, nons prenons

1. Nons donnons les textes de P.L.), qui reproduit l'ancienne edi~

devotanobis est observantia cele- est devoiD servitio celebremus.

III. -Le Probleme

Tout Ie monde admettra evidemment qu'il y a dependance.

1. Rome, 1748. sf delta Sacramentarium Leonia-

1. Ce n'est pas Ie moment de que quelques notes, insuffisantes

la priorite? La question meriterait un serieux examen1. Mais

1. Nous avons ete quelque pen 2. Rappelons pour memoire

II faudrait en effet admettre que l'imitateur se soit si bien

1. Dans un article recent de la dans Revue bene'd.,LVI, 1945/6,

1. P.L., 54, c. 429 s.

un procede de chancellerie. Effectivement, les longues repri-

1. Comparez la collecte d'une ruItl nos facias precibus adiuva-

gie se constatera Ie plus facilement dans leg collectes et leg

IV. -Le jetine ecclesiastique

S. Leon est a Rome Ie grand predicateur du jellne. Sur leg

1. Tob.,XII, 8.2. cris Erudiri -Fragmenta liturgica,

Les Quatre-Temps et Ie car~me ~ont pour S. Leon d'insti-

1. Cui ita demum sacrificium cum a licitis abstinentur, facilius